Тұлға дамуының кезеңдері (Э.Эриксон бойынша)
Даму кезеңі
|
Дамудың қалыпты желісі
|
Дамудың аномалды желісі
|
1.Ерте нәрестелік шақ
(туылғаннан 1 жасқа
дейін)
|
Адамдарға деген сенім. Өзара махаббат,үйір болу, ата-ана мен баланың бірін бірі тануы, балалардың араласудағы және басқа да қажеттіліктерін
қанағаттандыру
|
Анасының баласына нашар қарауының нәтижесі ретінде баланың адамдарға сенбеуі, мән бермеушілік, немқұрайлық, махаббаттан айыру. Баланы ана сүтінен өте ерте және күрт айыру, баланы эмоционалдық оқшаулау.
|
Кейінгі нәрестелік шақ
(1 жастан 3 жасқа дейін)
Ерте
балалық шақ (3-5 жас шамасында)
|
Дербестік, өзіне өзі сену. Бала өзін дербес, жеке, бірақ әлі ата-анасына тәуелді адам деп санайды.
Қызығушылық және белсенділік. Қоршаған ортаны қызыға зерттеп, бейнелерді елестету, ересектерге еліктеу, түрлі рольдерге қосылу.
|
Өз өзіне сенбеу, өте ұялшақ болу. Бала өзінің бейімділмегендігін сезініп, қабілеттеріне күдіктенеді. Қарапайым қимыл әдеттерінің дамуында кемшіліктерді сезінеді, мысалы жүргенде. Оның сөйлеу қабілеті нашар дамыған, кемшіліктерін қоршағандардан өте қатты жасыруға тырысады. Пассивтілік және адамдарға мән бермеу. Инициативаның болмауы, салбыр болу, басқа балалардан қызғану, ұсыныстардан бас тарту, рольдерге қосылу
белгісінің жоқтығы.
|
4. Орта
балалық шақ (5 пен 11 жас аралығы)
|
Еңбекті сүю. Мойнына жүктелген парызды сезіну, табыстарға ұмтылу.
Танымдық және коммуникативті білім мен әдеттердің дамуы. Өз алдына шынайы мақсат қойып, оған жетуге тырысу. Аспаптарда ойнауды
белсенді меңгеру, шешімдер қабылдау.
|
Өзін өзі кемсіту. Әлсіз дамыған еңбек ету қимылдары. Күрделі тапсырманы орындаудан, басқалармен жарысудан бас тарту. “Дауыл алдындағы” немесе жыныстық жетілу кезеңі алдындағы тыныштық сезімі. Біреуге бағынушылық. Түрлі есептерді шешкенде жұмысы зая кететіндей сезіну.
|
5. Жыныстық жетілу,
жеткіншек жасы және бозбалалық (11 мен 20
жас аралығы)
|
Өз болашағын анықтау. Уақытша перспективаның – болашаққа жоспардың дамуы. Қандай болу? Кім болу? деген сұрақтарға жауап іздестіру. Білім алу, үйрену. Тұлғааралық тәртіп формаларындағыжыныстық ерекшеліктер. Дүниеге көзқарастың қалыпта
суы. Құрбылар арасында лидер болу, қажет болса оларға бағыну.
|
Рольдердің шатасуы. Уақытша перспективалардың ығысуы және араласуы: болашақ пен осы шақ туралы ғана емес, өткен шақ туралы да ойлардың пайда болуы. Рухани күштерді өзін өзі тануға жұмсау, сыртқы әлем, қоршаған адамдармен қарым-қатынас орнатудың орнына өзін өзі түсінуге тырысу. Еңбек белсенділігін жоғалту. Жыныстық айырмашылықты көрсететін рольдердің ауысуы, лидер болуға ұмтылмау. Мораль мен дүниеге көзқарастың шатасуы.
|
6. Ерте ересек шақ (20 мен
45 жас
|
Адамдарға жақын тарту, оларға көмектесуге тырысу.
Бала сүйіп, оларды
|
Адамдардан оқшаулану, олардан қашу, әсіресе жақындардан, олармен жыныстық
қатынасқа түсуден қашу. Мінездің ауыр
|
аралығы)
|
тәрбиелеу, махаббат пен жұмыс. Жеке бас өміріне қанағаттану.
|
болуы, адамдарды таңдамай араласу, болжамға келмейтін әрекеттер жасау. Мойындамау, оқшаулану, әлем қауіптерге толы-мыс деген ойлардың әсерінен психика ауытқуының, жан дүниесі күйзелуінің
алғашқы белгілері.
|
7. Орта ересек шақ (40-45 және 60 жас аралығы)
|
Шығармашылық.Өзімен өзі және басқа адамдармен өнімді жәнешығармашы- лық жұмыстар жүргізу. Толық құнды, әр қилы өмір. Отбасылық қатынастарға қанағаттану, өз балалары үшін риза болу. Жаңа ұрпақты үйрету және
тәрбиелеу.
|
Тоқтап қалу. Эгоизм және эгоцентризм. Жұмыстың өнімсіздігі. Ерте мүгедек болу. Үнемі өзіне кешірімді болып, тек өзіне ғана күтім жасау.
|
8. Кеш ересек шақ (60 жас- тан жоғары)
|
Өмірдің түрлі оқиғаларға бай болуы. Үнемі өткенді ойлап, оған саналы баға беру. Өткен өмірді өз күйінде қабылдау, оның пайдасын түсіну. Тағдырдың жазғанына көну қабілеті. Өлім қорқынышты емес екендігін ұғыну.
|
Үміт үзу. Өмір босқа өткен деп, уақыт аз қалғандығын, ол өте тез өтуде деп ойлау. Өмір сүруді мағынасыз деп түсіну, өз күшіне, басқаға деген сенімнің жоғалуы. Қайта өмір сүруді тілеу, бұрын алғаннан да көбірек нәрсені қажет ету. Әлемде тәртіп жоқтығын, жаман, санасыз бастаманың көптігін сезіну. Жақындап келе жатқан өлімнен қорқу.
|
Тұлға дамуы теориясының негізгі мәселелерінің бірі - тұлғаның өзін-өзі өзектендіруі (самоактуализация). Ересек тұлға өзін өзі дамытуы тиісті деп саналады. Өзін өзі дамыту және өзін- өзі өзектендіру идеясы адам туралы көптеген қазіргі заман концепциялар үшін маңызды болып қалып отыр. Мысалы, ол гуманистік психологияда және акмеологияда басты орын алады. Тұлға дамуының мәселелерін қарастырған авторлар адам дамуының шарты болып табылатын себептерді анықтауға тырысады. Көптеген зерттеушілердің ойынша, тұлға дамуының қозғаушы күші - түрлі қажеттіліктердің кешені. Олардың ішіндегі маңызды орын алатыны - өзін өзі дамыту қажеттілігі. Бірақ ол қол жетпес идеалға ұмтылу деген сөз емес. Тұлға үшін нақты мақсатқа жету немесе белгілі әлеуметтік статус алу маңыздырақ. Келесі мәселе - тұлға қасиеттерінің тұрақтылық дәрежесі. Көптеген тұлға теорияларының негізіндегі тұжырым - тұлға әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде негізгі көріністері тұрақты құрылу. Тұлға қасиеттерінің тұрақтылық дәрежесі әрекеттердің бірізділігін, мінез- құлықты болжау мүмкіндігін анықтап, оның қадамдарының заңдылықтарына сипат береді.
Отбасында баланың тұлғалық қалыптастыру мен дамуына ықпал жасау өте маңызды болып келеді.
Достарыңызбен бөлісу: |
