Бағдарламасы бойынша шығарылды Өмір Кәріпұлының бұл жазбасы қаламгерлік ізденісі мен
жүктеу/скачать 3,83 Mb. Pdf көрінісі
|
Tuqyr
| Ыдыс-аяқ
Шаршағанды сергіткен, Бойға куат, әл қымыз. Ішкенде канды қыздырған, Көңіл құсы — ән қымыз. Тіршілікке әр берген, Салтанатты, сән қымыз, Ұйқысызды қалғытқан, Жанға шипа, мән қымыз. Салтанатты сәні бар, Шырқап салар әні бар. Қыз күлкілі назы бар, Әзіл-қалжың жарастық Бір өзінен табылар, Нұр жайнаған — гүл қымыз! Жайлауымдай өрісті, Жүйріктейін желісті, Оңға бұрар терісті, Су сепкендей басады, Ашу-нала, керісті. Күндей бейне шуақты, Бағасы қымбат нұр қымыз! Көңіліне жастардың желік берген — бұл қымыз. Махаббатқа жеңгетай. Ерік берген — бұл қымыз. Шалдарды да есіртіп, сынап көрген — бұл қымыз. Қырындатып керімге, қуат берген - бұл қымыз. Жеңгелерін қайнына жұғыстырған - бұл қымыз. Жүрегінен сұлудың сыр ұқтырған — бұл қымыз. Бір-бірімен аразды табыстырған — бұл қымыз. Жүйріктерін дәмелі жарыстырған — бұл қымыз. Шақыратын қол бұлғап алыс қырдан — бұл қымыз. Осы жолдарды қағазға түсірген менің де қымызбен жолдас болғаныма алпыс жыл болды. Үш ай жазда қымыз ішпесем, жайым болмайды. Ішпеймін жалынсаң да бұл арақты, Өйткені, бабамызға ұнамапты. Сапырып сары қымызды ішкенінде Зар-мұңын көкірегінен куалапты. Ішпеймін жалынсаң да у арақты, Себебі, бабамызға ұнамапты. Кең пейіл бабалардың мінезіндей, Біздерге қымыз деген мұра қапты... 72 Қазақта жақсы сөз бар: «Шешесіне қарап қызын ал, ыды- сына қарап асын іш». «Ыдысына қарап асын іш» деудің мәні теренде. Ас үй мен асадалдан бастау алатын /бүгінде асхана/ дәм даярлаудың тәртібі ыдыспен бекиді. Шәміш, қырғыш, ошақ, мосы, тұтқыш, шымшуыр тәрізді тұтыну заттары ыдыс- аяқ түрлері қолданыстан шыға бастады. Мәселен, шара, торы ала аяқ делінетін қымыз құйылатын ыдыстарды бүгінгілер біле бермейді. Аяқ — ағаштан ойып жасалынады. Тостағанның бір түрі «шара аяқ» делінеді. Бүгінде шараны шыны тегенелер ал- мастырған. Шараға қымыз қотарады. Торы ала аяқпен қонаққа ұсынады. Шара сөзінің бірнеше мағынасы бар: «Көз шарасы» делінеді. Бір нәрсеге шара қолдануға да жатады. «Шектен асты» деген мағынаға ие. «Шарасынан шықты» деп те айтылады. Аяққап — ыдыс салынатын киіз қапшық. Асадал — ас тұра- тын үйдің бөлігі. Асадалды «ас бөлме» деп жүрміз. Киіз үйде асты ши тұтып күркелеп ұстайды. «Ас ши» дейтініміз сол. Міне, осы ыдыстар да тәрбие-тәлімнің көрнекі құралына айналған. Жазбамыздың әр тұсында келтірілген: «Саптыаяқ- пен ас беріп, сабынан қарауыл қарайды», — делінген тұрақты сөз тіркесінің жас ұрпаққа ұқтырар тәрбиелік мәні зор. Кісіге берген сәлемі, жасаған қолқайыры, көрсеткен көмегі мен қонақтың алдына қойған асына шейін есепке құрып, өз пайда- сын ғана ойлайтын қарау адамды атам қазақ саптыаяққа бай- ланыстырып өлтіре шенейді. Көркем әдебиеттегі бейнелі сөздер де ыдыс атауларымен