Бағдарламасы бойынша шығарылды Өмір Кәріпұлының бұл жазбасы қаламгерлік ізденісі мен

Ақын өзін мінеу арқылы өзгеге ой салады. Бойдағы міні 
«тау тасынан аз емес». Бәрі өзімнен болды деп мойындайды. 
Сыншылдықтың көкесі осы. 
Мін 
Әр кезеңнің /дәуірдің/ өз насихатшысы болады. Кеңес за-
манында үгітшілер коммунистік партия атынан сөйледі. 
«Көсеміміз» Маркс пен Энгельс, Ленин былай дегеннен келді 
әр сөзіміз. 
Бұрындары Ислам дініне негізделді халықтық тәлім-
тәрбие. Алла атынан  Құран түскен. Ал сол  Құран аяттары да 
халықтың сөзі. Саналы адамдардың мыңдаған жылғы өмір 
тәжірибесінің, даналық ойларының жиынтығы. Пайғамбар 
хадисінде былай делінеді: Ақырдың пайғамбары Мұхаммед 
(с.ғ.с.) желмен тілдесіпті. Жел айтқан дейді: 
«Жаратылыстың ең абзалымын. Мен болмасам бұлттар 
қозғалысқа келмейді. Жаңбыр жаумай, жер бетін  құрғақшы-
лық жайлайды. Әрі төңіректі шаң-тозаң, күл-қоқыстан тазар-
тамын, демек, мен ең елгезек, еңбекқор һәм күнәдан пәк таби-
ғат  құбылысымын...» 
Алланың елшісі: «Жөн-ақ, бірақ сенде де мін бар. Өзіңді 
көрмейсің. Өзін көрмеген өзгеге баға бере ала ма? Асыра 
сілтеп жібересің көбінесе. Артық кетіп долырғанда жанды-
жансыз кірерге тесік таппай қалады». 
Су тұрып: «Жер бетіндегі тазалықтың бастау көзі менмін. 
Мен болмасам дүние дидарын кір шалып,  ұсқыны қалмас еді», 
— деген ғой. 
Пайғамбар сумен де келіспепті: «Дүлейсің, — депті. — 
Арындап тасығанда,  құлдилап аққанда ес-түсің  қалмайды. 
Құдды ашуқор адам тәріздісің, алды-артын бағамдамай күрт 
кететін. Адал мен арамды, кір мен тазалықты  қойбатпақтап 
араластырып жіберетінің жаман. Басыңнан аяғыңа шейін 
күнәһарсың. Мінің басыңнан асады!» 
Бұл мысалда нендей ғибрат бар? Алла жаратқан жанды-
жансыздың бәрінде де мін болғаны ғой. Мінсіз тек бір Алла 
ғана. Ғұлама да сол, бай да сол, асқан мейірімді және Өзі. Бұл 
— Құран сөзі. Әзгеміз, өсіресе, мына біздер, жұмырбасты пен-
делер тозақы күнөһардың нақ өзіміз. Данышпан  ұлы ақын со-
дан да мінін жасырмай, айтып-айтып тастайды: 
Осыншама ақымақ болғаным, 
Көрінгенге кызықтым. 
188 
Ғаділетті жүректің 
Әділетін бұзыппын. 
Ақыл менен білімнен 
Әбден үміт үзіппін. 
Айла менен амалды 
Меруерттей тізіппін. 
Жалмауыздар жалаңдап 
Ар-ұяттан күсіппін. 
Қулық пенен сұмдыққа 
Құладындай  ұшыппын. 
«Сіз білесіз» дегенге 
Күнге күйіп пісіппін. 
Мақтанбасқа мақтанып 
Деп жүріппін «пысықпын»... 
Абай сөзін мыңдарға арнаған. Зер салып  қараңызшы,  қай-
талап оқып. Адамның мінінен «ат шаба алмағаны ғой». Осын-
шалықты пендешілігімізді көре тұрып өзімізді судан таза, 
сүттен ақ деуімізге жол болсын! 
Тағы да  ұлы  ұстазды /Абайды/ сөйлетіп көрейік. Мінсіз 
адам жоқ дейді. Енді сол күнәһар пендеңіз  қайтпек керек?. 
«Сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тап та бар,  қалаң...» деп 
нұсқайды  ұлы ойшыл. «Қайрат пен ақыл жол табар... - дейді 
және - Әділет, шапқат кімде бар, сол жарасар туғанға...» деп 
үстемелейді. Он жерден  қайраттанып, ақылды серік 
еткеніңмен әділетшіл, шапағатшы болмасаң, еңбегің зая екен. 
Неге олай дейді ақын? «Алдың - жалын, артың - мұз, барар 
едің қай жаққа?» 
Кедергілі өткелекке тіреліп, кісі дағдарғанда  қайтпекші? 
Оған да сөз табады ойшыл ақын: 
Пайданы көрсең, бас ұрып, 
Мақтанды іздеп қайғы алма. 
Мініңді ұрлап, жасырып, 
Майданға түспей бәйге алма... 
Мәселе мінде тұр бұл арада. Өзін пысық, өзін ақылды деп 
білгендер түптің түбінде шалынады бірдеңеге. 
Сонда не істеуіміз керек?! Мақтанқұмарлыққа салынба-
ңыз.Өз шамаңызды біліңіз. Мініңді жасырып, тым пысықсы-
ма Төзімді бол. Шығыс даналығында «Көнгіш ақыл бақыт 
әкеледі» деген тұжырым бар.  Құрғақ көмпістік кісіні жадағай-
лыққа  ұрындырады. Абайша айтқанда «майданға түспей бәйге 
алам» деп дәмеленбе. Онда әшкереге ұшырайсың. 
189 

Сапалы 
Сана - ақылдың, адамгершіліктің  қоймасы. Абай түйін-
деген «ыстық  қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек» сананы 
сәулелендіріп, жүрекке орнайды. Халық әумесер ыржалақты 
«санасыз» деп  қол сермейді. Ойлы, ақылды жасты «саналы» 
деп іш тартады. Халық санасыздықты, көбінесе, тоңмойын то-
пасқа, жүрегі кірлі  қараулар мен ойсыздарға  қарата айтқан. 
Ойсыздық сананың күңгірттеуіне әкеп соқтырады. Жақсы мен 
жаманды айыра білмеу де санасыздыққа жатады. Сана - сағы-
ныш пен мұңның, махаббаттың  ұясы. Санадан сарғайып, сағы-
нышқа берілу,  қайғы мен мұңды жүректен өткізу - саналы-
лықтың белгісі. 
Көкірегінде сәуле жоқ санасыздар көріп тұрса да көрмейді, 
естіп тұрса да естідім демейді. Көрсоқырлық деп соны айтады. 
Абай сомдаған «бойы бұлғаң, сөзі жылмаңдар» өз ойында, тұла 
бойында бір міні жоқтар, міне, нақ осылар. Санасыздардың 
қатарын көбейтеді.  Құр ішіп-жегенге мәз, ыржақай, күлегеш-
тер де осы топқа жатады. 
Санасыздықты ұлы ақын былайша таңбалайды: 
Басында ми жоқ, 
Өзінде ой жоқ, 
Күлкішіл кердең наданның. 
Көп айтса, көнді, 
Жұрт айтса, болды, 
Әдеті надан адамның. 
Бойда қайрат, ойда көз, 
Болмаған соң, айтпа сөз... 
Өмірді табиғи түс әрлендіреді. Әлеміштеу жасаңдылыққа 
ұрындырады. Сәнқойлықты халық ажырата  қоймайды. «Бояу-
шы, бояушы дегенге сақалын бояйдының» керімен деп 
келемеждейді. Тіршілік амалының сан  қилы көрінісі бар. 
Көріністі желбіретіп, жақсыатты көрінгісі келетіндерді 
«көлгір» деп таңбалайды. Жұрт көзіне түсуге жаны  құмар, 
әсіре пысықайды «тыраш» деп кекейді. Жалған кісілікке үйір 
басқалардан өзін артық санап, киген киімі, жүріс-тұрысы, сөз 
саптасы мінезіне үйлеспейтін әсіре сыпайылардан халық жа-
лығады. Сырт береді ондайлардан. Еліктегіш келеді ондайлар. 
Өзін тәуір адам ретінде көрсетуге тырысады. 
Абай шәкірті Көкбайдың бойынан сәнқойлықты байқап 
қалып былай демеді ме: 
190 
Бұралып тұрып, 
Буыны құрып, 
Қисайта тартып мұрынын. 
Әсемсіп, сәнсіп, 
Білгенсіп, бәлсіп, 
Әр нәрсенің орынын. 
Керенау кердең бір керім, 
Жақпайды маған сол жерің... 
Халық екіжүзділерден ығыр болғанда  қойдай  қоңырларды, 
табиғи мінез  қалыбынан аспайтын біртоға момындарды 
іздейді. Ондай жандар  қарапайым келеді.  Қарапайым кісінің 
басты  қасиеті - өзін зор, өзгені  қор тұтпауында. Көптен 
іргесін бөлмейді және өздері. 
Қарапайымдылық  қарапайым киінуден басталады. Пай-
ғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.): «Қарапайым киіну - иманды-
лықтың белгісі», - деген.  Қарапайым жанды бүгінде кездестіре 
аламыз ба? Жетерлік олар. Көзге түсе бермейді. Бай да емес, 
кедей де емес, орташа тірлікті  қалайды.  Қанағатшыл келеді. Өз 
ақылы өзінде. Кісі ақылын да жерге тастамайды. «Табан ақылы 
өзінде» дейді ондайларды. 
Дау айтылуы мүмкін, мұндайлар сыртымен момын, іші қуыс 
һәм былық болуы кәдік.  Қарапайымдылық мінезбен бекиді. Гәп 
мінезде, мінезге сіңбеген қасиет санаға орнай қоймайды. Тәрби-
еге, шыққан ортасына байланысты. Дағдыға, тұрмыстың  қалы-
бына тәуелді.  Қарапайымдылық санаға сіңгенде елдік  қасиетке 
айналады. Әдет-ғұрыпқа, салтқа кірігеді. 
Мәселен, хансулықтар /қытайлар/ мен жапондар сырты мен 
ішін тең ұстайды. Ол неден? Тәрбие-тәлімнен, күнкөрістің ама-
лынан. Жер жүзіндегі ең көп халық қытайлар қомағай, дүниеқо-
ңыз,  ұры-қары,  қара ниет  қорқау болып бірін-бірі талап жеп 
жатса не болганы?! Содан да  қытайлар  қарапайымдылықты 
ұстанады. Сөзі майда, жүзі жылы келеді. Барға қанағат етеді. 
Жапондықтар аралда тұрады. Жері теңселмелі. Табиғат 
байлығы шамалы.  Қатал табиғат аясында ғұмыр кешіп жатқан 
олар  ұлттық дәстүрге, дінге сүйенеді.  Ұстамды келеді өздері. 
Ішін алдырмайды сырт дұшпанға. Ол - тәрбиеден, еңбекқөр-
лықтан. Арын сатпайды, еңбегін сатады. Мұндай ерекшелік 
қазақта неге жоқ?! Біздер өзгелердің теліміне түсіп, көрбала-
лау болып  қалғанбыз. Бұл, әншейін сылтау. Халықпыз ба, 
ұлтпыз ба, онда бізде бәрі де бар.  Қарапайымдылықтың көкесі 
қазақтарда. Оның көрінісі кеңдігімізде, кеңпейілдігімізде. Та-
қуамыз шетімізден. Пайғамбар хадисінде былай делінеді: 
191 

«Тақуа үшін мол дүниенің зияны жоқ. Тақуа адам үшін бай-
лықтан гөрі саулық жақсы. Пейілдің кеңндігі - ең зор байлық». 
Демек,  қарапайым адам тегін болмады. Жан жомарттығы 
басым онда. Ашуын сабырға жеңдіреді. Иттігін бұқтырып 
ұстайды. Сырты сынық келеді, іші - тұнық.  Қарапайым адамда 
жақсы ниет бар, жанның бәрін жан тартады, өзіндегіні бұлда-
майды. 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: