Бағдарламасы бойынша шығарылды Өмір Кәріпұлының бұл жазбасы қаламгерлік ізденісі мен
жүктеу/скачать 3,83 Mb. Pdf көрінісі
|
Tuqyr
| VII. ТӘРБИЕ-ТӘЛІМ
Ықпал Осы еңбектің алғы тарауларыңда айтылды. Наным-сенім, салт-дәстүр, діни ғұрып, әдебиет пен өнер - бәрі-бәрі тәрбиеге негізделген. Әдет-ғұрыпқа байланысты төтеннен жол тауып жаңалық айту біздің міндетімізге жатпайды. Халықтың өнегелі сөздерін ұрпақ санасына сіңіру бір жылдың еншісіндегі шаруа емес. Жылдарға созылады. Ата-ана ішінен шыққан перзентіне жаман бол демейді. Бала санасын орта (мектеп, аула, теледи- дар, электронды ақпарат құралдары, түнгі клуб, ішімдік, ана- ша, т.б) еңсеріп барады. Оған қоса тобырлық мәдениет етек алып, Батыстан (Еуропа елдері, Америка) тараған даңғазалық (қалай болса солай киіну, алқын-жұлқын би, нәпсі желігі, дөрекілік, озбырлық) ұрпақ санасына кері әсерін тигізіп, керек десеңіз, билеп-төстеп алған. Осыған қарсы қояр тосқауыл бар ма?! Тәрбие құралдары жетімсіз бе әлде? Бар, жетерлік. Радио, теледидар, театр, әдебиет, музыка... Осыншама үгіт-насихат орындарын тиімді пайдаланып отырмыз ба? Ата-бабадан қал- ған тағылымды сөз, өсиет ұрпақ санасына жетіп жатыр ма? Осы біз жетесіздерді тәрбиелеп жатқан жоқпыз ба? Нағыз тәрбие баланың жетесіне жетіп, жүрегіне орнау керек. Бүгінгінің баласы «ақылды» темірдің шылауында. Компьютер басты /Мұхтар Шаханов айтқандай/ ұл мен қыз ертеңгі күні ата-баба дәстүріне мойынұсынып, зердесіне тоқиды дегенге сене қоймайсың. Үміттен де құр емеспіз, алайда түңіліс басым естияр қауымда. Жастарға ақыл айтып не керегі бар. Бәрібір саған илікпейді. Қоғам өзі реттеп алады. Үгіт құралдары қолында. Тәрбие орындары жеткілікті. Заңмен реттейді. Несіне бүлінеміз? Еріксіз өзіңе ойысасың. Ата-анаңды еске түсіресің. Олардан алған тәлім-тәрбиеңді санаңда жаңғыртып, шала бүлінесің. Өзің ғұмыр кешкен заманды артта қалған жылдарды қиялмен шарлап, ой елегінен өткізесің. Тәрбие қайтсе сіңеді санаға? Тәсілі, әдістемесі бар ма? Күні кеше ғана емес пе, мақсаты айқын, мұраты нысаналы, ізгілікті насихаттаған адамсүйгіш қоғамда, коммунистік тәрбие дәстүріне қалыптасып, Совет адамдары деген айбынды атқа ие болғанымыз. Коммунистік партия ұран етіп алған: «Адам адамға дос, жолдас, бауыр», - деген қағида бұрын ай- 178 тылған ба? Будда мен Құндызы /Конфуций/, Мұса мен Иса пайғамбарлар да осылай деген. Алла атымен қолға тиген бас кітап - Құранда да бар сөз. Акырдың пайғамбары Мұхаммед (с.ғ.с.) те осылай өсиет қалдырған. Маркс пен Энгельс, Ленин ғана айтпаған мұны. Оларды да жазғырудың қисыны жоқ. «Адамды адам еткен еңбек» деген анықтама әу баста кімнің аузынан шыққан? Қасиетті төрт кітапта /Тәурат, Інжіл, Биб- лия, Құран/ бар сөз емес пе. Алла тағала адамды әу бастан-ақ еңбек етуге бейімдеп жаратқан жоқ па?! Өз ризығыңды адал- дан теріп же демеді ме?! Ата-бабаларымыз: «Жүргенге жөргем оралар, жатқанға жан жуымайды» дегенді тегін айтпаған. Еңбек Баланы тіледік құдайдан. Отым өшпесін, ұрпақ жалғас- тығы үзілмесін деп. Хош, бала өсті. Жігіт болды. Бұлғақтады. Ыржақтады. Киместі кидірді, ішпесті іштірді балажан әке- шеше. Өбектеді «Жаным осы құлынымның жолында» деп. Жалпы, қазақтар балажан келеді. Үргін-сүргінді, атыс-шабыс- ты көп көрген елміз ғой. Соған қарамастан өсер жасты шы- нықтырып, шыңдауды да ұмытпаған. Бірінші кезекте саналы болуга баулыған. Оқу-тоқу арқылы, еңбекке икемделу арқылы санаға сәуле түспей ме. «Еңбегі аздың өнбегі аз», «Еріншектің ертеңі бітпес», «Өтірікшінің шын сөзі зая»... Халықтың тәлімді сөзін Абай күшейте түседі: «Өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек бекер мал шашпақ...» «Бекер мал шашпақтың» заманы өткен. Оны қазақ «дара- қылық» дейді. Еңбек ете білу бар да, тапқанды ұқсата білу бар. Ұқсата білмесең, еңбегің зая. Еңбек қайтсе өнікті әрі жұғысты болады? Ол таңдаған кәсібіңе байланысты. Кәсіпті «жұмыс» деп жүрміз, дұрысы - кәсіп. «Қолың қимылдаса, аузың қимылдайды». Бұл қағиданы бала айттырмай-ақ біледі. Мәселе баланы ізгілікке, еңбекке жөргектен баулуда жатыр. Абай айт- қан «әдеті жаман» қайдан шығады? Тәрбиесіздіктен. Тағы да бейбақ әке мен шешені жазықты қыламыз. Абай айтады: «Жүректе қайрат болмаса, ұйықтаған ойды кім түртпек, ақылға сәуле қонбаса, хайуанша жүріп күнелтпек...» Еңбек етіп жан асырау үшін адам қайраттанады. Жігерленеді. Сонда оның қолға алған жұмысы алға басады. Ісі өнікті болады. Мал екеш мал да бейнетпен тойындырады қар- нын. Мәселе санада. Ақылға келіп тіреледі. Саналы бала әке- шешеге масыл болуды ар көреді. Ерте есейеді. Мұны атам 179 қазақ «Болар бала боғынан» деп ишаралайды. Баланы жөргек- те боғына былғанып жатқаннан тәрбиелеу керектігін халық- тық педагогика тәрбие-тәлім сабақтарының кіріспесі деп білген. Ерте есейген баланы есті деп жан тартады үлкен-кіші. Есті бала өсе келе естияр азаматқа айналады. Жөн-жобаны зеректікпен зерделеп, топқа қосылып, көпшілікке көрінеді. Келе-келе үлкенге - кішік, жасқа - ұстаздық етуге жарайды. Ашуын ақылға жеңдіріп, ұстамдылыққа бейімдейді өзін. Дос- қа опалы келеді. Кісіні өкпеге қиса да өлімге қимайды. Мұндай естиярды жастар «аға» деп сыйлап, үлкендер келешегінен үміт күтіп, назарында ұстайды. Тілекші болып жүреді ондай азаматқа. Естілікті халык жоғары сапаға жатқы- зады. «Есті айғыр енесіне шаппайды» дегендегі мақалдың мәні тереңде. Есалаңдарды да халық шетке қақпайды. Аясы- нан шығармай тәрбиелеуге күш салады. Есалаңның да аяғының желі бар. Ауыздыға сөз, аяқтыға жол бермейтін әсіре ширақтар солардан шығады. Ондайлардан қашсаң да құтыла алмайсың. Есалаңдар әр ауылда бар. Ж а қ с ы н ы күндеп, табалап, таңын атырмай, күнін шығармайтындар да солар. Өліміңнен де кінәрат тауып, өсекке іліктіреді. Үлкен- дерден қалған сөз — «Есалаңды есіңе ал». Есті де, есалаң да жанын асырайды. Бас пайдасын ойлай- ды. Бас пайдасынан жаңылған /ұмытқан/ адам көшке ілесе ал- май жұртта қалады. Жанын асырай алмағаннан өткен сорлы- лық, сірә да жоқ-ау. Өз қолы өз аузына жеткеннен кейінгі тырбаныс - жан асырау. Үлкендерден /әке-шешемізден/ сан естідік: «Екі аяқты ат қылып, екі қолды қамшы қылып, қызыл аяқ қар кешіп, жалаң аяқ жар кешіп жүріп жанымызды асыра- дық», - дегенді. Жаныңызды сақтаудың басты амалы — еңбек етіп, пайда табу емес пе. Пайда — табыстың алғы шарты. Пайдасыз табыс молықпайды. Әсте-әсте. Әр басқан қадамыңды пайдаға құрсаң, тек алуды ғана білсең, беруге жоқ болсаң не болға- ның?! Кісіге пайдасы тимейтін, сырты жылтыраған, іші мұздақтау, суық мінезді адамды «арам» дейді. Арамдық адамға жүре жамалады. Ондай әдетке шырмалғандар кісілігін кісімшілдікке, жақсылығын бас пайдасына бейімдеуге ыңғай беріп, пайдасынан жаңылмауға тырысады. Өзгенің астындағы жүйрігін, қолтықтасқан сұлуын, артық ауыс дүниесін іліп ке- туге әуес келеді. Былайша сыр мінездеу ондайлар. Арамдығын ішіне бүгіп, сырттай көлгірсиді. Іші толған қулық пен сұмдық. Мұндайларды Абай бұлтартпай тап басады: 180 Құйрығы шаян, беті адам, Байқамай сенбе құрбыға. Жылмаңы сыртта, іші арам, Кез болар қайда сорлыға... А қ ы н н ы ң ескертуі орынды. Арамдардан ықтайды. Аңқауларға үйірлеседі, момындарды жағалайды. Сауда-саттықтың өрістеуіне орай пайдакүнемдердің күні туды. Бас пайдасыз саудаң жүрмейді. Сауда - еп, сауда - пай- да табудың амалы. Пайда табу үшін біреулерді алдап, біреулерді арбауың керек. Пайдаға құныққандар соны өнер көреді. Енді қалай, онсыз табысың молықпайды. Көзжұмбай- лыққа басып та жібереді пайданы көздегендер. Осындайда көпке тіл бітеді: «Адалдан жи дәулетті, арамнан жиған малдың қайыры болмайды». Данышпан Абай халықтан да асырып жібереді. Қалың елі қазағының жүрегін ағартуды мақсат етеді: Пайда ойлама, ар ойла, Талап қыл артық білуге. Артық ғылым кітапта, Ерінбей оқып көруге... — деп пайдадан да арды биіктетіп, білім алуға талаптансаң, адам- шылық қасиетің артады дейді. Артық білуге талаппен жетесің, талаптанбаған жас дүниеден бос қалады деп түйеді. Талап Бала ес тоқтатты, әр нәрсені білуге талаптанды. Арам мен адалды айырды. Енді біреу өйтпеді. Кежегесі кейін тартты. Ұйқышыл, маубастың нақ өзі. Маубасымыз кім? Жалқау, ұйқышылыңыз - сол. «Ұйқы мырза, ұйқы мырза, ерте жатып кеш тұрсаң, болады риза» дейді үлкендер маубастарға ескертіп. Талапты жас сергек келеді. Білімдінің сөзін ұғатын, көкі- регінің көзі бар жас ұғымтал келеді. Білімдіден шыққан сөз Талаптыға болсын кез. Нұрын, сырын көруге Көкірегінде болсын көз... - демей ме Абай. Талаптану - білмекке құмарлықтың алғы шарты болғаны ғой. Сөздік қорымызда талаптан туындайтын біраз атаулар 181 бар. Талапкер, талапшыл, талабы таудай, талабы зор деп кете береді. Гәп талап сөзінде емес, талапкерде. Көкірегінде көзі бар талапкер ғана ойлаған мақсатына жете алады. Талап қызы- ғушылықтан туындайды, әуестенуден басталып, білмекке құмарлыққа ұласады. Абайдың «Сегіз аяғында»: Білгенге жол бос, Болсайшы қол бос Талаптың дәмін татуға. Білмеген соқыр, Қайғысыз отыр Тамағы тойса жатуға... — деп талапсызды дөп басады. Ғұмырыңды бос дырдумен өткізбей, «білмекке талаптан» деп тұрған жоқ па ұлы ақын. Талапты жас сергек те сесті, еңбекқор келеді. Абай айтқан «білмеген соқыр» емес, тамағы тойса ұйықтай салатын. Отбасылық тәрбиені халық бірінші кезекке қойған. Бұл жауапкершілікті бүгінде әке мен шеше өзінен қашырады. За- манға, ортаға, заңға аударады кінәні. Сөйтеді де, балаларын білімдар етіп шығардым, оқыттым, жоғарғы деңгейдегі оқу ор- нын бітірттім, диплом әпердім деп мақтанады. Сөйткен жас- тардың көбісіне оқу қонбайды. Неге? Талап жоқ білім алуға деген. Оқуға барып келіп жүргеніне мәз. Оқытушыны паралап, бағаны қойдырып алады санасыз ыржақай. Ұят-ақ. Ойлансын ата-ана. Халық даналығына үңілсін. «Жетектеп қосқан тазы түлкі алмайды». Әке-шеше сыншыл болуға тиісті. Қазақ дәстүрінде бала- сын үлкендерге сынататын үрдіс болған. Арғынның Қаракесек бұтағынан тарайтын Керней ата. Одан Самырза, Дау, Шаң, Ба- лапан туған. Ел аузында мынадай аңыз бар: «Сары үйсінің Қоныс деген ақсақалы /Кәрсен мен Керней қоныс еткен Ар- қаның Ақшатау өңірін ертеректе сары үйсіндер жайлаған екен/: «Осы бізді Арқадан ығыстырған қандай ел екен, көрейінші», - деп өзінің ата қонысына келеді. Керней балала- рын сынатпақ болып бөлектеп, екі киіз үй тіккізеді. Оның біріңде Самырза мен Шаң болады, екіншісінде Дау мен Бала- пан отырады. «Кернейім, балаларыңның атын тауып қойған екенсің. Мына балаңның үйінен кісі үзілмес, бірақ көбеймес» депті Қоныс ақсақал шалқасынан жатқан Самырзаны көрсетіп. Бұдан әрі шөкелеп жатқан Шаңды нұсқап: «Мына балаң бай болар», - депті. - Ал екі қолын жаста- нып жатқан Дауды көрсетіп: «Мына балаңнан кісілік артыл- 182 мас», - депті. Ал Даудың аяқ жағында жатқан Балапанды нұсқап: «Ал мына балаң осының айтқанынан шыға қоймас», - деген екен. Шаңға байлық біткен. Бұл ата балалары шетінен дәулетті. Заманында он жеті мың жылқы бітіпті Шолаққа. Шолақтың қос бөрісі Адамбай мен Тұрсын шіріген бай болған (Қаржыгер Дәу- лет Сембаев сол атаға жатады. Ұлтжанды азамат Қанат Боран- құлов та Шаңның ұрпағы). Кісілік дауға қоныпты. Даудың екі баласы - Балта мен Түйте. Түйтенің кіндігінен жақсылар көп шыққан. Түйтеден атақты керней Жарылғап батыр туған /Ірі кәсіпкер Амангелді Ермегияев, белгілі қаламгер Төрехан Май- бас осы атаның тумасы. Балтадан да тәуірлер көп шыққан. Ел тарихына жетік жазушы Садық Смагұлов осы атаның ұрпағы). Әдетте, әке - балаға сыншы. «Тарақты Байғозы батырдың әкесі Наймантай да батыр болыпты. Тәуке ханның белгілі қол- басыларының бірі екен. Наймантай көп балалы болыпты. Ба- лаларын сынағысы келіп, боз қыраудың кезінде бір семіз қой- ды сойғызып, балаларына тұтастай жегізеді де, жеңіл киімдерімен далаға жатқызыпты. Көрпе-төсек бергізбей, тек астарына бір кесек киіз тастай салыпты. Батыр таңертең тұрып балаларына қараса, үлкендері Есқара мен Жанқара жер бауыр- лап жатыр екен. Сонда батыр: «Е-е, сендердің қызықтарыңды сыртқы ел көреді екен», - депті. Айтқандай, олар өскен соң, Ташкент пен Түркістанда қалыпты. Заманында олар он екі қақпалы Ташкенттің екеуін ұстап /билеп/ тұрыпты. Бір-екі баласы киіздің астына кіріп кеткен екен. «Е-е, сен- дер бақас, берекесіз болады екенсіңдер!» дейді әкесі. Ал Байғ- озы ортада екі аяқ, қолы төрт жақта беймарал, шалқасынан түсіп ұйықтап жатыр екен. «Сенің қызығыңды ел көреді екен. Атағың қазақ даласына жайылады екен» деп жорыпты батыр. Наймантай балаларының бағын сынаумен қатар батылды- ғын да сынап, байқайды. Бір күні үшкір кездігінің сабын жерге тіреп, ұшын жоғары қаратып қойып: «Қане, мына кездіктің ұшына кім жүгіріп келіп аунайды?» - дейді Наймантай. Балаларының біреуі жетпей, біреулері асып жығылады, кейбіреуі тіпті батпайды. Тек Байғозы ғана жүгіріп келіп пы- шақ үстіне аунай кетеді. Әкесі пышақты жатқыза салған ғой, денесіне дақ түспейді...» жүктеу/скачать 3,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|