Байдуллаева Қазақтіліне аударғандар Н. М. Алмабаева, Г. Е. Байдуллаева, К. Е. Раманқұлов Мәскеу и з д а т е л ь с к а я г р у п п а «гэотар-медиа» 1 9
жүктеу/скачать 28,1 Mb. Pdf көрінісі
|
Ремизов А.Н. Медициналық және биологиялық физика (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Үлкейткііи шыны (луп а) деп, алдыңғы ф окалды ж азы қт ы ғы нда нем есе оган ж ақы н аралы қт а бақы ланат ы н дене болатын опт икалы қ ж үйені айт амыз.
| эм м ет ри калы
көз дейді, егер бұл шарт орындалмаса оны а м ет - ропиялы деп атайды. Бұл көздің кестедегі өз ара перпендикуляр екі түзуді бірдей анык көре алмайтындығынан білінеді. Көздің бұл кемшілігі арнайы ци- линдрлік линзалы көзілдірік аркылы жойылады. Аметропияның ең көп таралған түрі жақыннан көргіштік (миопия) және алыстан көргіштік (гиперметропия). Жакыннан көргіштік — көздін аккома дация жок болғанда, арткы фокус торлы кабыктың алдынғы бөлігінде жату кемшілігі, алыстан көргіштік жағдайында аккомадация жок кезде арткы фо кус торлы кабықтың артқы жағында жату кемшілігі болады. Көздің жакыннан көргіштік кемістігін түзету үшін шашыраткыш линза, ал алыстанкөргіштік үшін жинағыш линза колданылады. 26.6. ЛИНЗА. ҮЛКЕЙТКІШ ШЫНЫ Дененің бөліктерін ажырату мүмкіндігі олардың көздің торлы кабығында кескіннің өлшеміне және көру бұрышына тәуелді болады. Көру бұрышын де н е т көзге жакындату аркылы арттыруға болады, бірак бұл кейбір шектеулерге байланысты: 1) көп жағдайда коз бен дене арасын жакындату техникалык түрде жүзеге асырылуы мүмкін емес (мысалы, жұлдызды, күнді бакылағанда); 2) көздін шекті мүмкіндігінен жакын аралыкка, жакын аккомадацияға д е н е т жакындату мүмкін болмайды. Осыған байланысты кору бұрышын арттыру үшін оптикалык кұралдар кол данылады: телескоп, линза, микроскоп т.б. Кдрапайым оптикалык кұрал — үлкейткіш шыны линзанын (лупа) кұрылы- сын карастырайык. Үлкейткііи шыны (луп а) деп, алдыңғы ф окалды ж азы қт ы ғы нда нем есе оган ж ақы н аралы қт а бақы ланат ы н дене болатын опт икалы қ ж үйені айт амыз. Үлкейткіш шыны жасайтын кесінді шексіз кашыктыкта немесе көзге ын- ғайлы көрінетін кашыктыкта жатады. Егер кесінді шексіздікте жатса, онда ол аккомадациясыз бакыланады. 26.14-суретте екі сэуле аркылы үлкейткіш шынының көмегімен торлы кабыкта кескінді алу жолы көрсетілген: N — көздің оптикалык жүйесінің біріктірген түйінді нүктесі, дене алдыңғы фокалдык жа- зыктыкка орналастырылған. Сәуле 1 үлкейткіш шыны (лупа) ортасы аркылы сынбай өтіп, көзден өткенде сынады. Осы денеден шығатын баска сәулелер үшін дене сынғаннан кейін 1 сәулеге параллель болады. Торлы кабыктағы кескіннің орнын аныктау үшін біріктірген /Утүйіндес нүктеден өтетін сәулені қарастырайық (2 сәуле). Ол көзде сынбайды. Оның торлы кабыкпен киылы- суы дененің кескінін көрсетеді. Тек сурет толык болу үшін 2 сәуленің бас жа тый және 1 сәуленің соңғы бөлігін толыктырып сызу кажет (үзік сызыктармен көрсетілген). Үлкейткіш шынының (лупа) улкеюі деп, дененің кескіні көрінетін көру бү- рышының 3’ (26.14, а-сурет) ең жаксы көрінетін аракашыктыкта ( ап = 25 см) орналаскан денені көретін 3 көру бүрышына катынасын айтамыз (26.14, б-су- рет). Суреттен көріп түрғанымыздай: 3 ' = B/f, 3 = В/а0, (26.10) мұндағы В — дененің сызыкты өлшемі. (26.10) ескере отырып, үлкейткіш шы- нының үлкеюін аламыз: Г = ЗУР = a jf- (26.11) Бұдан көріп түрғанымыздай үлкею формуласы үлкейткіш ш ы ны ны ң/тұ- ракты шамасын шартты шамамен — ең жаксы көру аракашыктығымен бай- ланыстырады. Жакыннан көргіш көздер үшін ең жаксы көру аракашыктығы аж <25 см, ал жакыннан көргіш көзүшінда >25 см, сондыктан жакыннан көргіш көз үшін үлкейту алыстан көргіш көзге карағанда бір және баска да үлкейткіш шыныдан (лупа) аз болады. Аккомадация кернеуі немесе күші көзді катты шаршатады, сондыктан жакыннан көргіш ол кыска мерзімді кұбылыс болғандыктан үлкейткіш шы- ныны колданған кезде денені фокалдыжазықтыкка дейін, ал көзді үлкейткіш шыныға жакындату керек. Үлкейткіш шыны бір немесе бірнеше линзалардан жасалады. Үлкейткіш шынының үлкеюі оның кұрылымына байланысты, оның шамасы 2-ден 40—50 шамасына дейін өзгереді. Көп тараған түрі үлкею шамасы 10 есе болатын үлкейткіш шыны (лупа). Екі нүктенің ажырату кашыктығын (26.8) формуласымен есептеуге болады. Мысалы, 10 есе үлкею үшін: 3 - 0, Р * 3 • 10-5 рад; L = а0 = 0,25 м, онда В = 0,25-3-10-5 = 7,5 мкм. 26.7. БИОЛОГИЯЛЫҚ МИКРОСКОПТЫҢ ОПТИКАЛЫҚ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ҚҮРЫ ЛЫ М Ы Үлкейтудің мәні көп болу үшін үлкейткіш шыны (лупа) ретінде кыска фо- кусты линзаны алады [(26.11) караңыз]. Бірак мұндай линзалардың өлшемі аз, оларда абберация көбірек, сондыктан үлкейткіш шынының (лупа) үлкеюі- не олар көп шектеу кояды. Көбірек үлкеюді дененің накты кескінін косымша линзалар немесе линза жүйесімен толыктырылған үлкейткіш шынымен (лупа) бакылау аркылы алуға болады. Мүндай оптикалык кұрылғыға микроскоп жа- тады. Бұл жағдайда үлкен шыныны окуляр деп, ал қосымша үлкейткіш шыны немесе үлкейткіш шыны жүйесін объектив деп атаймыз. Көз талмау үшін объективтен алынған кескінді окулярдың фокалдыжазык- тығымен беттестіреді. 26.15-суретте микроскоптағы сәуленің жолы көрсетіл- ген, ондағы объектив пен окуляр орнында жинағыш линза және көз берілген. Лйденесінің Об линза обьективі аркылы А' В' кескіні жүкалинзадағы кескін алу ережесімен алынады: негізі оптикалык өске параллель 1 сәуле сынғаннан кейін фокус аркылы өтеді, 2 сәуле линза орталығы аркылы сынбай өтеді; А1В[ окулярдың алдыңғы фокалдыжазыктығында орналаскан. 1 және 2 сәулелер Ок линзасына жетіп одан сынады. Осы сәулелердің оку- лярдан сынғаннан кейінгі жолын көрсету үшін тұжырымдар жасаймыз. Қандай да бір фокалды жазыктықтың нүктесінен (мысалы Л,) шығатын барлык сәулелер линзадан сынғаннан кейін бір-біріне параллель таралады. А] нүктесіне A^D сәулесін линзаның ортасы аркылы жүргізейік; 1 және 2 сәуле окулярдан сынғаннан кейін көзде В жолыкканша A yD параллель жүреді. Айта- лык 1 сәуле көздің біріккен УУтүйін нүктесінен өтсін, демек ол торлы кабыктын А , нүктесіне сынбай өтеді. Тура осы нүктеде 2 сәуле фокусталынады. Көздін торлы кабығындаЛб денесініңЛ2 В2 кескінін аламыз. Осы заманғы оптикалык микроскопта обьектив пен окуляр оптикалык жүйе кұрайтын линзалар жүйесінен тұрады (26.16-сурет). Мұндай жүйедегі коршаған ортаның сыну көрсеткіші бірдей, обьектив пен окулярдың негізгі жазыктары суретте ажыратылып көрсетілген. 1 және 2 сәулелер /Ifi денесінін В нүктесінен В' нүктесінде киылысады, мұнда обьективтен жасалатын кескін кұ- рылады. 2 сәуле окулярға негізгі өске параллель бағытта жетеді, сондыктан ол Ғ \ фокусы аркылы өтеді. 1 және 2 сәулелер фокалды жазыктыктын В' нүктесі- нен шыккандықтан окулярдан сынғаннан кейін бір-біріне параллель болады. Микроскоптың негізгі нүктелері мен фокустарын біртүтас оптикалык жүйе ретінде көрсетуге болады. 1 сәуле денелер кеністігінде негізгі оптикалык өске параллель болғандықтан, ал кескіндер кеңістігінде оптикалык өсті арткы Ғ \ фокусында киып өтеді. Негізгі нүктелер мен жазыктарды, нүкте мен оның кескіні сәйкес негізгі жазықтарда оптикалык өстен бірдей кашыктыкта болу шартынан аныктаймыз. Сызбаны күрделендірмеу үшін алдынғы негізгі жазык- тыктағы /С нүктесін осы нүктеден оптикалык өске параллель шыккан сәуле денелер кеңістігінде 1 — сәулемен беттесетіндей етіп аламыз. Ал оған түйін- дес арткы фокалды жазыктыкта орналаскан fC нүктесін ол 1 сәуледе жатады және негізгі оптикалык өстен /С нүктесі сиякты кашыктыкта жатыр деген шарт |