Бағдарламасы бойынша шығарылды Өмір Кәріпұлының бұл жазбасы қаламгерлік ізденісі мен
жүктеу/скачать 3,83 Mb. Pdf көрінісі
|
| Төре түлік
46 47 түскенде тіптен мазасыз. Түнімен бақылдап, ұйқы бермейді. Ешкіні қуалап жүріп қашырады. Әдетте, жігітшілікке көзсіз беріліп, қыз-қырқынға жаудай тиетіндерді «сары теке соқсын» деп таңбалайды көп аузы. Теке сүзісуден де құр қалмайды. Біреумен біреу қырбайласқанда «текетіреске барды» делінеді. Сақал қойы- сына қарата «теке сақал» дейтініміз бар. «Теке көзденген» деген қыжыртпа және айтылады. Біреуге біреу басу айтқанда: «Ешкіні - апа, текені - жезде» біліп сабыр сақтасаңшы» деп жатады. Ешкі баққан бақташының даусы қарлыққыш келеді. Жүре оттап, жүгіре жайылумен діңкелетеді. Қолы бірдеңеге тисе болды, тау қопарғаңдай-ак, бәлденгіш келетіндерді, болмашы талантына, әйтпесе, азын-аулақ бағына мардымсып, теке той- лы әдетке басатын тыраштарды халық жек көреді. «Айдағаның бес ешкі, ысқырығың жер жарады» деп келетін уытты сөз сон- дайларға қарата айтылған. «Теке тойлы» делінген сөз тіркесі де астарлы. Аяқ астынан байып шыға келетіндер, болмашы тойымдықты көтере алмай- тыңдар нақ теке тойлы солар. Ешкі - қойдың қосары. Тоңғақ келеді. Қатты аязда бүйрек майы қатып өліп қалады. Аязға шыдай алмағанда, бақырады. Қысқы жайылыста /тебінде/ қойдың ығында жүреді. Мүйізімен бүйірден түртіп жіберіп, қойдың қар астынан ар- шыған шөбін тартып жейді. Момын түлік — қой малы ешкінің еркелігін көтере береді. Елбесіп-селбесіп жан сақтауды қойдан үйренген де жөн-ау бір есептен. Қазақтар қонақжай дегенді айта түсіп, ішінің кірін жасыр- ған болып, көз алдаған сырт елдердің пайдакүнемдеріне есемізді жіберіп, байлығымызды уысымыздан шығарып алсақ, келер ұрпақ бізді кешірмейді. Ешкінің еркелігі өз ішімізде кешірімді. Жаңадан байығандарға масыл болып, жұлып кететін, іліп кететін сұғанақтар, нақ сол ешкі мінезділер. Әсіреширақтық мұратқа жеткізбейді. Қой мінезділік енді біздің колымыз емес. Ширамасақ болмайды. Жылқының адамдарға серік болғанына да кемінде бес мың жыл болған шығар. Осы болжам бүгінде ғылыми тұрғыдан дәйектелді. Британ ғалымдары жылқыны алғаш қолға үйрет- кен далалықтар /көшпелілер/, ежелгі Тұран ойпатында, кең сахарада ғұмыр кешкен сақтар, ғұндар, түркілер деп тұжырым- дады. Қылқұйрықтылардың отаны ежелгі Сарыарқа даласы бо- лып шықты. Олай болса, төре түлік атанған жылқыны Алла Тағаланың бұйыртуымен табиғат бізге, қазақтарға еншілеп берген. Оны немен дәлелдеуге болады? Соған жазбамыздың барысында көз жеткізуге тырысамыз. Жылқы жер шарының барлық бөліктерінде бар. Молығып өсіп-өнген жері - қазақ сахарасы. Оны біз мыңдаған жыл бойында тәлім-тәрбиеге, тұрмысымызға бағдар болған салт-дәстүр, наным- сенімімізбен-ақ дәлелдеп бере аламыз. Жазбамыз ғылыми еңбек болмағандықтан, дәйектемені жылқы өсірудің халықтық тәжірибесінен өрбітіп, әрі қарай сабақтаймыз. Жер шарында жылқының үш жүзге тарта тұқымы бар. Оны таратып шықсақ, негізгі тақырыптан ауытқып кетеміз. Қазақ жылқысы деп те ерекшелеп жатпаймыз. «Қыз бен жыл- қының бармайтын жері жоқ» деп отырар еді қариялар. Астары қалың сөз. Жапсарлас елмен алыс-беріс жасасып, бейбіт қатар өмір сүруге дәнекер болатын қыз бен жылқы. Ата-бабаларымызды шынықтырып, шымырландырған, жа- рық жалғанға ынтызар еткен қозғаушы күш - жылқы мен қыз емес пе. Қыз қылығымен ер жігіттің көңіл қошын арттырса, ат жүрісімен жаныңды жайландырады. Бүгінде, мына өтпелі ке- зеңде, базарлық экономикаға қол жалғаған сауда-саттықтың бел алған тұсында қыздарымыз қол саудаға (қорғансыз болып көшеде қалса) душар болып, қылығын жоғалтса, қазақ даласы- на сән берген «көгалалы көп жылқы» ұры-қарының талапайы- па ұшыраса, тірлікте нендей мағына бар?! Біле білсек, қыз бен жылқы қазақтың ажары мен базары. Ажарың оңып, базарың тарқап жатса, ұлттық ерекшелігімізде сын қалмайды. Осы күні қаныпезер ұрылар төре түліктің төбелінен көздеп ататын бо- лыпты. Қыздарымыз қалталылардың мазағына ұшырап, жат- тың қолтығында жүрсе, асыл түлік жылқы малы мінезінен ай- ырылып, даланы ұмытып, қораны сағаласа, жылқыны ұрыдан, қызды «сары теке соққандардан» қорғайтын азаматтарымыз қарақан басынан артыла алмай дүние қуып /долларға айна- лып/ кетсе, ұлттың ажары мен базарынан не қалады?! Жылқы баққан адамда уыт болуға тиісті. Жылқышы бол- быр, босаң келсе, ондайлар қасқыр мен ұрының мазағына ұшырайды. Малшы қауым ер-тұрман әбзелдерін сайлайды. Қазақы ер қарапайым келеді. Көбінесе қайыңнан нобайлап шауып жа- сайды. Бала кезімізде үлкендерден қалмақы ер, қырғыз ері дегенді өз құлағымызбен естідік. Қазақы ердің алуан түрі бола- ды деп күпір болар жайым жоқ. Ер жасайтын ісмерлер бала мен әйелге, үлкендерге арнап ер шабады екен. Жетпістегі осы жолдардың авторы да ер қосқан ісмерді көзімен көрді. Бірді- екілі ұсталар /ершілер/ болды. Олардың ер қосқаны ұзаққа со- зылатын. Алдымен ер шабатын ағашын ыңғайлайды. Оны кептіреді. Әбден сақайтып барып шабады. Алпысыншы жыл- дардан бастап малшыларға солдат ер (орыс ері) беріле бастады. «Солдат ері» деп аталатын ерді кейінде орыс ері дейтін болдық. Рас, орыс ері жинақы, бөлек-салақ көпшігі, тоқымы, іштігі — тағы басқа да тұрман әбзелдері бола қоймайды. Орыс ері атқа жайлы болғанымен, адамға жайсыз. Үрдіс пайдаланғандар ердің жайсыздығын айтып шағынады. Қазақы ердің бір қасиеті, ат ар- қасына жайлы. Екіншіден, ерге отырған адамға жарасымды. Жайлы ерге отырғанда, адам таққа отырғандай болады. Бұрынғы кездері батырға арналған ерлер болған. Ат үстінде ырғасқанда, ерге күш түседі. Қоспасы сөгіліп кетпес үшін түйенің терісімен қаптап тастаған. Көкпаршылардың ері ат арқасына жата қалатын артқы қасы жатағандау, алдыңғы қасы сәл көтеріңкі келеді. Бүгінде көкпаршылар мінетін ерлер түске де кірмейді. Жайсыз ерге отырған әуесқой тақымкеш көкпарды тақымға қалайша баса алады? Қалмақы ерді үлкендер ұнатады. Алдыңғы қасы жатаған- дау, артқы қасы сәл көтеріңкі, жинақы келеді. Мұңғыл ер деп те атайды мұндай ердің түрін. Ал қырғыз ерін «шошақ бас ер», «үйрек бас ер» дейді. Қырғыздар таулы жерді қоныстанған. Ат ылдилағанда ердің алдыңғы қасы үйрек бастау,биік келгені дұрыс. Содан да қырғыз ерінің алдыңғы қасы шошақ келеді. Құранды ер түркмендер мен қазақтарға, қырғыздарға ортақ. Біздің міндетіміз ердің түрлерін таратып беру емес, ер-тұр- манға байланысты тәлімдік сөздердің тәрбиелік мәнін ашып көрсету. «Айырылысар дос ердің артқы қасын сұрайды» деген мақалдың мәні тереңде. Неге ол ердің алдыңғы қасын сұрамай- ды? Артқы қасын сұрайтыны қалай? Ердің қасиеті — ат үстіндегі адамға тұғыр болуында (Бұл арада тұғыр бейнелі түрде айтылды). Ерге отырғанда аттылы жүргіншінің салмағы ердің артқы қасына түседі. Ат үстіндегі адамды демейді. Ердің жайлылығы артқы қастың бекемдігіне /семіз адамдарға, дене бітімі алқам-салқам, сүйекті кісілерге арнайы ер қосылады/ байланысты. Біріншіден, артқы қас мейлінше берік болуға тиісті. Екіншіден, ерге отырған адам- ның тепе-теңдігінің сақталуына септеседі. Ерге нұқсан келген- де, алдыңғы қасты жаңалауға болады. Ердің артқы қасына сы- зат түсіп, жарықшақтанды ма, онда ер пайдалануға келмей қалады. Қысқасы, ердің қасиеті артқы қасында жатыр. Айы- рылысар достың қатарлас жолдасқа салмақ салып, жанына ба- 48 лаған астындағы атын, әйтпесе, қолына ұстаған ескінің көзіндей қамшысын сұрап, қисынсыз салмақ салуын ерсі көргенде, шарасыз дағдарған адамның аузынан: «Айрылысар дос ердің артқы қасын сұрайды», — деген сөз шығады. Сұран- шақтық жақсы әдет емес. «Досың сұраншақ болса, бөктеріншегің құтаймас» деген де тәмсіл бар. «Туысың сұран- шақ болса, қотаның толмас» деп те мақалдайды үлкендер. Жүген — ат әбзелдерінің ең бір бастысы. Атынан айырыл- ғанда: «Жүгенімді ұстап қалдым», — деп торығады. Бетімен кеткен бейпілді, үлкеннің тілін алмайтын әумесерді халық «жүгенсіз» деп кейиді. Жүгенсіз ат көндіге ме? Сол сияқты бетімен кеткендер де жүгенсіз ат сияқты ойына не келсе, соны істейді. Жүгенді төрге ілмейді. Аяқтың астына тастамайды. Жүгенмен малды ұрмайды. Жүген атадан балаға ауысып, көненің көзі ретінде сақталады. Айыл-тартпаға байланысты тәлімдік сөздер жетіп артылады. Ауыздық — жүгеннің ең негізгі бөлігі. Ат ауыздық- сыз болса, ерікке көнбейді. «Ауыздықсыз кеткен» деп адамға да қарата айтыла береді. Жүргінші ұзақ сапардан бұрлыққан мінгішін ауыздығын алып, шалдырады, шөп үздіреді. «Ат басына күн туса, ауызды- ғымен су ішер, ер басына күн туса, етігімен су кешер» деген халық даналығы ауыздықтың қасиетін дөп басады. Бәйгеге ат қосқанда, шабандоз бала атты ауыздыққа сүйеп (атты іркіп, тізгін тартады), тыныс алдырады. Ерді атқа бекітетін - айыл мен тартпа. Тартпа — төс айылга жатады. Шап айылды және қосарлайды. Шап айылды ат елейді. Қатты тартқанда, құлағын жымитып, тістеп те алады. «Айылдың батқанын иесі білмес, ат білер» деген мақал осыдан шыққан. Мәні түсінікті. Біреудің біреу қайғысын, басына түскен қиыншылығын бөле-жара көтерісе бермейді. Әр жан өзіне тиесілі тағдыр салмағын өзі ғана көтереді. Жүгеннің қасиеті шылбыр мен тізгінде. Тізгінсіз жүген болмайды. Шылбырсыз және сүйкімсіз. Атты ауыздыққа сүйе- генде, тізгінді іркеді. Біреуге біреу кейігенде «Тізгінсіз кет- кен!» деп налиды. Атты қаңтарып байлағанда, тізгінді ердің ба- сына (алдыңғы қасына) іледі. Баланы тәрбиелеуде «Тізгіндеп ұстау керек» деген сөз бар. Ақындар да тізгін сөзін көп пайда- ланады: «Жар басына қонбаңыз, дауыл соқса үй кетер. Жатқа тізгін бермеңіз, жаламенен бас кетер» /Бұқар жырау/. Жылқының сүйкімсізі қашаған келеді. Әсіресе, көп мінілген ат әккілікке басады. Қолдан шығып кетті ме, ұстатпай кетеді. Ондай әккі атты «аққаптал» дейді. Аққаптал аттар жа- 4-2628 49 сырынып жүріп жайылады. Жалқау аяңдайды. Қамшылама- саң, жөндеп жүрмейді. Ондай ат көп мінілгендіктен ердің қос қапталы арқасына бата-бата жауырға айналады. Арқасы қажа- лып, терісі ойылып, жарақат алады. Ердің қапталы батқан ат- тың арқасы ағараң тартады. Аққаптал делінетіні сол себептен. Қолдан бір шықса ұстатпай кететін ат тізгін қашаған, шылбыр қашаған делінеді. Тізгін қашаған аттан айрылып қалсаң, айда- лада жаяу қалғаның. Ал шылбыр қашаған жетсең алға басып жүре жайылумен діңкелетеді. Сырғытпаға салып сөзін ұстат- пайтынды тізгін қашаған,шылбыр қашаған деп әккілігін бетіне басады сыншыл қарттар. Ноқта — жүгеннің қосары. Ауыздықсыз жүген десе де бо- лады. Жас құлынды ноқталап, желіге байлайды. Халықта «Ноқталы басқа — бір өлім» деген даналық сөз бар. Тірі жан иесіне өлім ортақ дегенді аңғартады. Қанжыға туралы ұғым бірқыдыру. Қанжығаға қоржынды бөктереді. Оны бөктеріншек дейді. «Бөктеріншегі қомақты екен, олжалы қайтқан-ау» десіп жатады біреуге біреу. Алған аң қанжығаға бөктеріледі. Аңға шыққан адамға: «Қанжығаң майлансын!» — деп тілек айтады. Аңнан, әйтпесе, құдалықтан, базардан қайтқан адамдарға: «Бөктеріншегі тоқ, қанжығасы майланып қайтқан екен», — деп тілеулестік білдіреді. Жырым — айылдың доғаға өткізілетін екінші басы. Ұшы сүйір келеді. Кәдімгі былбырақ, жұмсақ қайыстан жасалады. Жырымға иттер өш келеді. «Құс қырымға, ит жырымға қарай- ды» деген мақал осыдан шыққан. Мәні ішті бұл мақалдың. Ри- зық-несібесін бейнеттеніп теріп жейтіндерді қыранға теңесе, ұсақ қулықпен жан асыраған, пайдакүнем сұғанақтарды «ит жырымға қарайдымен» шенейді. Ер-тұрман әбзелдері халық өнерінің баға жетпес асылы. Ал- тынды күмістелген ерлер және оның әбзелдері көз жауын ала- ды. Мәселен, Арғынның Қуандығынан тарайтын Темеш бұтағы ер-тұрманға қатты мән беретін көрінеді. Атқа сұлу отырып, сәнді ер-тұрманды пайдаланған бұл атаны: «Тебінгісі терме ал- тын» деп көтермелейді. Тебінгі — тоқымның үзеңгі баумен шектесетін тұсы. Тебінгенде тоқым (киізден сырған) ойылмас үшін былғарымен сырып қалыңдатады. Былғары тебінгіні күміспен зерлеп, ою-өрнек салады. Мұндай ер-тұрман зергерліктің жемісі. Ер-тұрманды қаншама өрнектеп, алтын- күміспен әшекейлегенмен, атқа жайсыз, адамның қимыл-қоз- ғалысына үйлеспей тұрса, онда мұндай ер неше жерден алтын болғанмен, қасиеті кемшін түсіп жатады. «Алтын ерің атқа тисе, алтынын ал да, отқа жақ» деген де тәмсіл бар. 50 Ат әбзелінің бірі - құйысқан. «Құйысқандық» деп те атай- ды. Ол ердің ат арқасында ілгері кетпей, нық тұруы үшін дәнекерлік етеді. Ат ылдилап төменге түскенде, құйысқансыз ер шоқтығы аласа аттың мойнына кетеді. Халықта «Ері мойны- на кетіп, еңселеп қалыпты» деген мүсіркеу бар. Салдыр-салақ, ісі алға баспаған, күнкөрісі төмендеген, жағдайы ауырлаған адамды осылайша атайды. Кекетуден туған сөз емес, мүсіркеу басым. Құйысқанға байланысты мына бір тұрақты сөз тіркесі көп айтылады: «Құйысқанға қыстырылған боқ құсап». Бүгінгі жастар бұл сөздің мәнін бірден түсіне алмайды. Құйысқанға боқтың /жылқының тезегі/ қыстырылуы еш қисынға келмейді. Олай болса, бұл сөз ауыздан ауызға неге көшіп жүр? Қисын- сыз жерде ширақсып, пысықси қалатын, біткен іске жарма- сып, иелене кететіндер болады. Не болса соған килігіп және ығыр қылады адамдарды. Сондай жөнсіздерге қарата айтыла- ды. Оларға үлкендер «Сен оның құйысқанына кыстырыла бер- ме» деп ескертеді. жүктеу/скачать 3,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|