ажарланады. Дүлдүл ақын Ілияс Жансүгіров «Құлагер» дастанында Құлагерді: «Саптыаяқтай салпиып төменгі ерні...» — деп бейнелейді. Ұлтымызға тән қастерлі ыдыстың бірі — табақ пен қасық. Бұрындары ағаш табақ болған. Сыбағалы мүше қонақтың ал- дына табақпен тартылады. Табақ тарту өте жауапты. Табаққа етті мүшелеп салу - кісіге сын. Табақ тартуға еркекқолды әйелдер мен қазаншы /аспаз/ еркектер жұмылдырылады. Еттің мүшесін әр табаққа ауыстырмай, мөлшерлеп салу айрықша орнықтылықты қажет етеді. Өз ісіне жетік, кәнігі бәйбіше та- баққа мүшені ауыстырмай сыбағалы етіп салады. Табақ тарту — ұлттық салттың көкесі, тәрбиелік мәнге ие үрдіс. Табақтағы әр мүше халықтық салтқа, тәлім-тәрбиеге қызмет етеді. Үлкендер бата бергенде: «Табағыңнан ас кетпесін, тақымыңнан ат кетпесін», — деп жатады. Табақтағы сыбағаны құнсыздандырып, добал қолмен қалай болса солай 73 қидалаған етті қонақтардың алдына қоя салу - ұлттық дәстүрді белден басудың төте жолы. Табақтағы етті әдемілеп турап жеудің өзі бір ғанибет. Бәрінен де тәрбиелік мәнін айт- саңшы. Жастарға тыйымның бірі - табақты теппе. Асыңды ішіп, ыдысыңды теуіп кететіндер бар. Ондай оспадарды «астың киесі ұрсын» деп жатады. Жас ұрпақты «табақ тепті» әдеттен сақтандыру халықтық педагогиканың басты сабағы. Табақтың шеңберлі болуының да негізі бар. Табақтағы етті дөңгелене отырып жеудің өзінде тәрбие-тәлімнің сабақтары көрініс таба- ды. Көппен отырып тағам жеу арқылы жастар сыпайылыққа дағдыланады. Көпшілікке жанасып, тәлім алады үлкендерден. Қалай болғанда да адам баласы табиғатқа еліктеген. Жараты- лыстан жұқтырған барша қасиетті. Ыдыс-аяқ түрлерінің шеңберлі боп дөңгеленіп келуі -табиғаттың көшірмесі. Қара қазан, шоңке, табақ, торы ала аяқ, тостаған, шай кесе, бәрі- бәрі шеңберлі. Бұрынғы замаңда мәжіліс құрғанда алқа-қотан дөңгеленіп отыру бұлжымайтын тәртіпке жатқызылған. Сөз тыңдауға оңтайлы десек те, түпкі мәні бірлікке негізделген. Тізе түйістіре отыру - татулықтың белгісі. Далаға түнегенде бас түйістіріп ұйықтау - далалықтарға тән қасиет. Ай мен күн де дөңгелек. Қыл аяғы аспандағы үркер шоқ жұлдызы да ты- ғыз бірлікте. Бабаларымыздың құттыханасы - киіз үйдің ша- ңырағы да шеңберлі. Ақыл қонған басымыз да дөп-дөңгелек. Жанарымыз да шаралы. Табағымыз да сондай. Қасықты ертеректе ағаштан жасаған. «Сырлы қасық» делінеді. Кейіннен қалайы қасық, күміс қасықтар шықты. «Ас қасық», «шай қасық» деп бөлінеді. Қасыққа байланысты мәнді сөз баршылық. Балаға ата-анасы қасық ұстатқаңда оң қолың- мен ұста деп ұқтырады. «Қасықты тісіңе тигізбе» деп қадап айтқан. Ондағысы «тісінді сақта» дегені. «Қасықпен ойнама» деген тыйымды бала күнімізде сан естідік. Әдетте, ыдысты аяқасты етпеуге айрықша мән беріледі. «Қасықты баспа, аяғың маймақ боп қалады», «Қасық лақтырғанның қары сынсын» дейтін де тыйым бар. Демек, ыдыс-аяқтың да киесі болғаны ғой. «Асыңды