Бағдарламасы бойынша шығарылды Өмір Кәріпұлының бұл жазбасы қаламгерлік ізденісі мен

Тарихтан белгілі, Романовтар әулетінің таққа отыруының 
300 жылдығына  Қазақ елінен де игі жақсылар шақырылған. 
Бұл салтанатқа артынып-тартынып барған ғой  қазақтың игі 
жақсылары.  Қонақасы аста-төк болған. Күтушілер  қонақтарға 
/қазақтарға/ бас табақ тартқан. Алдыға келген еттің молдығы 
соншалық, дастарқан басындағылар еттің тасасында көрінбей 
қалған екен дейді. «Ә» десіпті қазақтар. Көрсетейік сары орыс-
тарға ет жегенді. Патшаның  қонақжай дастарқанындағы шөп-
шаламға сұғына алмай, орта  құрсақ отырғандар жылқының 
қазы-қартасы мен жал-жаясын көргенде көздері  қызарып кет-
се керек. Сорпасы шулығып кетіпті. Десе де, етті еңсеріп 
жіберген ғой  қазекемдер. Ет желініп болған соң,  қазақтар 
қымыз сұрапты.  Қымыз жоқ болыпты. Сонда араларындағы 
қушыкештеу біреуі: «Құрсақ пропал», - деп салмай ма. Осы 
сөз той иелерін дүрліктіріп,  қазақтарға  қайтадан ет асуға 
мәжбүр етіпті.  Қазақтар етке тоймай  қалыпты деген сөз пат-
шаның  құлағына жетсе керек. Көмекшісін жіберсе,  қазақем 
өздерімен бірге ала келген торсық-торсық  қымызын сіміріп, 
қарқ-қарқ күлісіп отырса керек. 
Қалай болғанда да, кәрі-жас еттен бойына  қуат алған. Ас-
пен  қуаттанған. Содан да ол заманның жігіттерінің дені сары 
жілік келген. Әлді де әлеуетті, сүйегі берік болатыны — мал 
өнімдерінің қуаты. Оның ішінде етке жететін ас жоқ. Етке тісі 
тимеген адамның еңсесі түсіңкі, үні тосаң келеді. Адам ағзасы-
ның дерт-дерменеге  қарсылығын күшейтеді. Еркектің белін 
бекітеді,  ұрғашының шырайын арттырады. Балалардың балғын 
болып өсуіне септеседі. 
Бүгінде ет өнімдерін сырт елдерден әкелегін болдық. Дала 
бос жатыр. Даланы  қалай да малға толтырмасақ, дағдарыстан 
шыға алмаймыз. Соған Үкімет жағдай жасасын. «Даладан мал 
кетсе,  қазақтан әл кетеді». Әлсіздік ауру-сырқауға жол ашады. 
Дене  қуаты әлсіз адамның ерік-жігері де босаң келеді. Арақ-
шарапқа, анаша-шылымға әуестік содан туындайды. Дене 
қуаты әлсіз, боркемік, босаң жастар кім айтса соның жетегінде 
кетеді.  Ұлттық санадан мақұрым  қалады. Санасыздық дертіне 
шалдығып, салт-дәстүрден алыстайды. Жігерсіздік, өлі сүйек 
ынжықтық  ұлттық тағамның кемшіндігінен де пайда болады. 
Қуаты аз тағамдарға үйірлік жастардың балғын болып өсуіне 
кедергі. Сағыз шайнау, көз алдаған химиялық  қоспалар арқы-
лы дәмі енгізілген жасанды тағамдарға  құмарлық жастарды 
әлжуаз етіп, сұрын кетіреді.  Қуатты тағам миға  қан жеткізуді 
үстемелейді. Мидың  қалыпты жұмыс істеуі  құнарлы асқа бай-
ланысты. «Аш қарынға ақыл қонбайды» делінетіні содан. 
116 
Әлқисса,  қазақтың етке  құмарлығын әжуалаймыз деп бас-
қалар өздері күлкі болып жатады. Үш  қазақ өзбек тамырына 
қонаққа барады. Үй иесі көршісімен ақылдасады. Бордақыға 
қойған қойын сұрайды.  Қойдың құйрығы тегенедей екен. Апар 
да сой дейді көршісі.  Қазақ ет жегіш дейді, әншейін көтерме 
сөз. 
Тұтас асылған  қой етін үш  қазақ тік көтере жеп алыпты. 
Үй иесі көршісін оңашалап: «Ой, әкә, шүкірана дейік!  Қазақ-
тан пайғамбар шықпағанына мың да бір шүкіршілік! Әгарки, 
қазақтан пайғамбар шыққанда бар ғой, хаммасын барша 
үмбеттерін толайым қоса жеп қоятын ба еді, әлде  қайтер еді?!» 
— депті таңданысын жасыра алмай. 
Бұл -  қалжың сөз. Сөйткенмен де, шындыққа бір табан 
жуықтайды. Өзбек ағайындардың шығымсыздығына мысал. 
Бірде  қазақ татар досының үйіне бара  қалады.  Қожайын бай-
шыкештеу екен. Бақалшы саудагер  қазақ арасында көп 
жүріп,  қазақтардың  қонақжайлығына әбден көзі жеткен үй 
иесі «туғанның үйінен бір тойғаным-ай» деп айта жүрсін де-
ген есеппен әйеліне нұсқау беріп, «етті жақсылап ас» дейді. 
Бабымен піскен үйме табақ бұзау етін  қонағына тартқан та-
тар байы: «Аша,  қазағым, аша! — дейді  қодырайып. —Тауыса 
алмасаң,  қолыңдағы  қамшың мен астыңдағы атыңды алып 
қаламын». 
Қазақ өп-өтірік тартынады. Мұншама етті тауыса алмас-
пын деген рай танытады. «Тауыспасам да орталармын, ғұмы-
рымда бұзау етін жеп көрмеп едім» деп және мәймөңкелейді. 
Қонақ бабымен піскен бұзау етін асықпай  қылғыта береді, 
қылғыта береді. Алдына келген етті түгін  қоймай сыпырып 
жеп алып: «Енді жейтін нең бар?» — депті  қонақ еш 
шімірікпестен. Үй иесі жылап жіберуге шақ  қалады. Мырза-
лығын асырам деп  қазаққа күлкі болғанына, мазаққа ұшыраға-
нына қапаланып: «Енді немді берейін?!  Қатыным мен баламды 
өзіммен қосып хәммасын ашамасаң? Бұл  қазақгар жай келіп, 
жай кетпейді.  Қораға түскен  қасқыр да бір, бұлар да бір», — 
депті. 
Бәстесіп ет жеу өз ішімізде де бар. Оған жоғарыда тоқтал-
дық. Оңтүстік өңірді мекендеген  қазақтарды «аға балалары» 
дейді Арқа  қазақтары.  Қазақ үш жүзге бөлінгенде  Ұлы жүз 
үйсіндер ағаға жатады да, арғын ата  ұлысы Орта жүз делініп, 
ортаншы атанған. Сырды, Шудың бойын, Жетісуды мекенде-
ген  Ұлы жүз отырықшылыққа бейімделіп, жер жыртып, егін 
еккен. Жеміс-жидекке  құмбыл болған. Ал Арқа қазақтары та-
биғаты  қатал солтүстік өңірге  қоныстанып, бірыңғай мал 
117 

өсірумен айналысқан. Мал тұяғына еріп жылдың төрт 
мезгілінде көшіп-қонып жүрген. Арқа  қазақтары да 
егіншілікпен шұғылданған. Аяқты мал егінге түсіп, көк егінді 
типылдап кете берген. Егіншілікпен айналысқандарды «жатақ-
тар» деп атаған.  Қыстауда  қалып егін егіп, үй ағаш басқан, 
қолөнермен шұғылданған. Реті келгенде айта кеткенні ң 
сөкеттігі жоқ. Тарихтан белгілі,  қазақ елін отарлаушы Ресей 
империясы  қазақ сахарасын басып алып, біржолата иемдену 
үшін орыс шаруаларын  Қазақ даласына  қаптатып жіберген. 
Оларды жергілікті халық «кержақтар,  қара шекпенділер, 
мұжықтар» деп атаған.  Қазақтың  құнарлы өлкесіне  қоныстан-
ған кержақтар мен  қара шекпенділер ел мен жердің иесі, 
жергілікті тұрғындарды ығыстырып,  қара топырақты өңірлерді 
басып алған. Жай ғана ығыстырып  қоймай, жүректерінің отын 
алып, мылтықтарын шошандатқан. Айбалтасын жаландатқан. 
«Орыстан досың болса, жаныңда айбалтаң болсын» деген 
мәтел содан  қалған. Егіншілікпен айналысқан орыс мұжықта-
ры төрт түлік малға жаудай тиген. Егінге түседі деп мылтықпен 
шошытып,  қырғынға  ұшыратқан.  Қазақтарды шөбі сұйық, 
қуаң жерлерге ығыстырған. Орыс отаршылдары  қазақтарды 
төрт түліктен айыруды армандаған. Олардың сол армандарын 
қ ызы л империяны ң жаналғыштар ы жүзеге асырды. 
Социализмнің ортақшыл принципіне  қайшы келеді деп бай-
ларды «қанаушы» деп тәркілеуді ойлап шығарды. Жиырма 
сегізінші жылы  қазақ ауылына жаудай тиіп, күнкөріске деген 
малын тартып алды. Не қорасы жоқ, не малға дайындаған шөбі 
жоқ  қызыл белсенділер делінген Кеңес өкіметінің әпербақан-
дары  қазақ ауылдарына ойран салып, адалақы малын 
тәркіледі. Бұл -  қызыл империяның  қазақ халқына жасаған 
адам төзгісіз  қиянаты еді.  Қиянаттың соңы отыз екінші жылы 
аштыққа  ұласты да, халық  қырғын тапты. Бұл  қырғынға 
бірыңғай мал шаруашылығымен айналысқан Арқа  қазақтары, 
солтүстік өңірді мекен еткендер ілікті. Аштыққа  ұшыраған 
ауылдар түстікке ауа көшіп,  қырғыздарды, өзбектерді сағала-
ды. Оңтүстікте егіншілікпен айналысатын  қазақтарды панала-
ды. Арқадан ауа көшкен аш-арықтардың ішінде небір темір 
жақ ақындары да болған. Солар Арқаны, туған даласын аңса-
ғанда аузынан түйдек-түйдек жыр төгілген: 
Таятқан таудың шеті Шұнақ қалды, 
Сарықұлжа іші толған бұзақ қалды. 
Өлкесі Шажағайдың бәрі мекен, 
Сол өлке ел кеткен соң құлап қалды. 
118 
Шажағай жарқылдаған суың қайда, 
Түнде шық, күндіз мұнар буың қайда? 
Ауылды көк шалғынға қондыра сап 
Ойнайтын екі-екіден күнім қайда?! 
Беліме буынғаным күміс белдік, 
Арқадан қоңыр салқын неге келдік?! 
Шайнайтын қазы-қарта қайран басым, 
«Ас қылған шөптің басын елге келдік, -
деп арылған Тайшыбек ақын. Өзі де Шу бойында аштан өліпті. 
Бұл арада ақын «шөптің басын ас  қылған» дегенде оңтүстіктің 
қазақтарын кемсітейін деп отырған жоқ. Малдан айырылып, 
бір түйір дәнге көзін сатқанына  қорланғаны. Малсыз  қалған 
қазақтың аштан  қырылғанына айтқан  қош-қошы. 
Енді әңгімемізді сәл жұмсартайық.  Қомағайлықты күлкі 
қылатындар өз ішімізден де табылады. Бір жолы Арқа  қазағы-
ның бірі тары палау жеп отырып шашалып  қалады. Аға бала-
лары: «Етпен көзі шыққан  қомағай арғын», - деп  қарқ-қарқ 
күлгенде, есін жиып, өз-өзіне келген  қонақ: «Әй, тауық көз 
тары-ай, шықпап едің, үйсінді  қырдың. Шығып едің, енді ар-
ғынды  қырайын дедің-ау», - деп алдындағы бір табақ палауды 
шаңырақтан сыртқа шырқатып бір-ақ лақтырыпты. 
Бүрме 
Соғымға байланысты  қаншама жол-жоралғы, рәсім бар. 
Сойылған малдың, соғымның әр мүшесі халықтық педагогика-
ның сабақтарына сеп. Соғымға, әдетте, ірі  қара сойылады. 
Көбінесе, жылқыны жығады.  Қасапшы үй иесінен: «Жаялай-
ын ба?» - деп сұрайды. Үй иесінен рұқсат алған  қасапшы ірі 
қараның сан еттерін жаймалап, сүйегінен бөлектеп шығады. 
Санның сұрпы еті «жая» деп аталады. Көбінесе, жаялауға жыл-
қы еті сұранады. Етінен арылған жамбас пен ортан жіліктер 
бөлек алынады да, жаяға дәнекерлікке  құйымшақты  қалдыра-
ды. Етті жаялап болған соң,  қасапшы жаяны жақсылап тұрып 
оспалайды. Оспаланған /жаймаланған/ етке сарымсақ пен тұз 
сіңіріп шығады да, сойылған малдың терісіне орайды. Үй 
иесінің  қалауымен бөлек- салақ мүше жаяға  қосылады. Теріге 
оралған жаяны, тағы басқа бөлек-салақ омыртқа,  қабырға, 
бұғана секілді мүшені «бүрме» дейді. Теріге оралған жая аяз-
дан бүріліп  қатып  қалады. Осыдан «бүрме» деген сөз шыққан. 
Теріге оралған бүрме  қыс бойы  қатып жатады. Аузы жеңіл 
119 

қайындары жеңгелеріне соқтығып: «Бүрмедегі ет — түрмедегі 
ет», - деп түртінеді. Бүрмеге мезгілсіз  қол салу әдепсіздікке 
жатады. Самарқанның көк тасы жібіген наурызда ғана бүрме 
жібиді.  Қыстан жазға алып шығатын сүріңіз осы. Бүрмедегі 
етті тобарсытып кептіру керек. Сонда ғана сүрге айналады. 
Жаяның еті шақтылы болса, шаңыраққа жайылады. Мол етті 
арнайы киіз үйде астынан от беріп, тобылғының түтінімен ыс-
тайды. Ысталған жылқы еті дәмді келеді. Жас етке араласты-
рып жазда жеуге таптырмайды. Бүгінде бүрмені екінің бірі біле 
бермейді. Бүрме орнына тоңазытқышты пайдаланады. Әйткен-
мен, бүрменің қасиетіне не жетсін. Бүрмедегі еттің дәмі,  құна-
ры өзінде болады. 
Бүрмеге байланысты «бүрме бұзу» кәдесі сақталған. 
Бүрменің алдын ақсақалға, сәбиге жегізеді.  Қыстан алып шық-
қан етті жайысып, абысындарына  қызмет көрсеткен келін-
кепшік «қазан бүлкілдетер» рәсімін жасайды. Көрші-қолаң 
етке бір тояды.  Қазан бүлкілдетерге жиылған жас пен кәрі 
шер-құмардан бір шығады. 
Бүрме дейін ендеше, бүрме дейін, 
Жазға сақтар етімді бүрмелеймін. 
Сұғанақ қол шоланға сұғынбасын, 
Дәмі кетер бүрмеге тиме деймін, — 
деп келетін өлең жолдары бүрменің халықтық салт-санаға 
ықпалы барын айғақтайды. 
Бүрмеленіп  қыстан алып шыққан сүр ет  қымыз басарға 
таптырмайды. Мейіздей  қатқан жылқының сүрі тағамының ең 
бір дәмдісі. Жас етке сүр етті араластырып жеген де бір ғани-
бет. Сорпасына баға жетпейді. «Сары ала сорпа» деп соны ай-
тады. Сары ала сорпаны жазда да іше беруге болады. Негізінде, 
сорпа жазда ішке жақпайды. Үлкендерден естіген сөз: «Үркер 
көтеріліп  қалыпты-ау. Сорпаның күні туды десеңші». Үркер 
көтерілдінің мәнісі — күн салқындады, сорпа ішке тұратын 
болды дегені. «Ет - етке, сорпа - беткенің» мәніне жете көңіл 
бөлмейміз. Сорпа ішпейтін сыпалардың көбісі  қатпа, бірішек 
келеді.  Қаны аздыққа сорпа таптырмайтын  қорек. «Сорпа 
ішпесең, ет жедім деме» дегенді үлкендерден сан естідік. 
120 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: