Бағдарламасы бойынша шығарылды Өмір Кәріпұлының бұл жазбасы қаламгерлік ізденісі мен
жүктеу/скачать 3,83 Mb. Pdf көрінісі
|
Tuqyr
| Тіл мен тіс
Тіл — сезімтал мүше. Ауызға апарған тағамның дәмін тіл арқылы айырасың. Тілсіз дыбыс шықпайды ауыздан. Онсыз сөйлей алмайсың. Біреуге біреу кейігенде, сөзі өтіп кеткенде «тілің кесілсін» дейтіні бар. Тіс те өзгеше мәнге ие. Оның қызметі тілден де асып түседі. Ауыздағы сөзді анық етіп шыға- ратын тіс. Тісі жоқ адамның сөзі бұзылып, құлаққа жөндеп жетпейді. «Отыз тістен шыққан сөз отыз рулы елге тарайды». Тіс — адамның көркі әрі қаруы. Кәрілік жеткенде тіс кетіледі. «Бір жаман кәрілікте түссе тісің, ауыздан опырайып кетер пішін. Жасыңда оймақ ауыз сұлулардың, өзгертіп бұл кәрілік алар түсін...» /Шал ақын/. Біреуге біреу кейігенде тісін қайрайды. Тістенеді. Үлкен- дер мұндай әдеттен жастарды сақтандырып, «тістенбей сөйле» деп ескертеді. Жуас адам ширап, қатарға іліге бастағанда, 144 көре алмастар «тісің шығайын деген екен» десе, ақындар: «Бұл заман азулы мен тістінікі», — деп қайрайды момындарды. Өмірлік тәжірибесі молыққандарды «тіс қаққан» деп көтермелейміз. Қазақ сөзі бейнелі келеді. Үндемеді, сөйлемеді дегенді «тіс жармады» деп тұспалдайды. Кәрі малдың, кәрі адамның тісі сарғайып тұрады. Үлкендер жастарға: «Ақ сақал- ды, сары тісті бол», — деп бата береді. Тіл мен жақ егіз. Жақ ашылмаса, тіл қозғалысқа келмейді. Тілмарсығандарды «тіл мен жаққа сүйенді» дейміз. «Жағың түспей жамандық көрме» деген батаны жастар түсіне қоймайды. Адам қартайғанда /жүзден ас- қанда/ жағы икемге келмей /жағы түсіп/, сөйлеуден қалады. Көп жасаны «жағың түспей жамандық көрме» деген астармен айтқан. «Жамандық көрме» дегені — «әбден қартай» дегені. Бойға ана сүтімен даритын, Алланың әмірімен санада қорытылып, дәнекерлікке септесетін, жүрек сөзін ғашығыңа жеткізетін қасиетті сөзді бейнелеп «ана тілі» деп, ана атына ба- лау басқа халықтарда жоқ. Қауіп сөйлемей тауып сөйлей- тіндерге «тілінен майын тамызды» деп ризаланады атам қазақ. Біреумен біреу тіл табысып мәмілеге келеді. Жас бала сөйлей бастағанда «тілі шықты» деп қуанамыз. Тілашар кәдесін жасап, көрші-қолаңға дәм береміз. Бүгінде жедел хат /телеграмма/ делінетін хабарды ертеректе «тіл әкелді» деп айтатын-ды. Бала елгезек болса, «тілалғыш» деп мағұрланады ата-анасы. Айтқа- нға илікпейтін баланы «тілазар» деп жек кереді. Адам ауыр науқасқа ұшырағанда тілден қалады. Есін жиғанда «тілге келді» деп қуанысады жақын-жуығы. Таусыншақ ғұмыр мәре- ден озып, өзегі куыс пенде ажал табалдырығын аттарда «тіл аузын қойып» беті әрі қарайды. Істі болып қамаққа /түрмеге/ түскен жазалыны жақындары «тілдестірші» деп жалынады. Сөзі өткір адамды «тілі мірдің оғындай» дейді. Тілі ащы адамды «тілінің бізі бар» дейді. Біреуді іліп шалып, кекететіндерді «тілін сұғып алды» деп шарасыз мойындайды. Қарғыстың жа- маны: «Тіліңді тәңір кессін!», «Тіліңе тікенек кірсін!», «Тіл — тас жарады, тас жармаса, бас жарады». Тілдің қасиетін кетіріп, қадірін түсіретін өзіміз. Азғырыңды шақпайлар біреуді біреуге айдап салады, шағыстырып, араздастырып қояды. Тіл табысып жүрген де мерей. Осы күні жас та, кәрі де жүрек талмасы — инфаркке ұшырап жатады. Жүректі жаралаушылардың әрекеті бұл. «Жылан тілді», «қан тілді» дейді ондайларды. Құранда, пайғамбар хадистерінде тілге байланысты ғибрат- ты сөз көп кездеседі. «Тілін бейәдеп сөзден тыйып алмайынша, кісі иманның рахатын сезбейді», «Бір-бірлеріңе жала жауып, өсек айтпаңдар», «Екі кісі бірін-бірі ғайбаттай бастаса, егер 10-2628 145 олардың бұрын бастағанынан соң, бастағаны ұрыс үстінде тілін тигізіңкіреп жіберсе, күнә соған ауады», «Бұл дүниеде екіжүзділікпен өмір сүрген адамның қияметте оттан жасалын- ған екі тілі болады», «Адам пәлені, көбінесе, тілінен табады»... Міне, осы хадистерді атам казақ тігісін жатқызып: «Басқа пәле — тілден», — деп нақтылайды. Тілге баға жетпейді. Кісіні бір-бірімен табыстыратын да, алыстыратын да — тіл. Мұхаммед (с.ғ.с.) өсиетінің /хадистерінің/ бас сабағы «ілім үйренің- дерден» келеді. Ілім /ғылым/ үйренсең, көңіл көкжиегің кеңейеді. Түсінігің молаяды өмірге деген. Білмекке құмар- лығың артады. Содан бара-бара білімді атанасың. Ілімдінің бәрі білімді ме? Көп білгендердің дені бос сөзге салынып, ла- ғып кетеді. Ілімді болғанымен білімді /ақыл-пайыммен суарыл- ған ілім/ емес. Осыған дәлелді пайғамбар хадисінен табасың: «Ілім екі түрлі, бірі ниеттегі /көңілдегі, жүректегі/ ілім, ол — пайдалы. Екіншісі, тілдегі ілім, ол — Алла алдында пенденің за- лалына шығады». Бұдан шығатын қорытынды: алған білімің, игерген ғылымың адамгершілікпен ұштасып, көңіліңе байыз- дап, жүрегіңе орнықпаса, онда ондай ілім-білім саған да, өзгеге де пайдасыз. Неге? Сіз білімдісіз, дауымыз жоқ. Білмейтініңіз бит астында. Сөйте тұра, білетін іліміңіз тіліңізде ғана. Осы- ның астарында не жатыр? Имансыздық шығар, одан да зоры болуы кәдік. Жүрегіңізге ұяламаған, көңіліңізге қонбаған ілім жалған ілім болмақшы. Сіз тіліңізге ерік беріп, жалған сөйлеп, өтірік білімпазсып, екіжүзділікпен жұртты адастырып, тура жолдан тайындырасыз. Сірә, «жылан тілді», «қан тілділер» со- лар шығар. Ғажап емес. Алланың алдында игерген біліміңіз зиянға шығатыны содан да болуы кәдік. Олай болса, тілді өз орнына жұмсайық. Жастарға ақыл-кеңес беріп, жылы-жылы сөйлейік. «Тілі — тәтті, діні — қатты» деген атақтан арылайық. Екі сөйлемейік, бірсөзді болайық. Туған тілімізді, ана тілімізді көздің қарашығындай сақтайық. Тілдің киесіне қалмайық. Тілі бардың ділі бар. Тіл тазалығы - діл /жүрек/ тазалығы, жан таза- лығы. Тіл — кие, тіл — ар-ождан. жүктеу/скачать 3,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|