ішіп, дағараңа тышатындар» бар. Осы бір тұрақты сөз тіркесінде те- рең мән бар. Бұл арадағы дағара дегені - астық салынған қап. Әдетте, дағараға, меске, ыдыс-аяққа ит сарып, тілін малып кетеді. Содан да «меске сарыған иттей қылды» деген тұрақты сөз тіркесі бар. Мес - теріден жасалатын ыдыс. Меске іркіт құйылады. Ешкінің бітеу терісінен жасалынып, ысталған меске қымыз құйылған. Бір мес қымыз алдыға келді дегендегі месіміз осы. 74 Тазалық - ыдыстан. Жаңа түскен келінге бірінші кезекте, сынақ - ас-су қамдау. Ыдысы кіршең үйден сыпайы конақтарт та- ғам ішуден тартынған. Ыдыстың тазалығы - деннің саушылығы- ның кепілі. Ауызекі сөзде біреуді біреу «оның ыдысы таза» деп жатады. Бұл арада: «ыдысы таза» — бейнелі сөзге жатады. Кісінің ішкі дүниесіне қаратыла айтылған. Жан дүниесі кіршіксіз адам таза ыдыстай жұғымдылығымен, сүйкімділігімен кісіге ұнайды. Қасық - ыдыстың оңтайлысы әрі елгезегі. «Құрғақ қасық ауыз жыртар» деген мақалдың мәні кім-кімге де түсінікті. Кісіні құрғақ сөзбен жұбататын сығырдандарға айтылған ес- керту. Халқымыз ысырапты жек көрген. «Қасықтап жиғанды шөміштеп төкпе» деп ескертеді асыра шашпа дарақыға. Қасық — сүйкімді ыдыс. «Қалайы қасықтай ғана бәкене келіншек» делінген теңеу көркем әдебиетте жиі ұшырасады. «Күміс қасықтай әдеміше қыз» деп те жатады тіл мамандары. «Қомағайдың тісі қасықтан кетілер» деген нұқыртпаны үлкен- дер жиі айтар еді. «Қасықтай қаным, шыбындай жаным хал- қым үшін садаға» деген де сөз бар. Үйдегі әр мүлік пен жиһаз тәрбиелік мәнге ие. Сөз көркемдігіне қызмет етеді. «Текеметтің түріндей, алма ағаш- тың гүліндей» деген жолдар әсерлі-ақ. «Иіліп жастық, жайы- лып көрпе болып» деген тұрақты сөз тіркесі бауырмалдықты паш етеді. Туған соң, өлмек хақ. О дүниеге бет бұрған науқас- ты «ажал жастығына бас қойды» деп шарасыз тұспалдайды. «Көсеу ұзын болса, қолың күймейді» деп те емеуріндейді. «Көрпе көкте қой шиендеп жатыр» деген сөз оралымы көркемдігімен құнды. «Төріңе шығып, текеметіңді тіліп кететіндерге не шара?!» дегенді халық тегін айтпаған. Ниеті бұзық, жүрегі кіршендер асыңды ішіп отырып та иттігін таста- майды. Төріңе шығып та саған қастығын жасай береді. Ұлттық тәрбиеге мән берейік дегендегі жас өскінге ұқты- рар ұлағат халық зердесінде молынан екендігін еске салғанның әбестігі жоқ.. Ошақ Отау шыққан жастарға үлкендер тілек айтқанда: «Ошағың- нан от кетпесін, қазаныңнан ас кетпесін», - дейді. «Ырыс-бе- реке от басы, ошақ қасында» деп және үстемелейді. «Ошақтың үш бұтындай едік» деп қариялар ұзындата сөйлеп кететін. Үштік ұғымның этнографиялық мәні сандаған. Бізге керегі от- басылық жүйе. Әке мен шеше және бала үштікке жатады. «Ошақтың үш бұтындай едік» дегені осыған саяды. 75 Қазан О ш а қ - халқымыз үшін қасиетті. Ұлттық тыйымда «Ошақты лақтырма, ошақ аттама» деген сөзде көп мән жа- тыр. Көшкенде жүктің ең үстіне шаңырақ қойылады. Шаңы- р а қ қ а ошақты сұғыстырады. Ж а ң а жұртқа кеп жүк түсірілгенде, ошақты бірінші алып, керегесі керіліп, шаңы- рағы көтерілетін үйдің нақ от жағылатын ортасына қойып ырымдайды. Ата-бабаларымыз «майлы ошақ» деп қастерлеп, күміспен оймыштап, кейінгі буынға ескінің көзі ретінде ескерткіш қылып сақтаған. Жерошақты да қаперде ұстаған. Қазылған жерошақ арқылы жаугершілікте қуғын-сүргінге ұшыраған ауылдың қай бағытқа бет түзегенін шамалаған. Келін түскенде «отқа май құю» деген ырым бар. Қариялар: «Сәл бұрыс кетесіңдер», - деп отыратын. Бұл жоралғыны көнекөздер: «Келін бұрындары ошаққа май жағушы еді», - деп бас шайқайтын. Ошаққа май жағудағы мәніс — келін иеленетін ошақ майлы болсын дегені. Ошақтың қастерлі екені жас ұрпаққа аңыз-әңгімелермен ұқтырылған. Ошақ — береке-бірліктің, молшылықтың ұйтқысы есепті. Ошақ мүлік есебінде қажетсіз боп қалғанымен, мәнінен айы- рыла қойған жоқ. Бүгінде түрлі ойын-сауық орталықтарын «мәдениет ошағы» деп атау сөздікте орныққан. Ошаққа байла- нысты әңгімені мына бір мысалмен тұжырайық: «Көптен көрінбей кеткен. Төбе көрсетті бір күні. Ескі та- ныстар қауышты. Әсіресе, Ошақта ес қалмады. Айтып жатыр, айтып жатыр басынан кешкен қиындығын. Мұңая күрсініп те қояды. Іші толып кеткен ғой, сірә, зар-налаға. — Керексіз боп қалдым, - деді Ошақ қамығып. - Ием жұртқа тастап кетіп еді, темір-терсек жиғандардың қарамағы- на өтіп, содан мұражайдан бір-ақ шықтым. — Жаның тыныш екен ғой... — Бүйткен жан тыныштығы бар болсын! — Сабырлылық керек, — деді Тамызық қашанғы аңғарым- дылығына бағып. -Қайта қорытылып, пештің өңешіне жұты- лып кетсең қайтер едің? Осы тұрысыңа тәубе ет. — Кешегі күндерді аңсаймын. Қазан көтеріліп... ет асы- лып... алау-далау болып жатушы едік-ау! — Менің де жетіскенім шамалы, - деді Тамызық. — Газ пеш, тоқ пеш дегендер маңына жуытпайды. Қарап жүргенше деп басқа бір ермек тауып алдым. — Ол нендей ермек? — Ежелгі сүйекке сіңген дағды ғой, — деді Тамызық. — Отты сыртынан қоғамдаймын. Осы күні пеш дегендер менсіз 76 де жанатын әдет шығарды. Жер майының құдайы жарылқап тұрған жоқ емес пе?! Гәп жүректе. Жүрек оты әлсіресе, құштарлық бәсеңдейді өмірге деген. Жігері жасиды елім деген азаматтың. Сол себептен адамдардың жүрегіне қуат дарыта- мын. Дамыл-дамыл тамызық үстемелеп, жігеріне жігер қоса- мын. Намыс отын қағыстырып, бәсеңдемеуін қалт жібермей қадағалаймын. Жігер- қ айратты ң күш алып, елін сүйген ерлердің сесті жүруіне, бықсып, түтіндеген әдеттен аулақ бо- луына септесемін. Дүниеде тартпайтын пештен, күлбілте күншілдіктен, арсыздық пен надандықтан өткен қасиетсіздік жоқ-ау, сірә?! Ошақ ескі досын үнсіз құптады. Тамызықтың елгезектігіне тәнті еді. Өмір көшіне ілесіп, адамдарға тілекші боп жүргені- нің өзі неге тұрады...» жүктеу/скачать 3,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|