-с  жұрнағы  қосылып,  қайтадан  зат  есім  туған,  ал  маңғыс  есіміне  -та

136

Бір ойында алпыс ала балта сындырған

Айсаның ару ұлы – Қолай бар, – 

дейді. Мұндағы ойын деп тұрғаны – «ұрыс».

Ойын сөзінің батырлар жырларында жұмсалған сәттері бұл сөздің 

«ұрыс,  соғыс»  деген  мағынасын  тіпті  айқын  танытады.  Мысалы, 

Қобыланды батырдың жауымен айқасын:

Қанжарменен қармасты, 

Семсерменен серместі, 

Сөйтіп ойын ойнасты, – 

деп суреттейді. Мұндағы ойын ойнау – нағыз «шайқасу, соғысу». «Ер 

Тарғын» жырындағы:

Толып жатқан қалмаққа

Тарғын салды ойынды, – 

дегенде де ойнап жүрген батыр емес, ұрыс салған батыр сөз болып 

отыр. Қатты шайқасатын қас батырды ойыны қатты жас арыстан 

деп бейнелейді. Ойын сөзі көбінесе «ұрысты, соғысты» деген мәнде 

ойын салды тіркесімен келеді.

Әрине,  ойын  сөзімен  қатар  ұрыс,  соғыс,  шайқас  сөздері  да 

қолданылған. Мысалы, «Қамбар батыр» жырында жау:

Бүркіттей жазып шеңгелін 

Салмаққа даяр соғысты... 

Қайратымыз аспайды 

Қылайық, десек ұрысты, – деп келеді.

Сол сияқты ойын сөзінің құда түсу, қыз ұзату, келін түсіру, жеңісті 

тойлау сияқты елеулі оқиғалар үстінде өткізетін сауық-сайранды да 

білдіретін  мағынасы  қатар  жұмсалған.  Мысалы,  «Қамбар  батыр» 

жырындағы:

Құда түсіп, құйрық жеп, 

Қыламыз қызық ойынды... 

Қырық күн ұдай тойым бар, 

Әртүрлі қызық ойын бар,– 

деген жолдарға назар аударалық.

ОҚУ. Емші бақсы-балгерлер адамды жылан шаққанда; оның уы-

тын оқып шығарады дейді немесе ауру адамды үшкіріп оқып емдейді 

дегенді де естиміз. Сондықтан оқы- етістігінің үшінші мағынасы етіп 

түсіндірме сөздік «ішінен дұға айтып арбау, дуалау, дем салу» дегенді 

көрсетеді.

Оқы- етістігінің көне түркі тілдеріндегі бір мағынасы «шақыру» 

болған: ол мені оқыды «ол мені шақырды» (ДС, 369). Оқычы, оқығучы 

сөздері «хабар беруші, жар салушы» дегенді білдірген. Осыдан көне 

137

оқра- (қазақ тілінде оқыран-) деген жылқы малының үйірін, құлынын 

шақырғанда шығаратын дыбысын білдіретін туынды етістік жасалған. 

Демек, оқыран- да – «шақыру» деген сөз. Сонда жыланның уытын 

оқып шығару деген – о баста «сол уытты адам денесінен шақырып 

алып,  шығарып  тастау»  деген  ұғымда  қолданылған  сөздер.  Бақсы-

балгердің үшкіріп оқып емдеуі де, ескі наным бойынша, адам бойына 

аурудың «иесі» кіргенде, адам ауырады, сол «иені» дуалап, үшкіріп 

шақыру (оқу) керек, сонда ол жазылады деп сенген.

ОРАЗДЫ, ЖИЫРЛЫ. Көне жырларда: 

Ораздының он ұлы

Жиырлының жалғызы, − 

немесе:

Ораздының ұлы өсер,

Жиырлының қызы өсер, −

деген жолдар бар. Мұндағы оразды сөзі «бақытты» деген сөз: ораз – 

парсы тілінде «бақыт» дегенді білдіреді. Ал жиырлы деген сөз ешбір 

түркі тілінде жоқ. Тегі, контекске қарағанда, бұл сөз жиырлы емес, 

черлі болуы керек. Араб жазуындағы бір таңба әрі ж, әрі ч дыбысын 

білдірген. Арабша жазылған нұсқадан қазіргі жазуға көшіргенде қате 

оқылып, қате жазылған болуы керек. Сонда: «бақыттының он ұлы, 

шерлі адамның (бақытсыздың) жалғызы» деген қарама-қарсы образ-

ды білдіретін сөздер болып шығады. 

