дж түрінде айтылмағанымен, ж

әлсіз ілеспе  д  жаңғырығының барын айтады. Таза аффрикат
дж  қазақ   тілінде   диалектілік   ерекшелік  ретінде   көрсетіледі.
Бұл   жөнінде   кеңінен   талданған   еңбектер   бар
102
.   Мысалы,
қарақалпақтар арасында тұратын қазақтар сөз басында келген
ж дыбысын дж деп айтатындығын (джоқ, джігіт, джантақ)
көрсетеді. Бұл ерекшелік Қазақстанның оңтүстігіндегі кейбір
аудандардағы қазақтар тілінде де ұшырайтындығы тіркелген.
Мысалы, зерттеуші О.Нақысбеков Шу ауданындағы қазақтар
тілінде  дж  аффрикат  джайлау,  джауын,  джүлде  сияқты
сөздердің басында айтылса, олжа, болджау сияқты сөздердің
ортасында қолданылатынын көрсетеді. Бұл құбылыс Сары-су
ауданы   тұрғындарында   (С.Омарбеков),   Жамбыл,   Шығыс
Қазақстан   облыстары   мен   Шымкент,   Семей   облыстарының
кейбір   аудандарындағы,   Монғолиядағы   қазақтар   тілінде   де
байқалады (Ж.Досқараев). Ал әдеби тіліміздің орфоэпиялық
нормасы бойынша, сөздің басындағы да, ортасындағы да  ж
ды-бысы   таза,   айқын   дыбысталатын  дж  аффрикаты   болып
емес, жалаң  ж  (тіпті алдында өте әлсіз  д  жаңғырығы болған
күннің өзінде де) дыбысы болып айтылуға тиіс, яғни  ж-ның
алдынан   жоғарыда   көрсетілген   жергілікті   жердегідей  д
қосалқы дыбы-сы айқын айтылмайды.
Қазақ   тіліндегі  ш  дыбысынан   басталатын   сөздердің  ч-мен
айтылуы  (чал, чатақ, чырақ) да – осы іспеттес: ол да – диалек-
тілік   ерекшелік.   Сөз   басында  ч  дыбысын   айту   Қазақстанның
шығыс,   оңтүстік-шығыс   өңірі   мен   Монғолия,   Шыңжан
өлкелеріндегі қазақтардың сөйлеу тілінде орын алады. Ал әдеби
тіл   нормасы   бойынша,   қазақ   сөздері   тек  ш  дыбысымен
айтылады:  шал,  шатақ,  шырақ.  Сөз   ортасында   және   соңында
келген ш дыбысының осы түрінде айтылуында тіпті дау жоқ:
ақша (ақча емес), қанша (қанча емес), қалаш (қалач емес), күш
(күч емес). Бұл заңдылық тіпті жергілікті жерлерде сөз басын-
да ч-мен сөйлейтіндердің тіліне де тән.
Сөз сазын, орфоэпиялық норманы әңгіме еткенде, қазақтың өз
тілінің   дыбыстық   жүйесіне   тән   емес,   тек   кірме   сөздерде   жа-
зылатын в, ф, х, һ, ц таңбаларын дыбыстау жайына тоқтауға
10

жүктеу/скачать 1,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: