Ббк 83. 3 (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ТОРҚАЛЫ ТОЙ, ТОПЫРАҚТЫ ӨЛІМ
- ТЫҚЫР ТАЯҢ КЕЗ, ТЫҚЫР ТАЯНДЬІ.
ТӘУ ЕТУ. «Алпамыс батыр» жырында Байбөрі байдың қуаны- шын:
163 Тілекті Алла берді деп, Бабаларым келді деп,
деп суреттейді. Мұндағы тәу етті тіркесі өзге жырларда да кездеседі. Мағынасы – «бас иді, тағзым етті». Бұл тіркес о баста ислам дінін қабылдағанға дейінгі салттық-нанымдық рәсімге байланысты пай- да болған тәрізді. Шоқан Уәлиханов былай деп жазады: «Халықтың бірден-бір [күнкөріс] көзі болып саналатын мал атаулыны адамдар әр түрде қастерлейтін болған: малдың сүйегін басуға болмайды, егер сүт төгілсе, қазақтар оның кесірі тимесін деп, төгілген жерді әбден тазар- тып, тәу етеді. Желіден аттағанда да, оның киесі бар деп санап, оған тәу етеді», ол үшін оң қолын маңдайына, иегіне, оң иығына, одан соң сол иығына тигізеді» (Валиханов, I, 114). Демек, тәу ету – о баста малдың киесін сыйлау үшін, яғни оның кесірінен сақтану үшін жасалатын нақтылы рәсімнің атауы болған.
июді білдірген. Мысалы, Мұхтар Әуезов «Қарақыпшақ Қобыланды» пьесасында екі-үш жерде ай көргендей тәу еткен деген сияқты об- разды қолданады. Тәу ету нақты бір нәрсеге (малға, айға) бас июде айтылады. Ал Тәңірі, Құдай (Алла) сияқты абстракт (дерексіз) ұғымдарға қазақтар тәу етпейді. ТЕЛІ-ТЕНТЕК. Қазіргі кезде бұл сөздің бірінші сыңары екін- шісіне қарағанда жеке-дара өте сирек қолданылады. Ол жеке (қос сөз құрамынан тыс) келгенде де көбінесе тентек сөзімен іргелес, яғни екеуі екі бөлек, бірақ бір сөйлем ішінде келеді. Ал көбінесе телі- тентек деген қос сөз болып жұмсалуы басым. Мысалы: Абайда: Қарсылық күнде қылған телі-тентек, Жаза тартып ешбірі сұралмай жүр.
сияқты: екеуі де негізінен «тәртіп бұзғыш, бұзақы, сотқар» деген мағынаға ие. Өткен ғасырлар сөздіктері тентек сөзінің лексикалық мағынасы «ақымақ» деп көрсетеді. Сонымен қатар ХІХ ғасыр мате- риалын жинаған сөздікшілер бұл сөздің «қылмыскер» (преступник) деген де мағынасы бар деп береді. Мысалы, Л.Будагов сөздігінің І томында тентек қырғыз (яғни қазақ) тілінде «ақымақ» («дурак») деп көрсетсе (Будагов, І том 379-бет), қосымша жинаған материал- дарында тентек «қылмыскер» («преступник») деп береді (Будагов, ІІ том, 398-бет). Ал қазақ қоғамындағы заң-сот істерін зерттеуші заңгер ғалымдар тентек сөзі мен телі сөзіне сәл антонимдік мағына
164 телиді. Қазақ тіліндегі: «тентек бақан жияды, телі қатын жияды» деген мәтелді «отчаянный собирает дубины, глупец набирает жен» деп аударады. Бірақ тентек сөзі әрдайым жағымсыз мағынада жұмсала берме- ген. Күні кешеге дейін бұл мағынадан өзгешелеу болып жұмсалған фактілерін ауыз әдебиеті үлгілері мен ХVІІІ-ХІХ ғасыр ақын- жырауларының шығармаларынан табамыз. Бұларда тентек – «белгілі бір ортадағы тәртіпке бағынбаған, қарсылық көрсетуші адам» деген ұғымда жиірек жұмсалған және жағымды мәнде айтылған. Мысалы, Махамбет ақында (ХІХ ғ.): Қасарысқан қарындасқа Қанды көбік жұтқызбай, Халыққа тентек атанбай, Үйде жатқан жігітке Төбеден тегін атақ болар ма?! Мұнда қарындас деп отырғаны – өмір сүріп отырған орта- сы, соның тәртібі, яғни Жәңгір ханның саясаты мен іс-қарекетіне қарсылық көрсетпей («қанды көбік жұтқызбай»), яғни тентек атан- бай, үйде жатып жақсы атақ алмаймыз дейді. Кезіндегі саясатқа бағынғысы келмей, Кеңес үкіметі көп қудаланған Аманғали сияқты ер азаматтың: «Ел ішінде бір тентек жүрмей ме екен» дегенінде де тентек – қылмыскер, бұзақы немесе ақымақ, есерсоқ адам емес, он- дай адамдарды ел қудаламайды, сондықтан ел ішінде бір-екі тентек жүре береді. Атақты Құныскерей де – ұры емес, бұзық, сотқар, бан- дит емес, Кеңес үкіметі тәртібін қабылдамаған тентектің бірі. Тентек сөзінің бір кездегі осындай «еркін, ешкімге бағынбаған» деген мағынасы, сірә, телі сөзінде де болса керек. Мысалы «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырында :
Есіттірген кім еді, еш оңбасын, – деген жолдар бар. Тағы бір жерінде:
Сен Баянды есіңе сала берме, – деп келеді. Телі өскен тіркесінің мағынасы күңгірттеніп, актив қолданыстан ығысқаны сондай, бұл тіркес осы жырдың екінші бір нұсқасында: тілезіген көңіліңді болып жазылған. Егер бұл – телі
сөзден жасалған туынды етістік болса, бұл тұлға телізіген болуы ке- рек (құлазы-, егегізі- дегендер сияқты). Немесе араб жазуымен келген
165 луы керек (ескі өлең-жырларды, тіпті ұлы Абайдың мұрасын араб гра- фикасымен жазылған нұсқалардан латын және қазіргі кириллицаға көшірген (транскрипциялаған) кезде орасан көп жаңсақтық, яғни қате жазу орын алғаны мәлім және мұның салқыны күні бүгінге дейін тиіп келе жатыр. Сөйтіп, бұл жолдардағы телі сөзі «еркін, алаңсыз» деген мағынадағы үстеу (кейде сын есім болуы да мүмкін) болып танылады. Және бір көңіл аударатын жайт – телі сөзі есім не үстеу ретінде «Түсіндірме сөздікте» тіркелмеген, тек малға қатысты
күнде телі сөзінің үстеу не есім болып қолданысы мүлде ығысып кеткен деуге болады. Сонымен, «телі өскен көңілді тентек ету» деген бейнелі фразео- логизм – «содыр, есер, есерсоқ» деген мәнде емес, «еркін, алаңсыз көңіліңді бұзып, елеңдеткен (тентек еткен)» қылық (жырда бұл – Қозыға: «Баян деген атастырған қалыңдығың бар еді, сені жетім деп, қызын бермеу үшін Қарабай көшіп кетті» дегенді білдірген ситуацияға қатысты жырланған тұстары). Сөйтіп, алдымен, телі сөзі де бұрынырақ қазақ тілінде жеке қолданылған үстеу не есім сөз болған, екіншіден, оның мағынасы бұл күнгідей «сотқар, бұзақы, ақымақ, есалаң, есерсоқ» дегеннен гөрі, «еркін, алаңсыз» дегенді білдірген. Оның қазіргі мағынасы, тіпті тентек бала дегендегі мүлде тарылған семантикасы – соңғы кезеңдердің жемісі. Телі сөзінің ертеректегі мағынасы бірте-бірте ығысып, келе-келе «ақымақ», тіпті жай ақымақ емес, «бұзақы, тәртіпсіз, есерсоқ, сотқар» деген семалық реңкі күшейіп, телі сөзі тентек сөзімен қосақталған (қос сөз компоненті болған) тұлғада немесе мақал-мәтелдерде, фразео- логизм құрамында (телі өскен) сақталған деп түйеміз. Бұл – сөздің семантикалық қозғалысының жақсы бір мысалы. ТОҒАНАҚТАУ. «Айман-Шолпан» жырында: Саба жетер жер емес, жері шалғай, Әкелді қант пен шайын тоғанақтап... Саба жетер жер емес, жері шалғай, Шай артқан тоғанақтап тоғыз нарға, – деген өлең жолдары бар. Тоғанақ сөзін Л.Будагов «арқанның бір ұшына тағылған ағаш шығыршық (кольцо)» деп түсіндіреді. (Будагов, I, 398). Соған қарағанда, тоғанақта- етістігі «жүкті шығыршығы бар арқанмен буу» дегенді білдіретін сияқты. Тоғанақтап буылған жүктің өзін тоғанақ деп атау да байқалады (тоғанақ – «үлкен етіп буылған жүк, тай»). Тоғанақ сөзінің буылған жүкке қатысы бар сөз
166 екенін Доспамбет жыраудың: Тоғынды сарты нар жегіп деген өлең жолынан да көруге болар. Бұл жердегі тоғынды сөзі «тоғанақтап буылған жүк артатын нар» деген мәндегі қолданыс болуы ықтимал. ТОЛАҒАЙ. Махамбеттің атақты «Ереуіл атқа ер салмай» деген өлеңіндегі: Темір қазық жастанбай, Қу толағай бастанбай, – деген тармақтарда кездесетін толағай сөзі ақын жинақтарында да, мектеп оқулықтарында да «бас» деп түсіндіріліп жүр. Бұл – біршама дұрыс түсінік. Толағай – таза түркі (қазақ) сөзі емес, ол – не түркі- монғол тілдеріне ортақ, не тек монғол тілдеріне тән сөз. Қалмақ тілінде толһо – «бас», монғол тілінде толгой – «1) бас, 2) басшы, бастық, ие, 3) бастаушы, 4) бір нәрсенің басы (мысалы, таудың), 5) бір бөлік, бір дана». Осы сөзден «басшы болу, басқару, жетекшілік ету» мағынасын беретін толгойло(х) (толағайлау) деген етістік жасалған. Ал қазақ тілінде бұл сөз қу толағай тіркесі түрінде жұмсалғанда, біздің байқауымызша, тек «бас» деген ұғымды емес, «тақыр бас, жалаңаш бас» дегенді білдіреді. Бұл образды тіркесті Махамбеттен өзге үлгілерден, мысалы, батырлар жырларынан да таптық. «Ер Қосай» жырында Қосайдың сары аты жауды барлап келуге баланы айдалаға жаяу тастап кеткенде, ол: Ер-тоқымын жастанып:
Сол бұлақтың басында, Адамы жоқ қасында Үш күн, үш түн жатады. Біз топшылаған мағынаның дұрыстығын төмендегі мысалдар дәлелдей түседі. Өткен ғасырда Н.Ф.Катанов жинап бастырған қазақ мақал-мәтелдерінің ішінде «Құдайдан тілегенім қолаң қара шашты еді, Құдайдың өзі қосты қу толағай бастыны» деген мәтелді келтіреді де мұның екінші бөлігін «Бог дал мне жену с голой головой» («Құдай маған тақыр бас, яғни шашы жоқ әйелді берді») деп аударады. Бұл сөзді Қазақстанның батыс өңіріне ғана тән жергілікті сөз (диалектизм) деп тануға болмайды. Өйткені толағай сөзін Көкше- тау маңында туып-өсіп, сол өңірде жасап өткен Шал ақыннан да (XVIII ғ.) табамыз. Шал ақын толғауының бірінде: Тау толағай көрінер тасы кетсе, – дейді. Бұл сөзді Семей облысының Аягөз маңында өмір сүрген Дулат Бабатайұлынан да кездестіреміз:
167 Төрт түлікке толтырды Толағай тұлдыр қыратты. Міне, бұларда да толағай сөзінде «жалаңаш, тақыр» деген мағына бар. Бұл – түркі-монғол тілдеріне ортақ сөз бе, әлде монғол тілдерінен ертеректе енген образ ба, немесе о баста толағай бас болып айтылған плеоназм ба (мағынасы бірдей сөздердің қатар қолданылуы ма) – кесіп айту қиын. Бірақ қайткенде де бұл сөз қу эпитетімен келіп, қу толағай бас (бастану), қу толағай көріну сияқты тұрақты тіркес құрап та, жеке қолданылып та «жалаңаш, тақыр» деген ұғымға ие болған деп табамыз. Қазақ тілінде толағай сөзінің екінші мағынада қолданылғаны және кездеседі. Ол – «тоқтамай соққан, қатты жел». Марқасқа жыраудың (XVII ғ.) толғауында: Тоқтамай соққан толағай Толастар мерзім жеткен дүр, – деген тармақтар бар. Бұл жердегі толағай – жел (желдің бір түрінің аты). Сірә, бұлар – омоним сөздер (тұлғалары бірдей, мағыналары мүлде бөлек) болар.
лану, терең ойға бату, бір нәрсенің шешімін қиналып іздеу» деген ұғымда қолданылады. Ал бұл сөздің «жиырылу, оралу, бір нәрсені айналу, төңкерілу» деген көне мағынасы қазіргі тілімізде ұмыт болған. Көне түркі тілінде толға- сөзі «орау, иіру» дегенді білдіргенін Махмұт Қашқари көрсетеді (ДС, 573). Л. Будагов толғамақ (толғау) сөзінің «бір нәрсені орау, иіру, қоршау, айналу, айналдыру» деген мағыналарда өткен кезде қазақ тілінде де қолданылғанын тіркейді (Будагов, I, 752). Қазақ тіліндегі абжыландай толғану деген тіркес «абжыландай иірілу» дегенді, одан барып «әбжыландай арбау, қызықтыру» деген ауыспалы мәнде қолданылғандығын жоғарыда айттық (қараңыз: абжыландай толғану). Тек абжылан сөзімен кел- генде ғана емес, өзге тұстарда да «иірілу» мағынасын беруде осы сөзді қолдану жоқ емес. Мысалы, Махамбетте: толғай-толғай оқ атқан.
Толғамалы найзамен Толықсып жауға шапқанда (Махамбет).
168 Найза, сүңгі, айбалта (ала балта) тәрізді соғыс қаруларын ұстаған- да, олардың сабы сусып, жылжып кетпес үшін былғары, қайыс, жіп т.б. сияқтылармен орап тастайтын болған немесе олардың ағаш сап- тарын орама (спираль) түрінде кертіп қоятын болған (Ильминский, 113). Сондықтан оларда толғамалы (сабы оралған) деген эпитет пай- да болған. Бұл сын есім келе-келе соғыс қаруын суреттейтін образ болып, тұрақты тіркеске айналғандығы байқалады. Сөйтіп, толғау, толғану, толғамалы сөздері ертеректе қазақ тілінде «орау, иіру, үйіру, оралу, иірілу, үйірілу» мағыналарында да қолданылған.
тілінде кездесетін және бір мағынасын арнайы әңгіме етуге тура келеді. «Орақ туралы жырда» Қарабатыр: Мен толға десең, толғайын, Орақ, саған толғайын, – дейді. Бұл жерде толға- етістігінің мағынасы жоғарғы «орау, иіру, жиыру» мәніндегі толға- етістігінен басқаша. Бұл сөздің түркі тілд- еріндегі және бір мағынасы – «өлеңмен біреу немесе бір нәрсе жа- йында айту». Өткен ғасырда қазақ лексикологиясымен шұғылданып, қазақ сөздерінің мағынасын түсіндіргендер толға- «біреу тура- лы жақсы сөзді өлеңмен айту» деп береді (Ильминский, 113). Бұл етістіктің қазіргі мағынасын түсіндірушілер: «1) бұрай қозғап, үйіре айналдыру (найза толғау, құрық толғау), 2) бір нәрсе жайында жан- жақты терең ойға шому (дүниені тереңнен толғау), 3) мақамға қосып, жырғып шерту» деген анықтамалар береді» (ҚТТС, IX, 180-181). Сірә, ертеректе толғау сөзі «келелі ойды, әлеуметтік (ел-жұрттық) үні бар сөзді айту» деген мағыналық реңкпен қолданылған болу ке- рек. Сондықтан жыраулардың дидактикалық (насихат) сөздерінің толғау (өлең емес, жыр емес) деп аталуы осыдан туындаған. Демек, жоғарыдағы Қарабатырдың Орақ, саған толғайын дегені: «Орақ, саған мынадай ел қамын жегізетін, ел-жұрттық намысыңды оятатын, қаныңды қайнататын сөзімді айтайын» дегені: Мен толға десең, толғайын, Орақ саған толғайын. Қайғайдағы мажид (таджік?) Өтер кемен көр және. Терек бойлы естекті, Мұнарасы биік Мәскеуді, Аузы түкті орысты,
169 Басы шоқты қалмақты, Шүлдірлеген шүршітті Ауызыма қараттым... Он сан қолға бас болдым... Әлинің ұлы, әй Орақ, Қайдар да қайда жүріп теңелдің? Сөйтіп, қатарынан талданған толғау етістігі сыртқы тұлғасы бірдей, мағынасы бөлек омоним сөздер болып қолданылған. Өткен кезеңдердегі үлгілерде кездесетін мағыналары қазіргі көрсетілген мағыналарына жуық келгенмен, қосымша реңкі (мағыналық бояуы) бар сөздер болып танылады. Ал толға- етістігінің «орау» мағынасы бұл күнде еркін (актив) қолданылмайды.
береді. «Түсіндірме сөздік» оның мағынасын «жібек мата» деп дұрыс көрсеткен. Торқа – өте ертеден келе жатқан сөз. Бабаларымыз тілінде
«жібек» деген ұғым болу керек, ал жібектен мата да тоқылады, жіп те өріледі. Торқалы той тіркесі «сәнді киіммен келетін той, яғни «барын киіп, бақанын қолына алып келетін жиын», ал сәнді киімді жібек ма- тадан тігілген киімдер де құрайды. Бірақ торқалы той, топырақты
киім» дегенді, оған той сөзі тіркескенде «салтанатты, үлкен той» дегенді білдіретіндігі көрінеді. Демек, бұл қолданысында (торқалы
байқалады, яғни түпкі және көне «жібек» деген мағынасынан «сәнді, салтанатты, үлкен» деген ұғымға меңзейді. Мәтелдің екінші бөлігі –
аса ардақты адамды о дүниеге аттандыруға жиналған үлкен топ» деген бейнелі фразеологизм. Оның әсерлілігі той мен қаза, қуаныш пен қайғы сияқты контрастық ұғымдарды астарлап білдіруінде, бұл жерде т дыбысынан басталатын торқа сөзі керек болған, ол той,
«Түсіндірме сөздікте» «қымбат бағалы жібек матаның бір түрі» деп түсіндірілген торғын сөзінің де түбірі – торқа (торқу/торғу) екендігі айқын. Сірә, торқа мен торғын тұлғаларының қазіргі қазақ тіліндегі семантикалық реңктері, тіркесімдік таңдаулары, қолданыстық (контекстік) аясы бір-бірінен біршама ажырағаны байқалады. Торқа сөзі көбінесе торқалы той, торқа тон, қара жорға
170 мәтелдер құрамында, өлең сөзде жиірек келеді де оның жібек деген синонимі жібек көйлек, жібек орамал, жібек жіп деген тіркестерде қолданылуы – норма, қалыпты, бейтарап стильде торқа орамал, торқа жіп, торқа көйлек деп сөйлеу (жазу) кәнігі емес, ал торғын сөзі, сірә, жалпы «жібек мата» емес, оның қалыңдау ма, ширақтау ма – әйтеуір, бір түрін (сортын) білдіруге бейім болуы керек, өйткені сөздікте берілген мысалдар торғын дастарқан, торғын шымылдық болып келген. Торғын тұлғасы әйел баланың атына да қойылады (Торқа дегеннен гөрі). Қысқасы, «жібек, жібек мата» мағынасын беретін көне сөздеріміз торқа мен торғын мағыналық, қолданыстық қозғалыстары бар тұлғалар болып танылады. ТОСТАҚ, ТОСТАҒАНДАЙ. Қазақ балалары айтатын ойын өлеңдерінде: Бақа, бақа балпақ, Басың неге жалпақ? Көзің неге тостақ? – деген сөздер бар. Адам қорыққанда көзі тостағандай болды дейміз. Бақаның бір түрін тостаған бақа деп те атайды. Бақаның
Сонда тостақ деген сөз «кең ашылған, бажырайған, бақырайған» деген сын есім болып шығады. Бақаның көзі, шынында да, тостақ. Ал тостағандай болды, тостаған бақа дегендердегі тостаған сөзі – сірә, тоста- етістігінің есімше тұлғасы емес, тостақ көз
етістігінің өзі қолданылмайтын болғандықтан, одан жасалған ту- ынды сөздер (тостақ) мен грамматикалық тұлғалары қазақ тілінде мағынасы келіңкірейтін, «икемділеу», түсінікті сөзбен (тостаған) ауыстырылуы ықтимал: тостаған – дөңгелек ағаш ыдыс, сондықтан
дөңгеленіп, үлкейіп көрінді» деген ұғымға икемделген болар деп топшылаймыз. Тостаған бақа да сол сияқты. Ал, шындығында,
өзара келісіп шешуіне тапсырып жауаптылықты арнаулы төбе биге беретін» деген мысал келтіріп, төбе би – «негізгі шешімді айтатын,
171 бас би» деген түсініктеме береді де оны көне сөз деп көрсетеді. Мұнда «басты би» дегізіп отырған – төбе сөзінің «бір нәрсенің ең жоғарғы жағы, басы» деген ұғымы болса керек. Төбе билердің феодалдық қазақ қоғамында атқарған қызметі мен алған орны жағынан бұл түсінік дұрыс сияқты көрінуі мүмкін. Ал, шындығында, төбе сөзінің, сірә, «бас, басшы» деген ұғымға қатысы жоқ болар. Ол монғол тіліндегі
Көп мағыналы төв (түркіше төбе дегенге сай келетін тұлға) сөзінің монғол тіліндегі бір мағынасы «тура сөзді, адал адам» дегенді білдіреді. Демек, төбе би – «әділ би, билікті тура шешетін би» де- ген күрделі атау (термин) болып шығады. Әрине, бұл сөздің осы мағынасы о баста түркі-монғол тілдеріне ортақ болған болу керек, сондықтан оны қазақ тілі үшін кірме сөз деп қарауға болмайды, оны тіркес құрамында тұрып, ертедегі көне мағынасын сақтаған төл сөздердің бірі деп танимыз. Көне мағынасы тек тіркес құрамында сақталған, «консервіленген» сөздер бүгінгі сөздік қазынамызда аз емес.
қара (тіпті туарқара деп біріккен тұлға ретінде қарауға да болады) тіркесі ХVІ ғ. ескерткіші – Қадырғали бидің «Жами′ат-тауарихында» бірнеше жерде кездеседі: «[Мунулун хатунның] малы, туар қарасы көп ерді» (Қадырғали би… 144) «[Шаһардын йырақ олтурғанлары]… қышлақ, йайлағ, йүрәр көчәр туар қарасын отқарыб ол йердә ман- зил қылдылар» (сонда, 129). Бұлардағы туар қара «жылқы малы» дегенді білдіреді. Бұл тіркес-атауға кезінде «Извлечение из Жами` ат-тауарих» деген еңбегінде Шоқан Уәлиханов та өз түсіндірмесін берген болатын. Қадырғали би жазып қалдырған ескерткіштің тілінде мал сөзі туар қара тіркесімен қатар келіп қана қолданылған дейді. Ал туар қара – көне сөз, ол жылқы сөзінің синонимі деп таба- ды. Мал сөзі қазақтардың қолданысында (әңгіме Шоқанның заманы ХІХ ғасырдың орта тұсындағы тіл туралы ғой) «байлық» мағынада жұмсалған, өйткені қазақ халқының байлығын бұрын мал құраған, ал туар қара – жылқы үйірі, сонда қара сөзі жалпы «мал» дегенді, туар сөзі «жылқы» дегенді білдірген деп түсіндіреді (Валиханов, Том. І. 163-б.). Бұл тіркес-атау қазақ тілінде кейінгі ғасырларда қолданыстан ығысып, мал сөзі «төрт түлік үй жануары» дегенді де, «байлық, мүлік» дегенді де, «табыс, кіріс, пайда» деген мағынаны да білдіретін сөзге айналған. Ал бөліп көрсету керек болғанда «жылқы, жылқы малы» деп атауға көшкен.
172 Туар қара, сірә, монғол тіліне де ортақ сөз болар, тіпті алдыңғы сыңары – монғол тілінің элементі болуы мүмкін. Туувал (тууар) монғолша айдап жүретін мал (орысша гурт), туугда(х) – «мал айдау» деген етістік, мал – монғолша да мал (скот), ал қара қазіргі сөздік- тердің көрсетуі бойынша ірі мал: жылқы, түйе, сиыр (ҚТТС, 6-том, 36), қара мал – сиыр (47-бет). Өткен ғасыр сөздіктерінде, мысалы, Будагов сөздігінде қара − жылқыдан басқа ірі мал, ІІ том, 44-бет). Демек, қара сөзінің «жалпы мал» деген мағынасы ертеден болғанға ұқсайды, ал даралап атауға келгенде, жылқы малын туар қара деп атау қалыптасқан тәрізді, кейін оны қазақ тілінде жылқы сөзі алмастырған.
сөздіктер «бүкіл дене, он екі мүшесі түгелімен» деп түсіндіреді (ҚТТС, т. 9. 269-бет). Мұндағы бой сөзі де түсінікті, ал тұла деген немене? Ол жеке тұрып қолданылмайды. Іздестірсек, тул – парсы тілінде «ұзындық, ұзындық аралығында» деген мағынаны беретін сөз екен. Қазіргі қазақ тіліндегі тұла бой дегеніміз – адам денесінің ұзын (бүкіл) бойы, яғни бүкіл денесі деген тіркес болып шығады. Өте ер- теде қалыптасқан мұндай екі тілдік сөздердің тіркесі қазақ тілінде аз кездеспейді. Мысалы, ұзақ қарға деген құс атауы да – «қарға + қарға» деген сөз: зағ парсы тілінде «қарға» (ол парсы тіліне түркі тілдерінен ауысқан сөз болуы мүмкін, ол күнде түркі тілдерінде ұзақ сөзі жеке тұрып та қарға деген құс атауын білдірген сөз болуы керек). Және бір мысал: шарбы май тіркесі. Бұл да – парсы-түркі сөздерінің қатарласа қолданылған май+май сөздері, өйткені чәрб – парсыша «май». ТҰРАЛАП ҚАЛУ. Монғол тілінде тура- етістігі «арықтау» де- ген мағынаны береді. Саха (якут) тілінде туор, хақас тілінде торо – «аш, арық» ұғымын білдіретін сөздер. Бұлардың түбірі көне түркі- монғолдың тура- етістігі болса керек. Қазақ, қырғыз тілдерінде көптеген сөздер зат есім ретінде танылып, оған етістік тудыратын
«арықтау» мағынасын беретін сөз. Бұл ұядан арық-тұрық деген қос сөздің екінші сыңары да шыққан: тұрық – арық сөзінің көне вари- анты.
ТҮЛЕЙ. Бұл сөз қазақ тілінде көбінесе түлкі жортпас түлей, түлейден қашқан түлкі деген сияқты тіркестерде кездеседі. Түлей сөзін түсіндірме сөздікте де, фразеологиялық сөздікте де «қалың, ну» (екі томдық ҚТТС, II, 293), «қалың ну орман» (Кеңесбаев, 526) деп анықтайды (он томдық толық түсіндірме сөздік бұл сөзді мүлде бер- 173 меген). К.К.Юдахин қырғыз тіліндегі түлей («түлкү жүрбөс түлей жол») сөзін «саңырау, мылқау» мағынасындағы дүлей сөзімен бір деп табады да, жоғарғы мысалдағы түлей жол дегенді «глухая дорога» (жым-жырт жол) деп аударады. Түлей мен дүлей (дүлей күш, дүлей адам дегендердегі) сөздері бір тұлғаның − фонетикалық екі варианты ма, жоқ, екі басқа сөздер ме, оны этимологтердің үлесіне қалдыра тұрып, түлей сөзінің мағынасына контекске қарай үңілсек, ол «қалың (шөп, бұта, орман, қамыс т. б.), ну орман» дегеннен гөрі, «жапан түз, жалпақ дала» де- генге жуық келеді. Мысалы, «Алпамыс батыр» жырында: Қарсақ жортпас қалыңнан Қарғып кетіп барады. Түлкі жортпас түлейден, Адыр-адыр белдерден Шапқанда шаңы бұрқырап, Жұлдыздай болып ағады, – деген жолдарға қарағанда, түлей сөзі «ну орман» дегеннен гөрі «жалпақ дала, ұшы-қиырсыз қашықтық» дегенді білдіретін сияқты, өйткені жұлдыздай ағу үшін ну жынысты орман емес, адыр-адыр белдері бар ен дала, үлкен кеңістік керек. Әрине, бұл тіркестер об- раз ретінде қолданылған, сондықтан тіркес компоненттерінің жеке тұрғандағы мағынасының өзгермей келуі шарт та болмас, дегенмен образ жасайтын тіркестердің мағынасы шындықтан туатындығын ескермеске және болмайды. Сол сияқты «Қамбар» жырында:
Ұстайын қуып ендетіп, – дейді. Мұндағы ендетіп қуу деген тіркес «көсіліп, түлкі жолын кеу- леп» деген мағына беретінін ескерсек, түлкі қашатын түлей – орман емес, ашық жер, жалпақ дала. Сірә, біздіңше, түлкі жортпас түлей дегеңдегі түлей сөзі осы соңғы мағынаны білдіреді, «түлкі жүрмейтін жапан түз» деген ұғымды беретін тәрізді. Жоғарыдағы мысалда да қарсақ жортпас қалың – «орманды, шөпті дегендей жынысты жер» болса, түлкі жортпас түлей – керісінше, «ашық дала», яғни бұл жердегі образ қарама-қайшы параллельдерге құрылған. Қырғыз тілінде түлей сөзінің түлей жол тәрізді тіркесте келетіні де осы мағынаны («жапан түз, ашық дала» дегеннен шыққан «ұшы- қиырсыз даладағы ұзаққа кеткен жол») білдіретін сияқты, өйткені жолдың үстінде ну жыныс, орман өспейді ғой. Қазақ жазушыларын- да қу түлейде жорту деген тіркес те кездеседі, мұнда да тіркес «қу дала, ен дала, жапан түз» дегенге меңзейді. 174 ТЫҚЫР ТАЯҢ КЕЗ, ТЫҚЫР ТАЯНДЬІ. Он томдық толық түсіндірме сөздікте «құлаққа естілетін тықырлаған дыбыс» деген мағынаны беретін тықыр сөзінің ұясында, тықыр таянды деген тіркесті келтіріп, оған «қауіп-қатер төнді, жаны қысылды» деген түсінік беріледі. Қазақ тілінде тықыр таяң кез дегенде тіркес бар. Сірә, о бастағы қолданыс тықыр таяң деген зат есім болса керек. Түркі халықтарының тарихын терең зерттеген Л.Н.Гумилевтің жазғанына қарағанда, V-VII ғасырларда түркүттерде көк Тәңірге құрбан шалу рәсімі болған. Бұл рәсім осы түркүттердің бүгінгі ұрпағының бірі – қачыларда XIX ғасырдың соңына дейін орып алып келген. Қачылар осы құрбандықты тығыр таих деп атаған. Құрбандыққа қой шалы- нып, қымыз, сүт, айран және ет сорпасын төгетін болған. Қысқасы, ел-жұртқа қиыншылық төнгенде, тығыр таихқа құрбан шалуға мәжбүр болған. Өте ертедегі бабаларымыз ел басына қауіп-қатер, қиыншылық төнген күнді тықыр таяң кез, яғни «құрбандық шалу кезі келді» деп айтпады ма екен деген ойға қаламыз. Замандар өте қазақ сияқты түркілерде бұл рәсімнің аты ұмыт болып, оны атап тұрған сөздердің мағынасы күңгірттенгендіктен, өзімізге таныс тықыр және таяну сөздерімен алмастырып алуымыз әбден ықтимал. Тықыр сөзі дыбысқа қатысты, бірақ қиыншылық, ауыртпалықтарға дыбыстың не қатысы бар? Сондықтан тықыр таянды деген тұрақты тіркестің жалпы мағынасы түсінікті болғанмен, бұл ұғым тіркес құрамындағы тықыр сөзінің дыбысқа қатысты мағынасынан шығып тұрмағаны сезіледі. Сол себептен біз тықыр таяну етістігін жасап тұрған сөздердің төркінін көне кезеңдерден іздедік те жоғарғы бол- жамымызды айттық. Бұл – сөз жоқ, өте батыл барған жорамалымыз, әлі де іздестіре түсу қажеттігін сеземіз. ҰБАП-ШҰБАП. Бұл қос сөздің соңғы сыңарының мағынасы біршама түсінікті: шұбыру сөзімен түбірлес шұбау етістігі «адам- дардың, малдың бірінің артынан бірі жүріп отыруы» дегенді білдіреді. Ал алдыңғы ұбап компоненті бүгінде жеке қолданылмайды. Сірә, о баста ұбы-/ұба- деген етістік жеке қолданылған да болар, өйткені
қазақ тілінде де мағыналары өте жақын сөздер қосарланып айтыла келіп, тұрақты тіркес, яғни қалыптасқан қос сөз болып кеткені аз кездеспейді. Мұндай тіркестер плеонастық сипатта болады, яғни бір мағынаны білдіретін екі түрлі тұлға жапсарласа айтылады да бірін бірі айқындай түседі. Мұндай плеоназмдардағы компоненттерінің 175 біреуі – күні бүгінге дейін сақталған түсінікті сөз болса, енді біреуі – не әбден ұмыт болған өте көне сөз, не өзге тілдің сөзі болып келеді. Біз назарға алып отырған ұбап/ұбырып сөздері де осындай бүгінгі тілде жеке қолданылмайтын көне түркілік тұлға болуы керек деп ой- лаймыз. Әлі де іздестіре түсуге болатын сияқты. ҮДЕРЕ КӨШУ, ҮДЕРУ. Көшпелі тұрмыс жағдайында күні кеше- ге дейін қазақ тілінде үдере көшу тіркесі жиі қолданылған. Бұл тіркес жырларда да кездеседі. Мысалы, «Қобыланды батырда»: Қобыландыға қарамай, Үдере көшті көп қосын, – дейді. Үдере көшу – көштің кештетіп (кешкі салқынмен) жүріп келіп, бір жерге қонып, ертеңіне ертемен қайта ілгері қарай көшуі, яғни көштің тал түсте аялдап тынығуы, өйткені тал түстегі ыстықта жүргеннен гөрі, таңертеңгі және кешкі салқынмен көшу адамдарға да, көлікке де, төлі марқайып болмаған малға да қолайлы болған. Қазақ тілінің екі томдық түсіндірме сөздігі бұл тіркеске дұрыс анықтама бермеген, мұнда: үдере көшті – «бір қонысқа ұзақ аял- дамай, ілгері, қопарыла (?) көшті» деп түсіндірілген. Үдере көшу дегеннің дұрыс түсіндірмесін өткен ғасырдағы қазақ тілі сөздіктері анық, дұрыс берген болатын: үдеру – жүрер жолдың жартысын кеш- ке, қалғанын ертемен алып көшу, шөл даланы кесіп жүруді түс ауа бастау (Кирг.-русск. сл., Оренбург, 1897).
бетте:
Мен атайы жүйрік баласы, Алты үдерім жер шаптырсаң да, жалықпан, –деп келеді. Үдерім – 20-25 шақырымдай жер, яғни бір рет үдере көшетін қашықтық (20-25 шақырымның бір бөлігін кештетіп, қалғанын ертеңіне ертелетіп көшіп жететін қашықтық). Мұны Л.Будагов на- маздыгерден кешкі 9-дарға дейін, таңертең ертемен сағат 10-дарға дейін көшу деп тіпті айқындай түседі (Будагов, II, 119). Сөйтіп, бұл күнде ұмыт бола бастаған үдере көшу тіркесінің мағынасын анықтап алдық, енді оны құрап тұрған сөздердің, дәлірек айтсақ, үдеру сөзінің түптөркіні мен жеке алғандағы мағынасы туралы сөз қозғайық. Үдеру сөзінің түбірі – үд, бұл монғол тілінде «талтүс» деген мағынаны береді. Демек, үдеру сөзінің ұғымында «түс кезі, талтүс, күндізгі уақыт» деген мән бар, яғни көштің осы уақытта көшуі емес (зерттеуші Е.Жанпейісовтің түсіндіруі бойынша), керісінше, аялдауы, тоқтауы дегенді білдіреді. Бұл түбірден жасалған осы мағынадағы сөз
176 алтай тілінде де бар екенін Л.Будагов көрсетеді: үделе- – демалып, тынығу үшін күндіз, талтүсте аялдап көшу (жүру). Алтайлықтырдың
тұр. Бұл сөз көшпелі тұрмыс кешкен барлық түркі халықтарында емес, қазақ, алтай сияқты халықтар тілінде кездесетіндігі осы халықтардың мекен тепкен жер бедері (ландшафтысы) мен ауа райы ыңғайына қарай осылайша күндіз аялдап көшу тәртібі болғандықтан болар. Көшпенділік тұрмыс тоқтағаннан кейін бұл сөздің де мағынасы күңгірттеніп, кейбір ақын-жазушылардың қате түсініп, орынсыз қолданып жүргендері де байқалады, тіпті кейбір зерттеушілердің өздері жаңсақ түсіндіріп жүргенін жоғарыда айттық. Сонымен қатар үдеру сөзінің «жүру, аттану, бірінің соңынан бірі жүру» деген мағынада жұмсалуы да кездеседі. Мысалы, «Қобылаңды» жырының тағы бір жеріндегі: Кей жерде жаяу үдеріп, Кей жерде жатып түнеді, – деген жолдарда үдеру – «жүру» мағынасында. Сондай-ақ Дулат ақын:
дегенінде, контекске қарасақ, бұл сөз күндізгі аялдау мағынасында жұмсалып тұрған жоқ, «жалпы көшу, бірінің соңынан бірі көшіп кету» ұғымында қолданылып тұр. Үдеру сөзін соңғы мағынада қазіргі жазушылар еркінірек, жиірек қолданады. Мысалы: Велосипедшілер
үдеру (үдіру) етістігінің «талтүсте аялдау» дегеннен басқа да мағынада келетінін байқаймыз. Мұндағы үдер- дегеннің түбірі де басқа болуы керек, ол – көне түркілік үд- «бірінің артынан бірі жүру» сөзі болуы мүмкін. Осы мағынаға жуық келетін ұдай сөзі де үдер- етістігімен түбірлес болуы ықтимал. Мысалы, «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырындағы: Тоқтамай күн-түн қатып ұдай көшіп, Балталы, Бағаналы елге кепті, – деген жолдарға назар аударалық. Сөйтіп, «талтүс» мағынасындағы үдер сөзі мен «жүру, бірінің ар- тынан бірі жүру» мағынасындағы үдер- сөздері – тұлғалары бірдей, мағыналары бөлек омоним сөздер болуы керек деп санаймыз.
тоқтатуға айтқаны деген толғауында: Ашалай шалың ақталап, Шемшірлігің ноқталап, Шал сақалың жылаттың, – 177 деген түсініксіздеу жолдар бар, бұл жерде жыраудың не айтып тұрға- нын ұғу қиын. Мұнда біздің назарымызды аударатын – шал сақал тіркесі. Шал сөзі – көне түркі тілдерінде «ақ, бурыл, боз» деген мағыналарда жеке қолданылған сын есім. Оның бұл қызметтегі қолданысы бүгінгі тіліміздегі шал құйрық («құйрық қылшығы ақ араласқан, ақшыл»), шалғырт тарту («ағара бастау, бурыл тар- ту») сияқты тіркестер мен шалғырттану («бурыл тарту, ағару») тәрізді туынды сөздерде сақталған. Бұл күнде шал сөзі «қарт ер адам» мағынасында зат есім ретінде ғана қолданылады. Ал шал сақал тіркесі – ақ сақал, бурыл сақал дегеннің көне варианты. XV- XVI ғасырлардағы ноғайлы-қазақ ақын-жыраулары тілінде мұндай тіркестердің сақталуы – заңды құбылыс. Бұл сияқты «көненің көздері» біршама тұрақты нормасы бар поэзия тілінде әлі де қолданыстағы элементтер екенін танытады. Мысалы, Шалкиіздің (ХVІ ғ.) тағы бір жырында: Он екі көжек атасы Қаудыр құлақ шал қоян, – деп келеді. Бұл жердегі шал қоян – кәрі қоян емес, ақ қоян. Шал сөзінің «ақ» мағынасында жұмсалуы поэзия тіліне тән деуге бола- ды, ал өлең тілі – көне тұлға-тәсілдерді сақтай алатын консервативті әдебиет түрі. Әсіресе, шалғырт сөзі XV-XVI ғасыр сөзгерлері тілінде поэтизм ретінде жиі кездеседі. Мысалы, XIX ғасыр ақыны Абылда: Шалғысы лашынның шалғырт тартса, Ілер деп қаз баласы қайғы жемес. Қашағанда (XIX ғ.): Жас сексенге келгенше, Сақалға шалғырт енгенше, Талайдың көрдім құрмасын. Бұларда шалғырт тарту, шалғырт ену тіркестері «қартаю» об- разын жасауға қолданылған.
Ақылың болса, жарқыным, Жіберме шарға ісімді, – деген жолдарды оқимыз. Мұндағы шар сөзін осы жырды жеке кітапша етіп бастырып шығарушылар: «Шар – тас, ертеде болыстар- ды сайлағанда қолданылған... Болыс басқармасын кейде шар деп атаған. «Қамбарда» осы соңғы мағынада қолданылып отыр», – деп түсіндіріпті (кітаптың 115-бетін қараңыз). Бұл – қате түсіндірме. Жоғарыдағы жолдардағы шар сөзі дау-шар дегендегі шар, мағынасы
178 – «дау». Мағынасы бірдей екі сөздің қосарлана жұмсалатыны, яғни плеонастық құбылыс болатыны белгілі. Сол құбылыстың бірі – дау-
дегенді білдіреді. Қазақ тілінде шар сөзі жеке тұрып та бұрын «жанжал, дау» мағынасында қолданылып келген: Шарға салып басыңды, Бола көрме сен құмар, – дегенді «Қобыланды» жырынан да табамыз. Тек жырларды туды- рушылар емес, қазақтың тіпті бертіндегі ақындары да шар сөзін өз мағынасында жеке қолданған. Майлықожадан (XIX ғ.): Әдепсіз өскеп бозбала Жүрген жері – шар болар. Дулаттан (XIX ғ.): Адаспайтын даңғыл жол, Қасым салған қасқа жол Шарға соғып із кетті, – деген өлең жолдарын оқимыз. Бұл мысалдарда болыс сайлауы, болыстық туралы әңгіме жоқ, мұндағы шар сөзі – дау деген сөздің синонимі, егіздің сыңары ретінде қолданылып тұр. Шар сөзі дау-шар деген қос сөзден басқа, біреудің басын шарға салу, ісін шарға жіберу сияқты тұрақты тіркестердің құрамында қолданылуға бейімделген. Сондықтан жоғарыдағы сияқты жаңсақ, түсіндірмелерді түзетіп, дұрыс оқу керек. ШИ ШЫҒАРУ. Бұл тіркестің мағынасы түсінікті: «Жөнсіз реніш білдіру; іріткі салу». Мұндағы ши сөзі – «түп-түп болып өсетін, сабағы жіңішке әрі ұзын қамыс тектес өсімдік» атауы емес. Түптөркінін білмегендіктен, «Түсіндірме сөздікте» ши шықты тіркесі өсімдік атауы ши-дің ұясында беріліпті. Ал дұрысын іздестірсек, көне түркі тілдерінде соүі (шағы, шоғы) сөзі «талас, жанжал» дегенді білдірген. Заман өткен сайын сөз тұлғасы оны қолданатын тілдің (немесе тілдер тобының) фонетикалық жүйесіне сәйкестендіріліп өзгереді. Бұл бейнелі тіркес өте көне замандарда қалыптасқан, сондықтан оның құрамындағы шағы>шағ>шай>ши сөзі қазақ тілінде ши бо- лып өзгерген. Тілді тұтынушы қашанда да бейтаныс сөздерді таныс сөздерге ауыстырып айтуға жол береді. Демек, ши шығару – «талас туғызу; жанжал шығару» (дәлірек айтсақ, жанжал шығаруға ілік іздеу) деген ұғымды білдіруіне өсімдік ши емес, «жанжал, талас» де- ген көне шағ/шоғ сөзі негіз болған.
179 ШЫБЫН: ШЫБЫН ЖАН. Қазақ тілінде жан сөзімен қосақ- талып шыбын сөзі жүреді. Мысалы, «Қобыланды» жырында: Әулиеге ат айтып, Қорасанға қой айтып, Шыбын жанын және айтып.., Шырағымның шыбын жан(ы) Жасаған саған аманат. Кейде шыбындай жаны түрінде де келеді: Келмембет кірді ханына Ара түсіп Қамбардың Бір шыбындай жанына («Қамбар батыр»). Қозыға анасы: Бір шыбындай жаныңды қорға, балам, – дейді. Бұл тіркестердегі шыбын – біздіңше, шыбын-шіркей дегендегі шыбын- мен бір емес сияқты. Сірә, парсының жан сөзімен қатар осы мағынада шыбын сөзі қолданылған тәрізді. Өйткені шыбын сөзі жан сөзін қосарламай да «жан» мағынасында қолданылып келгені байқалады. Мысалы, «Қобыланды» жырында Құртқа Қобыландыға: Шыбыныңды тапсырдым Бір жаратқан Құдаға, – дейді. Жалғыз ауыз әдебиет тілінде емес, жазушылардың қолда- нысында да «жан» мағынасында шыбын сөзі кездеседі. Мысалы, Сұлтанмахмұт Торыайғыров «Қамар сұлу» романында науқас Қамар туралы: «Құр шыбыны бар» деп суреттейді. «Жан ұшырып» мағынасында, соның синонимі ретінде шыбын болып деген тіркес те кездеседі. Мысалы, Шоқан Уәлиханов жазып алған «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырында: Қорабай Сарыбаймен аңға келген, Бір адам шыбын болып үйден келген, – деген жолдарды оқимыз. Шыбын жан тіркесі жөнінде бұл күнге дейін «діни ұғым бойын- ша, кісі өлгенде, жаны шыбын тәрізді ұшып кетеді-мыс» деген пікір айтылып келеді (Кеңесбаев, 569). Бірақ біз бұл тіркестің мағынасын өзгеше топшылаймыз. Махмұт Қашқаридың жазып қалдырғаны бойынша, көне түркі тілдерінде чывы (чыбы) сөзі «ру, тайпаның жебеушісі», рух» деген ұғымды берген (ДС, 151). Мүмкін, чыбы (н) сөзімен ру-тайпаны жебеп-қорғап жүретін ғана емес, адамдарды қолдап, жебейтін күшті де, яғни адамның жанын да білдірген болу керек. Бірақ бұл пікіріміз – әзірге жорамал ғана. Біз бұл жерде бір нәрсені кесіп айта аламыз. Ол – қазақ тілінде «жан» мағынасында 180 шыбын сөзінің жеке тұрып та қолданылатындығы. Мұны жоғарыдағы мысалдардан басқа да фактілер дәлелдейді. Мысалы, халық өлеңінің қайырмасында келетін «шыбыным, шыбыным, айдарлым» деген сөздерде де шыбыным – жаным деген сөздің баламасы. Ал шыбындай жаны деген тіркестегі шыбын сөзіне -дай жұр- нағының жалғануы, біздің байқауымызша, теңеу үшін болып тұрмаған тәрізді. Бұл жұрнақ, түптөркіні бейтаныс сөздерге жалғануға бейім екенін, яғни -дай жұрнағымен келген ондаған күңгірт сөз бар екенін тіл мамамандары әрдайым көрсетіп келеді (мысалы, еңгезердей, өндірдей, алпамсадай, зымырандай дегендердің түбірі жеке қол- данылмайды, беретін мағыналарын да екінің бірі бірден тап басып айтып бере алмайды). Шыбындай жан дегенде де -дай жұрнағы теңеуден гөрі, екінші жан сөзінің дәлме-дәл эквивалентін білдіру қызметін атқарып тұрған тәрізді.
күнде жеке жұмсалмайды, мағынасы да бейтаныстау. Көне түркі тілдері сөздігінде чом- (шом- /шым-) етістігі «суға сүңғу, суға бату» дегенді білдірген (ДТС, 153). Демек, шым сөзі де бат- дегеннің мағыналас қатары екен, сонда бату-бату қосарынан келген сөздердің бірі – чому көне (және кейбір өзге түркі тілдерінде сақталған) сөз де, екіншісі – бату бұл күнде актив қолданыстағы сөз екен. Чом- (шом-,
ал шым бату дегендегі шым да – шом-ның фонетикалық варианты сияқты, ол осы тұлғада тіркес аясында өзгеріп «сіріленіп» қалған.
көңіл аудартады, ол – шым толы, шым-шытырық дегендегі мағынасы. Мұндағы шым (чым) тұлғасының көне қолданыстағы 3-мағынасы (қызметі) – сөз алды күшейткіш шылау. Мысалы, Қашқари сөздігінде чым йиг ет – мүлде шикі ет, чым өл тон – әбден су болған киім (ДС, 146-бет) дегенді білдірген екен. Бұл жерде шым батып кетті дегендегі шым сөзінен «мүлде, әбден» деген мағынаны көруге болады. Мүмкін, бұл шым қазіргі қолданыстағы тым (өте, аса) сөзіне жақын келер ме екен: шым толы ~ тым толы ~ аса толы; шым- шытырық ~ тым
сияқты. Бұл – әзірше, жорамалымыз. Мұны таза этимологиялық талдаулар шешіп бере алады. Қазіргі қазақ тілінде шым тұлғасымен
181 келген тіркестерде бұл сөз «өте, аса, тым» деген мағынаны анық көрсетеді: шым батып кетті, шым толы, шым-шытырық бірақ шым тұлғасы осы қызметте кез келген сөзбен тіркесе алмайды, мысалы, өте үлкен, аса қызық, тым мықты деген тіркестерді шым үлкен, шым
сірә, дыбыс алмасуының нәтижесінде шым тұлғасынан пайда болған болуы мүмкін. Демек, шым тұлғасының тым варианты бұл күнде ак- тив: тым үлкен, тым қызық, тым мықты деп айта беруге болады Шым сөзі үстеу ретінде (тым, өте, аса) сияқты бүгінгі сөздіктерде тіркелмеген. Бұл да шым тұлғасының көнелігін, актив қолданыстан шығып, тек фразеологизмдер мен қос сөздер құрамында сақталып қалғанын көрсетеді. ШЫР БІТУ. Бұл тіркестің беретін мағынасы түсінікті: ол – «семірді, ет алды, қоңданды». Түсіндірме сөздікте шыр сөзінің үш түрлі мағынасы көрсетілген, солардың бірі – «нәр, маңыз» және «әл, қуат, күш» деп берілген. Шыр сөзінің түптөркінін қуаласақ, ол көне түркілерде «май, еттің майы» дегенді білдірген екен (ДС, 146). Сонда
тіркес құрамында сақталып қалған. Бұл іспеттес құбылыс қазіргі қазақ тілінде аз кездеспейді.
ол – тірке- етістігімен түбірлес сөз. Бұл етістіктен жасалған тіркес тұлғасы «қатарласқан тізбек» мағынасында және «жалғас, қатар» деген есім ұғымында қолданылады. Ал іркес-тіркес дегендегі іркес сөзінің түбірін ірік- «бөгеу, тежеу, тоқтату, ішіне бүгу, жасыру» етістігі деп тануға келмейді. Сірә, бұл көне түркі тілдерінде қолданылған «керуен» мағынасындағы арқыш-теркіш сөзінің «қазақшасы» болу керек. Арқыш сөзінің жеке тұрғандағы бір мағынасы – «керуен» (ол да «қатарланған көліктер тізбегі»). Осы «керуен» мағынасындағы арқыш-теркіш тұлғасы қазақ тіліне іркес-тіркес болып көшкен болар деп топшылаймыз. 182 ТАРИХИ ЛЕКСИКОЛОГИЯ (Қысқаша очерк) Тіл қаттауларының ішінде сыртқы, яғни экстра лингвистикалық деп аталатын факторлардың әсеріне ұшырағыш, өзгерімпазы – сөздік (лексика) саласы. Әрине, лексика қаттауының сол тілдің өзінің табиғи даму заңдылықтарына қарай, яғни ішкі лингвистикалық өзгерісі де болып жататыны белгілі. Бұлардың екеуін де диахрондық лекси-
жиі ұшырайтыны –сөз мағынасының өзгерісі, атап айтқанда, сөздің алғашқы мағынасының ұмыт болып, не қолданыстан шығып қалуы, не жаңа ұғым атауына айналуы, я болмаса қарама-қарсы мағыналарға ие болуы, сондай-ақ сөз мағынасының кеңеюі, тарылуы, сол мағынаны айқындай түсетін қосалқы элементтерді қабылдап қолданылуы, көне мағынаның тұрақты сөз тіркесі құрамында ғана сақталуы т.т. осы сияқты құбылыстарды тіл білімінің т а р и х и (диахрондық) лексико- логия тарауының тарихи семасиология бөлімі қарастырады. Лексика қаттауына тек жеке сөздер емес, тұрақты сөз тіркестері – фразеологизмдер де жатады. Сондықтан фразеологизмдердің мағыналық өзгерістерін зерттеу де жоғарыда аталған ғылым сала- ларының үлесіне тиеді. Сөздің қолданылу тарихын зерттеу сол сөздер білдіретін объек- тілердің (заттардың, ұғымдардың) тарихын бақылаумен байланысты- рыла жүргізіледі. Бұл таным тілді иемденуші халықтың этникалық, азаматтың тарихымен ұштасады. Сөздердің қолданылу тарихын әңгімелеу дегеніміз – олардың мағыналарының қозғалысына (эволюциясына) үңілу болып шығады. Сөз мағынасының эволюциясы тек дамудан, яғни жақсара түсу сипа- тында ілгері жылжудан тұрмайды, сонымен қатар сөз мағынасының күңгірттенуі не мүлде ұмытылуы, ауысуы, кеңеюі, тарылуы т.т. құбылыстар да сөз табиғатының қозғалысын танытады. Біз бұл өте шағын очеркте қазақ тілінің тарихи лексикологиясының, оның ішінде тарихи семасиологиясының жүйелі түрдегі толық курсын ұсынғалы отырған жоқпыз. Бұл жұмыс өз алдына арнайы зерттеуді қажет етеді. Және бұндай курсты жазу үшін талданатын материалдар молынан қамтылып, әр қырынан (әр аспектіден) әңгіме болуы тиіс. Бұл жерде біз жоғарыда түсіндірме сөздік түрінде ұсынылған талдау- лардан шығатын кейбір түйіндермен таныстырмақпыз. Ол түйіндер жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде қазақ тілінің тарихи лексикологиясынан лекция оқитын оқытушылар мен осы 183 курсты өтетін студенттерге көмекші құрал болар деп ойлаймыз. Әсіресе, осы кітаптаты талдаулар диахрондық лексикология курсы- ның дайын иллюстративтік материалы болары хақ. Қазақ тілінің сөздік қазынасының қазіргі және бұдан бұрынғы, яғни тіпті ертеректегі және «күні кешегі» – XV-XIX ғасырлардағы күй- қалпын: жеке сөздердің мағыналарын, қолданылу ерекшеліктерін, ескіріп, жаңаруын, тұлғалық көрінісін таныға-білуде біздің жоғары- дағы талдауларымыз мынадай ой-түйіндерге алып келеді.
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|