ОРДАЛЫ  ЖЫЛАН.  Әдетте  орда  сөзін  жеке  алғанда  ханның, 

батырдың т.б. ордасы, орталық мекенжайы деп түсінеміз, ал тарихи 

шығармаларда Алтын Орда, Ақ Орда сияқты хандықтардың атауын 

білдіретін сөз деп білеміз. Бұл күнде орда сөзі белгілі бір мемлекет 

басшысының қызмет бабындағы орталық мекенжайы деген мағынада 

қалыптаса  бастады:  «Ресей  президентінің  ақ  ордасы,  Қазақстан 

ІІрезидентінің ақ ордасы».

Ал  ордалы  жылан,  ордалы  құлан  дегендердегі  орда  сөзінің 

мағынасы  бұдан  басқаша.  Көне  түркі  тілдерінде  орду  сөзінің  бір 

мағынасы «жылан, тышқан сияқтылардың індері мен басқа да жан-

жануарлардың  тұрақтары»  деген  болған  (ДС,  370).  Сонда  ордалы 

жылан – «белгілі бір жерде індері көп, шоғырланған жыландар, көп 

жылан»,  ордалы  құлан  –  «белгілі  бір  аймақты  жайлаған  құландар 

үйірі» дегенді білдіреді екен.

ОРЫНДЫҚ. Қазірде өте түсінікті жиі қолданылатын сөздердің 

бірі  –  орындық.  Ол  –  адам  отыратын  үй  жабдығы  (орысша  стул). 

138

Бұл  сөз  өткен  дәуірлерде  де  болған.  Көне  түркі  тілінде  орунлуқ  –  

«1) тақ, 2) тұрғы (бір нәрсенің тұратын, жататын тұрғысы)» (ДС, 372). 

Қазақ тілінде де ертеде орындық сөзі бір нәрсенің тұрғысы дегенді 

білдіргені байқалады. Махамбет өлеңінде кездесетін:

Орнықты қара сабадан 

Қымыз ішер күн қайда? – 

деген  жолдардағы  бірінші  сөз  орнықты  емес,  орындықты  болуы 

керек,  өйткені  жерді  азырақ  шұңқырлап,  үлкен  сабаларды  соған 

қоятыны белгілі, демек, осы шұңқыр – сабаның орындығы (тұрғысы) 

немесе саба қоятын төрт таған арнайы орындық та болған. Төсек те 

жалпы алғанда – тұрғы (жататын жер, орысша ложе), сондықтан жа-

татын кереует сияқты ағаш төсекті де ертеде қазақтар орындық деп 

атаса керек. Мысалы, Доспамбет жырау:

Зерлі орындық үстінде, 

Ал шымылдық ішінде 

Тұлымшағын төгілтіп, 

Ару сүйдім – өкінбен! – 

дейді. Мұндағы орындық деп тұрғаны – биік ағаш төсек, зерлі деп 

отырғаны – не өрнектелген (инкрустацияланған) төсек болар, не зерлі 

жамылғысы бар төсек болар, қайткенде де мұндағы орындық қазіргі 

отырғыш (стул) емес, төсек және ол төсек образ үшін алынып тұр.

ӨЛЕ ТОЙДЫ. Көбінесе күнделікті сөйлеу тілінде қолданылатын 

өле  тою  деген  тіркес  бар.  Осыдан  барып  өлгенше  жеді,  өлгенше 

ішті деп те айта береміз. Бұлар – «мейлінше тою, көп жеу, көп ішу» 

деген  мәнде  айтылатын  сөздер.  Түптөркінін  іздестірсек,  мұндағы 

өле сөзінің «дүние салу, өлу» мағынасындағы өл- сөзіне еш қатысы 

жоқ екен. Өл- етістігі – саха (якут) тілінде «тою» деген сөз. Демек, 

ертедегі  түркі  тілдерінде  қолданылған  өл-  «тою»  сөзі  мен  қазіргі 

тіліміздегі той- сөздері плеонастық қатар түзіп, яғни екі тұлғадағы 

«тою» мағынасындағы екі сөз қатарласа айтылып, «мейлінше тою» 

мағынасын  беріп  тұр.  Әрине,  «тою»  мағынасын  беретін  өле  сөзі 

қазақ тіліне якут тілінен енген деуге болмайды. Бұл – сірә, өте ер-

теден қалған көненің көзі болар. Мұндай қалдықтар, сарқыншақтар 

(реликтілер) қазақ тілінде аз кездеспейді. 

 САҒЫНУ, САҚЫНУ. Бұхар жырау Абылай ханға:

Басына мұнша көтерген 

Жұртыңа жаулық сағынба, – 

деп  ақыл  айтады.  Мұндағы  сағыну  сөзі  –  «біреуді  көруге  аңсау» 

мағынасындағы сағыну сөзімен бір емес. Бұл жерде сағыну сөзінің 

139

түбірі – сақ-. Көне түркі тілдерінде сақ- етістігі «ойлау, толғану, түю» 

дегенді  білдіреді,  ал  осы  түбірден  жасалған  сақын-  етістігінің  бір 

мағынасы «ойлау, есептеу» болған (ДС, 486). Бұл тұлғаның «ойлау,  

ойлану, ниеттену» мағынасы ертеректегі қазақ тілінде де жұмсалға- 

нын  жоғарыдағы  Бұхар  толғауы  танытады.  Жаулық  сағыну  тіркесі, 

осы күнгі тілімізше айтсақ, жаулық ойлау дегенді білдіреді.

Сақын- етістігінің мағынасы – «сақтану». Көне, орта ғасырлардағы 

түркі  тілдерінде  «сақтану,  қорғану»  мағынасында  қолданылған 

сақын- тұлғасы ертеректегі қазақ тілінде де орын алған. Оған Шал- 

киізде кездесетін:

Алп, алп, ал сақын,

Аңдып жүрген дұшпаннан жүз сақын.

Күле кіріп, күңіреніп

Шыққан достан мың сақын, – 

деген жолдар мысал бола алады. Махамбет ақынның:

Мен тауда ойнаған қарт марал 

Табаным тасқа тиер деп 

Сақсынып шыққан қияға, – 

деген жолдарындағы сақсыну сөзінің түбірі де сақын- болуы мүмкін. 

«Қорғану, сақтану» мәніндегі сақыну тұлғасы «күні кешегі» Махамбет 

заманындағы  қазақ  тілінде  қолданыстан  шығып  қалып,  ұмыт  бола 

бастағандықтан, сақсыну деп өзгеріп айтылуы әбден ықтимал.

САДАҚ. ЖАҚ/ЖАЙ/ЖА. Бұл сөздер қазақ эпостарында да, XV-

XIX ғасырлардағы ақын-жыраулар тілінде де жиі кездесетін, қазірде 

көнере  бастаған  сөздердің  қатарынан  табылады.  Садақ  сөзінің 

синонимдері – жақ/жай/жа. Соңғы жа варианты қазақ тілінде са-

рыжа, бұхаржа сөздерінде сақталған.

Садақ  (жақ)  –  ағаштан  доғаша  иіп  немесе  иілген  іспетті  екі 

бөлікті жалғастырып, екі ұшын қайыспен керіп, сол кермеге оқ (жебе) 

салып, тартып ататын, өте көне замандардан келе жатқан қару атауы. 

Садақ сөзі кейбір түркі тілдерінде қарудың өзін емес, оның қабын, са-

уытын білдіреді немесе жақтың бүкіл жабдығымен қоса аталған жал-

пы атауын береді. Ал қазақ тілінде садақ сөзі қарудың өзін де, жақ 

пен оның оғын салатын қабын да білдіргенін байқаймыз. Мысалы, 

Қазтуған жырауда: 

Қарағайдан садақ будырып, 

Қылшанымды сары жүн оққа толтырып, – 

деп келеді. «Қыз Жібек» жырында Қорен қалмақ:

Қарсы қарап тұра қап, 

Садақты қолға алады. 

140

Толықсып тұрған баланы 

Толғап тартып қалады.

Бұл екі мысалда садақ – қарудың өзі, яғни жақ.

Сонымен  қатар  садақ  сөзі  жақтың  өзінің  қабын  да  білдірген. 

Мысалы, жырларда кездесетін бұлғары садақ, бұхаржай немесе көн 

садақты демесең, көпке тиер сөзім бар дегендердегі бұлғары садақ,, 

көн садақ тіркестері – былғарыдан жасалған (әлде бұлғарлықтардың 

үлгісімен жасалған ба?) және көннен жасалған қап (жақ салатын фут-

ляр).

Қазақ тілінде жақтың жабдығымен қоса алғандағы жалпы атауы 

ретінде  қолданылуы  да  жоқ  емес.  Мысалы,  Махамбеттің  «беркініп 

садақ асынған» дегенінде ақын «жалпы қару (садақ) асынып, жауға 

аттану» дегенді айтып тұр.

Қазірде  ұмыт  бола  бастаған  бұл  көне  атауларды  осы  күнгі 

кітаптарда  жаңылыс  түсіндірушілік  жиі  кездеседі.  Мысалы, 

Махамбет ақынның 1962 жылғы жинағанда жай – «садақ оғы» деп 

қате түсіндірілген. Бұл түсінік ақынның:

Толғай да толғай оқ атқан, 

Он екі тұтам жай тартқан, – 

деген жолдарына қарай айтылған. Бірақ бұл жердегі ақынның он екі 

тұтам  дегені  –  оқтың  ұзындығы  емес,  жақтың  кермесінің  (адыр- 

насының) өлшемін, яғни жақтың өзін айтқаны. Немесе «Қазақ совет 

энциклопедиясы» жақ сөзінің жай вариантын «жақтың оғы алысқа 

ұшатындықтан,  жақты  кейде  «жай»  деп  атайды»  деп  түсіндіреді. 

Шындығында, бұл екеуі – бір сөз, яғни жақ пен жай параллельдері – 

түркі тілдеріне тән дыбыс алмасуларының (ғ~й) нәтижесі (Қайдаров, 

29). Сол сияқты бұхаржа сөзін «Батырлар жыры» атты кітаптың II 

томында  (1961,  23-бет)  «Бұқар  қаласында  жасалған  сауыт  (?)»  деп 

түсіндіреді.  Дұрысында,  бухаржа  және  сарыжа  сөздеріндегі  жа 

компоненті  –  көне  йа  сөзінің  қазақша  варианты  (сөз  басындағы  й 

дыбысының қазақ тілінде ж болып келетіні белгілі). Көне йа – жақ, 

йа кур- – «жай тарту, жақ ату», йа қурғучы – «жайшы, жақ атушы» 

(ДС,  221).  Қару  атауының  бұл  көне  түрі  қазақша  бұхаржа,  сары-

жа  сөздерінде  сақталған,  осы  сөздер  келе-келе  «жаңашаланып» 

бұхаржай,  саржай,  одан  барып  саржан  түріне  де  көшкені  және 

байқалады:

Бұлғары садақ, бұхаржай, 

Бұлғай тартты Ер Қосай,

«Ер Қосай» жырының келесі бір жерінде:

Алты атқа алған адырна, 

Он атқа алған бұхаржа, – 

141

болып айтылады. Бір жырдың өзінде бірде бұхаржай, бірде бұхар- 

жа  болып  қолданылуы  ұйқас  шартына  байланысты  болып  отыр: 

бұхаржай  сөзін  (тұлғасын)  Ер  Қосай  сөзіне  ұйқастыру  үшін,  ал 

бұхаржаны  адырнаға  ұйқастыру  үшін  алып  отыр.  «Ер  Тарғын» 

жырындағы Ақжүніс сұлуды жыршы:

Қасы сарыжадай керілген, 

Кірпігі оқтай тізілген, – 

деп суреттесе, «Қыз Жібек» жырында сарыжа тұлғасы саржан бо-

лып кетеді:

Саржанның кірісі 

Тартуға келмей үзілді.

Сарыжа  дегенді  өткен  ғасыр  лексикографы  Л.Будагов  былай-

ша анықтайды: «Қазақша сарыжа, шағатайша сары йай – сүйекпен 

әшекейленген, сарыға боялған жақ» (Будагов, I, 686). Ал бұхаржа деп 

Орта Азия (Бұхар өңірі) үлгісінде жасалған немесе сол жақтан келген 

жақты атаса керек.

Сөйтіп,  кермесіне  (кірісіне,  адырнасына)  оқ  (жебе)  тіреп,  тар-

тып  ататын  ағаштан  жасалған  (будырған)  көне  қару  атауы  XV-

XIX  ғасырлардағы  қазақ  тілінде  садақ,  жақ,  жай,  жа  деп  аталған 

(соңғысы біріккен сөз құрамында ғана). Демек, әр тілдегі сөздердің 

семантикалық (мағыналық) даму заңдарына қарай, о бастағы бір сөз, 

мысалы, садақ сөзі бір тілде қарудың өзін, екінші бір тілдерде тек 

оның қабын, үшінші бір тілдерде қарудың өзін, жабдығын, сауытын 

(қабын) қоса алғандағы жалпы атауын білдіретін болып қалыптасқан. 

Қазақ тіліндегі садақ сөзі – осы үш мағынаның үшеуіне де ие болып 

қолданылып келген сөз.

Осы сөзді түбегейлі әрі қисынды талдаған ғалым – Ә.Қайдаров- 

тың  пікірі  орынды.  Зерттеуші  бұл  сөздің  түптөркіні  түркі-монғол 

тілдеріне ортақ саа тұлғасы деп табады да, оның йә/йаа/жаа/чаа/һаа/

йей/жай/сай/чай/ жақ/сақ/чах/жайа/саға/даға т.б. деген құбылмалы 

фонетикалық варианттары бар екенін көрсетеді (Қайдаров, 28-29).

САЙЫП КЕЛГЕНДЕ. Бір әңгімені қорыта айтқанда, сайып кел-

генде деген тіркесті қолданамыз. Сайып сөзінің төркіні – сай- етістігі. 

Ол  түрік,  әзірбайжан  тілдерінде  «есептеу»  деген  мағынаны  береді. 

Демек, сайып келгенде – «әңгіменің түйінін есептеп келгенде» деген 

мәнде қолданылатын сөздер екен.

САҚЕТЕР,  САҚСЫР.  Ертеде  өткен  Доспамбет  жыраудың  бір 

толғауында:

142

Сақетер тиді саныма, 

Сақсырым толды қаныма, – 

дейді. Мұндағы сақетер, сақсыр сөздері – бұл күнде қолданылмай- 

тын  бейтаныс  атаулар.  Контекске  қарағанда,  сақетер  –  қарапайым 

соғыс  қаруының  аты  (сақ  етіп  тиетін  нәрсе)  немесе  «сақ  етіп  тие- 

тін оқ» дегеннің образды атауы. С.Аманжолов «сақетер – әдеби тіл- 

дегі  қылыш  дегеннің  орнына  қолданылатын  диалектизм,  яғни 

Қазақстанның  батыс  өлкесіне  тән  жергілікті  сөз  деп  таниды» 

(Аманжолов, 340).

Сірә, ұрыс, соғыс қаруларының атауын -ар/-ер жұрнақты есімше 

тұлғасымен  беру  –  қазақ  тілі  үшін  ертеден  дағдыға  айналған  тәсіл 

болу керек. Мысалы, «Қобыланды» жырынан:

Шауып келіп Қараман

Безеу тісті кертартар 

Тас төбеге салады, – 

дегенді оқимыз. Мұндағы кертартар да – ұрыс қаруы. Соңғы дәуір- 

лерде пайда болған бесатар, алтатар деген атыс құралдарының ата-

улары да – осы тәсілмен жасалған сөздер.

Ал сақсыр сөзі тағы да контекске қарағанда, киімнің, оның ішінде 

не  аяқкиімнің,  не  шалбардың  атауы  болса  керек.  Өйткені  саннан 

аққан қан не шалбардың ішіне, не аяқ киімнің ішіне толады ғой. Бұл 

екі атаудың екеуі де өзге түркі тілдерінің, сондай-ақ көне және орта 

ғасыр түркі тілдерінің сөздіктерінде жоқ. Соған қарағанда, бұлар – 

қазақ топырағында туған образды тіркестер, образды атаулар болуы 

мүмкін. Эпикалық жырлар тілі бір нәрсені бейнелеп атауға, ойды об-

разбен беруге икем екендігі белгілі.

САЛАР. Ертеден келе жатқан «Сен салар да мен салар, атқа жемді 

(немесе тоқым) кім салар» деген мәтел бар. Мұндағы салар сөздері – 

қазақ тіліндегі сал- етістігінің есімше тұлғасы сияқты болып көрінеді. 

Шындығында, мұндағы үш рет қайталанған салар сөзінің соңғысы 

ғана – етістік, ал алдыңғы екеуі – есім сөз, ол – «басшы, бастаушы, 

бастық» деген мағынадағы парсы сөзі. Парсы тілінде жоғары әскери 

басшыны  (орысша  «главнокомандующий»  дегенді)  сипаһсалар  деп 

атайды, сипаһ – «әскер, армия» деген сөз, сонда сипаһсалар – «әскер 

басы, армия басшысы» деген термин, керуенбасы дегенді каруанса-

лар деп атайды. Сонда жоғарыдағы қазақ мәтелі «мен де бастықпын, 

сен  де  бастықсың,  атқа  жем  салып  (немесе  тоқым  салып)  қызмет 

ететін кім болмақшы» деген мәнді білдіреді.

143

САЛУ. XV-XVI ғасырларда жасап өткен Шалкиіз, Қазтуғандар- 

дың мұраларынан сал- етістігінің бұл күнгіден өзгеше келетін «та-

стау, қалдырып кету» мағынасында қолданылатын тұстарын көреміз. 

Қазтуған атамекенімен қоштасқан толғауында:

Қайран менің Еділім,

Мен салмадым, сен салдың, – 

дейді,  яғни  «мен  сені  өз  еркіммен  қалдырып  бара  жатқаным  жоқ, 

мен қалдырдым (кетуге мәжбүр болдым)» дегенді айтады. Мұны осы 

жолдардан кейінгі:

Қайырлы болсын сіздерге

Менен қалған мынау Еділ жұрт, – 

деген сөздері дәлелдей түседі. Шалкиіз жырау мен батырлар жырла-

рында кездесетін:

Жағы түкті жылқы айуан 

Иесін қайда жаяу салмаған? – 

немесе Махамбеттегі:

Таңдап мінген тұлпарлар 

Иесін қайда жаяу салмаған? – 

деген жолдарда да салу етістігі «тастау, қалдырып кету» мағынасында 

келіп  тұр.  Біздіңше,  «құлын  тастау»  мағынасындағы  құлын  салу, 

«өлу»  мағынасындағы  дүние  салу  деген  тұрақты  тіркестердегі  салу 

сөзі де – «тастау, қалдыру» мәнінде. Қырғыз тілінде бала салу, қозы 

салу («бала тастау», «қозы тастау») тіркестері бар.

Салу етістігінің бұл мағынада жұмсалғанын XVI ғасырдың соңғы 

жылдарының түркі (қазақ) жазба ескерткіші – тарақ таңбалы жалай-

ыр руынан шыққан Қадырғали би Қосымұлының «Жами´ат-тауарих» 

деген тарихи шығармасының (шежіресінің) тілінен де көреміз. Ол бір 

жерде былай деп жазады: «[Чингиз хан Отчигин нойанды] нечүк уа-

лайат тәжікке атланғанда, аны үйінде, ордаларында ләшкері білән са-

лып кетті». Бұл сөйлемнің қазіргі қазақшасы: «[Шыңғыс хан] тәжік 

уалаятына аттанғанда, оны [Отчигин ноянды] әскерімен қоса өз үйі 

ордасына қалдырып кетті».

Сөйтіп,  салу  деген  етістік  осы  күнгі  білдіретін  мағыналарымен 

қатар («кою, орнату» т.т.), ертеректе қазақ тілінде «тастау, қалдырып 

кету»  мағынасында  да  еркін  жұмсалған.  Біздіңше,  бұл  –  омоним 

сөздер болар, яғни сыртқы тұлғасы (сал-) бір, мағынасы екі бөлек екі 

сөз болар деп ойлаймыз.

Сал-  етістігінің  қазіргі  нормадан  ауытқып  қолданылған  тұсы 

«Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырында да бар екенін эпос тілін зерт- 

теуші Е.Жұбанов көрсетеді. Ондағы:

144

Сол Баянды Қодар құл көзден салмас... 

Садағыңды беліңнен салма деген... 

Шырағым, мені есіңнен салма дейді, – 

деген  өлең  жолдарында  қолданылған  салма-  етістігі  «тастама, 

қалдырма, есіңнен шығарма» деген мағыналарды береді. Киімді сал-

мастан  киді  дегендегі  салмастан  етістігі  де  «тастамастан»  деген 

мағынада екенін осы зерттеуші қоса көрсетеді.

Сөз  төркінін  қуаласақ,  бұл  –  көне  түркі-монғол  сөзі  болуы  ке-

рек.  Сала(х)  сөзі  –  монғол  тілінде  «1)  бір  нәрседен  құтылу,  тастау, 

қалдырып  кету,  арылу,  2)  бөліну,  айырылу,  3)  жоғалту,  айырылып 

қалу» мағыналарын беретін етістік. Қазақ тілінде бұл сөзді тіркестер 

құрамында  (дүние  салу,  салмастан  кию)  немесе  ертедегі  үлгілер 

тілінде қолданылған көненің көзі ретінде сақталған әлемент деп та-

бамыз.

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: