VІІІ-бөлім. ХІХ ғасырдағы Қазақстан мәдениеті

етіп, оқытуды орыс тілді оқу орындарында жалғастыруға, мәдени 
оқшауланудан шығуға мүмкіндік жасалды.
«Араб» мектебі деп аталған қазақ балалары қабылданған алғашқы метеп 
Омск қаласында ХVІІІ ғасырдың басында-ақ ашылған (1779ж.). Ішкі Ордада 
орыс-қазақ мектептерінің ұйымдастырылуы Ордада (сұлтан Д.Бөкеевтің хан 
ставкасы) Қазақстан аймағындағы тұңғыш қазақ балаларына арналған 
училище ашылуымен 1841 жылы басталған. Қазақ балаларына арналған 
алғашқы зайырлық мектеп жеті жылдық оқыту мерзімімен 1850 жылы 
Орынборда ашылды. Ол қазақ мектептеріне арналған мұғалімдерді 
дайындайтын. Қызмет еткен 19 жыл ішінде мектеп мұғалім мамандығын 
алған 48 адамды дайындады. Олардың кейбіреулері аудармашылар болып 
жұмыс істеді. 1866 жылы үкімет қаулысымен 7 орыс-қазақ учаскелік мектеп 
ашылуына рұқсат берілді, ал 1896 және 1897 жылдары осындай 14 мектеп 
ашылды. 1868 жылғы «Ережемен» қазақ балаларына арналған орыс 
мектептер желісінің кеңейтілуі қарастырылды. Сондықтан бір қатар уез 
қалалары мен ауылдарында ауылдық бір класты училищелер типті орыс-
қазақ мектептері ашылды. Көп мектептер жанында интернаттар болды. 
Бастауыш мектептер мұғалімдерін дайындау мақсатымен 1883 жылы Орскте 
қазақ мұғалімдер мектебі ашылды. 1887 жылы Ырғызда, ал 1891-1893 
жылдары Торғай мен Қостанайда қазақ әйелдер училищелері ашылды. 
Қазақстанда әйелдердің білім алуының басталуы осы жылдармен 
байланыстырылады. 1916 жылы Ішкі Ордада 78 мектеп жұмыс істеп, онда 
1942 оқушы білім алды, оның ішінде 1224 оқушы қазақ болды.
ХХ ғасырдың басында Қазақстандағы халық ағарту ісі өте төмен 
деңгейде болды. Мемлекеттің халық ағарту ісіне жұмсаған шығындары өте 
төмен болды. Орыс балаларының 1/3 бөлігі ғана бастауыш оқытумен 
қамтылды, мектептер мен медреселерде оқытылған қазақ балаларының саны 
туралы анық мәліметтер жоқ. Бұлардың көпшілігі дәулетті отбасыларының 
балалары болды. Ауылдағы қазақ мектептері қазақтардың көшпелі өмір 
салтына ыңғайланған болатын. Мектептегі сабақтар жазғы жайылымнан 
келгеннен кейін басталып, жазғы жайылымға көшкенде тоқтатылатын. 
Қазақстанның кейбір аудандарында балалар жаз кезінде де оқытылды: 
мектептер ауылмен бірге жайлауға көшіп баратын. Сондықтан, Қазақстанның 
әр түрлі жерлерінде оқу жылы әр түрлі болды. Мектеп жұмысындағы ең 
үлкен қиындық мұғалімдердің жетіспеушілігі болатын. Ауылдарда 
балаларды моллалар оқытқан. Мектептердің ең көбірек таралған типтері 
мекетептер және медреселер - өлкенің ежелгі оқу орындары болған.
Түркістан өлкесінде қыздарға арналған мектептердің саны көп болатын. 
Әйел мектептерінде діни мәтіндерді оқудан басқа поэзия зерделенді. 
Мектептер мен жаңа медреселерді ашуға тек генерал-губернаторлар 
санкциясымен (көңіл аударыңыз!) «сенімді орыс азаматтарына» рұқсат 
берілетін. Мектептер мен медреселерде орыс цензурасымен рұқсат берілген 
баспа кітаптарын қолдануға рұқсат берілетін. Оқушылармен ұлты бірдей 
тұлғалар ғана мұғалім бола алатын. Оқу әкімшілігіне мектептегі сабақтар 
барысын және орнатылған ережелердің сақталуын бақылау жүктелетін. 1916 

жылғы көтерілістен кейін барлық типті конфессионалды (діни) мектептер 
бақылануы күшейе түсті.
Орыс-ұлттық мектептер ықпалы дәстүрлі мектептер мен медреселерде 
1910-1917 жж. ана тілде оқытудың басталуына, дыбыстық оқыту әдісіне 
көшуге әкеліп соқтырды. ХІХ ғ. соңында түркі тілді халықтардың 
буржуазиялық элементтерінің зиялы қауымының ортасында буржуазия 
көзқарастарын қолдайтын жәдітшілердің реформалық ағыны пайда болады. 
Жәдітшілер (И.Гаспринский, Д.Кильдеев және т.б.) діни мазмұнды және 
оқытудың схоластикалық әдістері үстем болған ескі әдісті мектептер мен 
медреселерді сынап шықты. 1910 жылы Халық ағарту министрлігіне 
«Ресейдегі жоғары және төмен мұсылман мектептерін қайта құру туралы 
жазбасында» (авторы белгісіз) төмендегілер ұсынылды: 
1. бірыңғай оқу жоспарлары мен бағдарламаларын енгізу; 
2. мұсылман мектебін таза діни мектептен жалпы білім беретін мектеп 
етіп (еуропалық үлгі бойынша) өзгерту, оқу жоспарына заман 
талабына сай арифметика, география, жаратылыстану, орыс және 
жалпы тарих пәндерін енгізу.
3. шектеулі, 
сауатсыз, фанат моллаларды сәйкес білімі бар 
мұғалімдермен алмастыру. 
4. ежелгі әріптерді қосу тәсілінің орнына дыбыстық тәсілді енгізу. 
5. мектептер мен медреселерді бітірушілер үшін сынақтар өткізіп, 
оларға сәйкес куәліктер беріп, әскери міндеткерлігін өтеуде 
жеңілдіктер ұсыну.
6. мұсылман мектептерін бақылау өкімет инспекторларына емес, 
мұсылман дін басыларына емес, округ қомқоршысына бағынатын 
мұсылмандардан сайланатын құрметті азаматтарға табысталсын. 
7. мектептерді қажетті оқу жабдықтарымен және оқу құралдарымен 
қамтуды, ал мұғалімдерді тұрақты еңбек ақымен қамтдыу ұсыну. 
Бірақ, патша өкіметі, жәдітшілер мен кәдімшілер арасында өзара 
күрестерін жандандырып, жиі жағдайда реакционшыл мұсылман дін 
басыларының жағын ұстанатын. Дін басылары, таза діни себебтермен, өздері 
де білместен, өкіметтің өлкедегі мұсылман мектептерін мемлекеттік 
тұрғыдан жағымсыз ұлттандырылуына қарсы күресінде сыбайласы болып 
отырды.
Сонымен, Жетісудың әскери губернаторы П.Фольбаум, барлық 
мектептер мен медреселерде орыс тілін енгізу туралы бұйрық беріп, жаңа 
әдісті мектептердің ашылуына тыйым салды. Қазақстан аймағындағы 
алғашқы жаңа әдісті мектептер ХІХ ғасырдың соңында ашыла бастады, ал 
1917 жылы Түркістан өлкесінде олардың саны 94 жетті. Бұл мектептер мен 
медреселер енді араб және ана тілдерінде оқытуды бастады. Білім беру 
мазмұнына шариғат, ислам тарихы, киелі тарих сияқты діни сабақтармен 
қатар география, арифметика, тарих кейбір мектептерде жаратылыстану 
тарихы енгізілді. Жаңа әдісті мектептердің пайда болуымен жаңа оқу 
әдебиетіне деген қажеттілік туындады. Әліппелер, оқуға арналған кітаптар, 
арифметика, география, тарих, жаратылыстану оқулықтары шығарылды. 

Қазақстанда ана тіліне оқыту Ы.Алтынсариннің «Мактубат» оқулығы 
(«Хаттар», - Санкт-Петербург, 1889) бойынша, төмендегі әліппелер бойынша 
жүзеге асырылды: З.Ерғалиева «Қазақ әліппесі» (Казань, 1910), М.Нұрбаева 
«Қазақ әліппесі» (Уфа, 1910), К.Сығралина «Әліппе» (Казань, 1913). Атап 
өтетіні, барлық кітаптар аторлары мектеп мұғалімдері болған.
Көп кешікпей Халық ағарту министрлігі түркі тілді халықтардың орыс-
ұлттық мектептерінің желісін бір ізге келтіруге (біркелкілікке) тырысты. 
Оқыту тілі туралы мәселеде көрсетілгендей, сабақты орыс тілде оқытуға тек 
өз жазуы мен әдебиеті бар халықтарға ғана рұқсат берілді. Мұндай халықтар 
қатарында аталғандар: поляк, литва, неміс, татар, латыш, эстон, армян, 
грузин тілдері. Ал қазақ тіліне келетін болсақ, ол «жазуы мен әдебиеті» жоқ 
тіл ретінде мектептер мен медреселерге тек оқытудың алғашқы екі жылында 
жіберілді. Оның үстіне мектептер мен медреселерді ресейлік Халық ағарту 
Министрлігіне және оның жергілікті органдарына бағындыру ұсынылды.
Хан билігінің жүйесі ыдырағаннан кейін қазақтардың әлеуметтік мәдени 
өмірі күрт өзгерді және көп қырлы поэзияның туындауына мүмкіндік 
жасалды, мұнда өткен туралы өкініш идеялары, жоққа кеткен рухани 
бағалықтар жан жақты бейнеленді. 
Өз уақытында М.О.Әуезов сол кезеңнің поэзиясын «қайғы дәуірінің 
поэзиясы» - «Зар Заман» деп атады. «Қайғы дәуірінің поэзиясының» жарқын 
өкілдері Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, 
Әбүбәкір Кердері Шоқанұлы және т.б. 
Дулат Бабатайұлы (1802-1871жж.) қазіргі Шығыс Қазақстан облысының 
Аягөз ауданының аймағында туып өскен. Ол патша самодержавиесі басып 
алып, мемлекеттік аппарат құрылғаннан кейін, Қазақстанда отаршылдық 
езгіден кейін елді басқару жүйесінде орын алған ірі өзгерістердің (1822 және 
1868 жж.) куәсі болды.
Осының барлығы ақынның көз алдында өтіп жатты. Сондықтан да ол 
осы жылдарда тек халық өмірінде ғана емес, елді басқарған тұлғалар 
психологиясында да орын алған өзгерістерді терең түсінді. Дулат 
өлеңдерінде өздерінің ежелгі жерлері мен жайылымдарынан ажырап, толық 
кедейленуге ұшыраған елдің ауыр жағдайы нақты бейнеленеді, сонымен 
қатар жаңа билік өкілдерінің халыққа жат теріс қылықтары батыл сыналады. 
Ақын Қазақстанға бұрынғы хан биліктің қайтып оралғанын армандайды, сол 
кезде халық мүдделері мен ел тәуелсіздігі үшін аянбай күрескен Еспембет 
биді көкке көтеріп мадақтайды.
Мұрат Мөнкеұлының (1843 – 1906 жж.) шығармашылығы негізінен 
Батыс Қазақстанда орын алған оқиғалармен тығыз байланысты. Патша хан 
ұрпақтарына сыйға тартқан жерлерден басқа жердің барлығы Ресей 
мемлекетінің меншігіне өтті. Халықтан жиналатын салықтардың көлемі өсті. 
Батыс Қазақстан қазақтары жаңа ережелерге қарсы көтеріліс ашады. «Жиделі 
Байсын» және «Тескен тау» - арман еткен өлкеге көшу идеясы тарала 
бастады. Патша өкіметі өз әскерлерін аттандырып, көтерілісті тоқтатты. 
Мұраттың ақындық қуаты дәл осы кезеңде байқалды. Ол халықтың өз 
тәуелсіздігі үшін, арман еткен өлкеге көшу үшін күресінде күшті жаршысына 

айналады. «Үш қиян» өлеңінде Мұрат қазақтардың Қазақстанды басып алу 
және отарлау жағдайындағы ащы өмірінің суретін бейнелейді. Бұл өлеңінде 
ол Асан Қайғы, Қазтуған, Орақ, Мамай, Телағыс, Шора және Исатай сияқты 
туған өлкесінде бақытты өмір сүре алмай, бұл өмірден бастарынан бақыт 
кешірмей өтіп кеткен қаһармандар туралы жазады.
Әбүбәкір Кердері Шоқанұлы (1858 – 1903 жж.) өлеңдері де осындай 
тақырыпқа жазылған. Бұл өлеңдерде зар заман дәуірі келгеннен өзгерген 
адамдардың мінез-құлқындағы, өміріндегі жағымсыз құбылыстар – ежелгі 
дәстүрлерді сақтамауы, оларға немғұрайлы қарауы, жастардың үлкендерді 
сыйламауы және тағы басқалары соққыланады. Ақын адамдардың білім 
алуын және үйлесімді дамуын насихаттайды.
Өнердегі әлеуметтік-адамгершілік мәселелердің бейнеленуі әр қашан 
қоғамдағы келешек түбегейлі өзгерістердің көрсеткіші болып табылады. 
Қатыгез болмыспен қақтығыс нәтижесінде туындайтын идеалды іздеуге 
талпыныс дәстүрі тек «Зар Заман» дәуірінің қазақ ақындарының ғана емес, 
ХІХ және ХХ ғасырлардың әлемдік мәдениет қайраткерлерінің 
шығармашылығында да орын алған.
Қазақ халқының тарихында Шоқан Уәлихановтың (Мұхамед Қанапия) 
алатын орны ерекше. Шоқан дарыны тек ағартушылық майданда ғана емес, 
ғылым саласында да ашылды десе болады.
Ш.Уәлиханов 
өзінің 
ғылыми 
қызметін 
кадет 
корпусының 
тәрбиеленушісі бола тұрып бастаған. Ш.Уәлиханов Жалайырдың «Жамиғат 
тауарихынан» көлемді үзінділер алып, оның негізгі бөлімдерін алғашқы рет 
орыс тіліне аударды, шығыс терминдерінің сөздігіне түсінік беріп, оны 
аудармаға қосымша берді. Ол Әбілғазының «Шейбани-намасынан», «Түркі 
шежіресінен» (И.Н.Березин басылымы бойынша) көлемді үзінділер жасап, 
осылардың негізінде кейіннен теориялық жағынан маңызды «Қырғыз 
шежіресін» жасады.
1856 – 1858 жж. Уәлиханов үшін ғылыми тұрғыда әсіресе жемісті болды. 
Бұл кезеңге оның Ыстық Көлге, Құлжаға, Қашғарға жасаған сапарлары 
туралы тамаша күнделіктері, «Құқотай-ханның өлімі», «Оңтүстік Сібір 
тайпаларының тарихы жөнінде естеліктер» жатады.
Шоқанның ғылыми еңбектері арасында оның Жетісуды, Ыстық Көлді, 
Тянь-Шаньді және Шығыс Түркістанды тарихи-географиялық шолуға 
арналған зерттеулері үлкен қызығушылық туындатады («Жоңғар очерктері», 
«Қырғыздар туралы жазбалар» және т.б.).
Ш.Уәлихановтың қазақ халқының тарихы мен этнографиясы бойынша 
зерттеулерінің, сонымен қатар қазақ даласындағы әлеуметтік-саяси 
қатынастарға тиісті мақалаларының маңызды ғылыми бағалығы бар. Бұл – 
«Абылай», «Қырғыз шежіресі», «Ежелгі замандағы қырғыздардың қарулануы 
және олардың әскери қару-жарақтары», «Шұна-батыр», «Сот реформасы 
туралы жазбалар», «Даладағы мұсылмандық туралы», «Қырғыздардағы 
бақсылық туралы», «Қырғыздардың көшуі туралы» және т.б. Ш.Уәлиханов 
бірқатар жұмыстарында тек тарихшы және этнограф қана емес, әдебиетші, 
публицист, тамаша сөз шебері ретінде көрінді. Оның қазақ халық поэзиясы 

және «Манас» қырғыз эпосы бойынша жасаған аяқталмаған зерттеулері өте 
қызықты. 
Ш.Уәлихановтың 
күнделіктері 
кейде 
үлкен 
лирикалық 
шегіністермен әдеби очерктер стилінде жазылған («Құлжаға сапарындағы 
күнделігі», «Қашқарияға сапарындағы күнделігі»). Бұл күнделіктерге 
табиғаттың бейнелі және көз тартатын сипатталуының халық өмірі туралы 
терең біліммен үйлесуі тән. Құлжа күнделігінде Батыс Қытай халықтарының 
тарихының негізгі кезеңдері, мәдениеті, тұрмысы, олардың ежелгі заманнан 
ХІХ ғасырға дейінгі мәдени өзара қатынастары көрсетілген. Ш.Уәлиханов 
сонымен қатар Қазақстанды және Орта Азияны мекендеген халықтардың 
ауызша аңыздарын, сирек жазбаларын, нумизматика, сфрагистика 
ескерткіштерін, қолданбалы өнер үлгілерін қажымас жинаушы ретінде 
белгілі. Уәлихановтың Орта Азия және Шығыс Түркістан зерттеушісі ретінде 
ғылыми еңбектерін әлемдік ғылым мойындаған. Оның еңбектері орыс, 
ағылшын, неміс және француз тілдерінде басылып шығарылған. Бұл 
еңбектерді көптеген ғалымдар және олардың ішінде ең алдымен 
П.П.Семенов-Тян-Шанский, И.В.Мушкетов, М.И.Венюков, Н.А.Аристов 
лайықты бағалады. И.В.Мушкетовтың белгілеуінше, Уәлихановтың Тянь-
Шань және Жетісу географиясы бойынша еңбектері «маңызды ғылыми 
қызығушылық туындатады және автор бойындағы кең білім мен сирек 
байқағыштықты аңғартады». 
«Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов шығыстану майданында жарқын метеор 
тәрізді жылт етіп өтті, - деп жазды белгілі ғалым Н.И.Веселовский. – Орыс 
ориенталисттері оның тұлғасында феноменалды құбылысты мойындап, одан 
түркі халықтарының тағдыры туралы ұлы және маңызды жаңалықтар күтті». 
Ресейдің ірі ғалым-шығыстанушыларының бірімен айтылған осы толқытатын 
сөздер Уәлихановтың еңбегіне деген көпшілікпен мойындалған баға болды.
Қазақтың ірі ағартушысы Ыбырай Алтынсарин қазақ халқының 
мәдениеті мен әдебиетінің қоғамдық ой тарихында көрнекті педагог-
жаңашыл және жаңа мектептер ұйымдастырушысы, этнограф, фольклорист, 
ақын, прозашы және орыс классиктерінің шығармаларының, атап айтқанда 
Крылов мысалдарының аудармашысы ретінде кең танымал. 1851 жылы 
Ыбырай шекаралық комиссия жанында қазақ балаларына арнап ашылған 
мектепке барды. Мектепті аяқатғаннан кейін ол 3 жыл шамасында (1857 – 
1860 жж.) өз атасының жанында кеңсе хатшысы болып, ал одан кейін 
Орынбор басқармасында аудармашы ретінде жұмыс істеді. 1860 жылы 
облыстық басқарма оған Орынбор бекінісінде (Торғай) қазақ балаларына 
арналған бастауыш мектеп ашуды тапсырды және өзін орыс тіл мұғалімі 
ретінде тағайындады. Ағартушылық идеялармен жігерленіп, ол ауылдарды 
аралап, халыққа дүниелік білімнің маңынасын түсіндірді, оларды қаржы 
бөлуге насихаттады. Қазақ халқынан қаржы жинап, ол мектеп құрылысына 
кірісті. 1864 жылдың 8 қаңтарында мектептің салтанатты ашылуы өтті. Оқуға 
16 ер бала жазылды. Мектеп жанында интернат ашылды. 1869 жылы 
Алтынсарин Торғай уезінің басқармасына іс жүргізуші ретінде қызметке 
тұрып, осыдан кейін уез бастығының аға көмекшісі міндеттерін атқарды 
және уез судьясының міндеттерін уақытша орындады. 1879 жылы ол Торғай 

облысы бойынша мектептер инспекторы қызметіне тағайындалды. 
Алтынсарин бастамасымен Қазақстанда халықтық дүниелік мектептер желісі 
ашылды. 
Ы.Алтынсарин 
Қазақстанда 
әйелдердің 
білім 
алуының 
ұйымдастырылуының бастамасына көп еңбек сіңірді, оның қолдауымен 
осындай мектеп Ырғызда ашылды. Кейін интернаты бар әйелдер 
училищелері Торғайда 1891ж., Қостанайда 1893 ж., Ақтөбеде 1896 ж. 
ашылды. Жалпы ол төрт екі класты орталық «орыс-қырғыз» училищесін, бір 
қолөнерлік училище, бір әйелдер училещесін, бес болыс училищелерін, екі 
орыс балаларға арналған училищелер ашты. Оқу-қосалқы құралдар ретінде 
Ы.Алтынсарин орыс-қазақ мектептерінің мұғалімдеріне орыс педагогтары 
мен жазушыларының еңбектері мен оқулықтарын ұсынды. Орыс-қазақ 
мектептерінің оқушылары үшін оның өзі екі оқу қыралын жазды: «Қырғыз 
хрестоматиясы» және «Қырғыздарды орыс тіліне үйретуде бастауыш 
нұсқаулық». 
Ы.Алтынсарин жан-жақты білім алған тұлға болған. Оның ғылыми 
қызығушылықтарына этнографиямен айналасуда кірген. 1868 жылдың 
наурыз айында ол Орыс Географиялық Қоғамның Орынбор бөлімінің 
отырысында өзінің «Орынбор ведомствосындағы қырғыздардың құда түсу 
және той жасау салттарының очеркісін» оқып сөз сөйледі. Мақала 
көпшілікпен мақұлданып, көп ұзамай жарыққа шықты. Ыбырай 
Алтынсаринның қазақ халқының көрнекті ағартушысы ретіндегі еңбегін 
асыра бағалау мүмкін емес. Дәл осы тұлға әлемдік білім беру кеңістігіне 
бірігу негіздерін салып, көшпелі дәстүрлердің күйреп жатқан жағдайында 
өзінің халқына жаңа тарихи болмысқа бейімделуде көмек көрсетті. 
Абай Құнанбаев Семей облысының Шыңғыс тауларында дүниеге келген. 
Абайдың әкесі Құнанбай тобықты руының рубасы болған. Алғашқы 
бастауыш білімін молладан үйде алып, Абай Семей имамы Ахмет-Ризаның 
медресесіне жіберілді. Бірақ Абайға қаладағы оқуын аяқтатпай, әкесі оны 
ауылға қайтарып, бірте-бірте сот қызметіне және болашақ рубасының 
әкімшілік қызметіне дайындай бастады. Абай қаруы шешендік, өткір тілдік 
және тапқырлық болатын сөз сайыстарын жүргізу тәсілдерін меңгерді. 1886 
жылы 40 жасқа толғанда, Абай тамаша «Жаз» өлеңін жазады, өмірінің қалған 
жиырма жылы мазмұнды шығармашылық, ақындық қызметте өтеді. Абай 
өлеңдер, прозалы қара сөздер, «Ескендір», «Масғұд», «Әзім туралы аңыз» 
жазды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында патша өкіметінің отаршылдық 
саясатының және езгінің күшейтілуінің нәтижесінде халық жағдайының күрт 
нашарлауы және қазақ шаруаларының кедейленуі орын алды. Малынан 
ажыраған, белгілі ісі жоқ қазақтар саны күннен күнге көбейіп жатты. Осы 
қазақтарға қамқоршылық жасап, Абай оларға күн көру жолын көрсетіп, 
жалпы еңбектің прогрессивті формасы ретінде жалдамалы еңбектен бас 
тартпауға шақырды.
Абай халықтың шығармашылық күштеріне нық сенді және сол заманның 
қоғамдық өмірі жағдайында халық таптары өз еңбектерінің жемістерін толық 

пайдалану мүмкідігінен айырылғандығын түсінетін. Барлық деңгейдегі 
байлар, билер, рубасыларының және басшылардың қарапайым халыққа 
қатысты көзқарастары бір. Абай халыққа қосылмайтындарға деген жек 
көрушілігі мен өшпенділігінің себептерін жасырмайтын.
Абай заманындағы қоғамның қайшылықтары оның дін басыларына 
деген қатынасынан көрінді. Дінге терең сенген, «құдайға әділеттілік пен 
сүйіспеншілік тән» деп есептеген Абай сол уақытта Қазақстанда бұл сенім 
қызметкерлері – тағайындалған моллалар - әділеттілік пен абыройдан алыс 
адамдар екендігін көретін.
Тікелей өндірісте жұмыс істейтін адамдардың өмірін жақсарту жолын 
Абай қоғамның экономикалық негіздерін өзгертуде көрген. Қазақтардың 
прогрессивті дамуын Абай егіншілік, қолөнер және сауда дамуымен 
байланыстырған. Экономика дамуының осы үш саласына қазақ ағартушысы 
үнемі көңіл аударып отырған, оның ойынша төменгі әлеуметтік топтар 
осыларға бағытталуы керек. Қазақстандағы халықтың көпшілігі мал 
шаруашылығымен айналсқанына қарамастан, Абай кейінгі экономикалық 
дамуды егіншіліктің кеңейтілуімен және жақсартылуымен байланыстырған. 
Тек егіншілік қазақ шаруаларының ырыс-берекесінің сенімді негізін 
қамтамасыз етіп, жұмсалған еңбекті үйіп-төгіп қайтарып бере алатын еді. 
Егіншілік 
қазақ 
даласының 
климаттық 
жағдайына 
байланысты 
кездейсоқтықтарға көп шалдықпайды деп Абай дұрыс есептеген.
Қоғамның экономикалық дамуындағы қолөнердің мәні мен орнын 
анықтай отыра, Абай тура айтады: «Қолөнерді үйрену қажет», өйткені 
«қолөнер қашанда қолда қалады, және өз қолымен жасалғанды алдамай 
сататын қолөнерші – қазақтардың ең жақсысы». Сонымен қатар адал 
қолөнершінің жасаған тауарларын сату жолында қаншама кедергі 
тұрғандығын да көретін.
Абайдың барлық шығармашылығы жалқаулық пен жалған ұятқа 
келіспеушілік идеяларына толы. Оның ойынша адамның мінез-құлқы тек 
қиындықтармен күресуде, сол қиындықтарды жеңе білуде шынығады. 
ХІХ ғасырдың қазақ әдебиетінде көптеген ақындардың аттары белгілі. 
Олардың ішінде Жанақ, Шөже, Шортанбай, Орынбай, Түбек, Сүйінбай, 
Шернияз, Біржан-сал, Бақтыбай, Әсет сияқты белгілі ақындармен қатар Сара, 
Рысжан, Ұлбике, Тәбия, Ақбала деген ақын қыздардың аттарын атауға 
болады.
Түрі мен мазмұны бойынша барлық айтыстар біріне бірі ұқсай бермейді. 
Егер олардың бірінде негізгі мазмұны халықтың өмірі, оның шаруашылық-
тұрмыстық мәселелері, дәстүрлер, рулық қауымдастық ерекшеліктері болса, 
Біржан-сал мен Сараның ақындық айтысында бірінші орынға қазақ 
әйелдеріне жеке еркіндік беру мәселелері көтеріледі. Жамбыл мен Сүйінбай 
өздерінің ақындармен айтыстарында бақталастарына қарағанда байлар мен 
билік шенеуніктерін емес, өз елінің тәуелсіздігі мен азаттығы үшін күрескен 
нағыз батырларын, халық мүдделерін қорғаған қадірлі ұлдарын 
мақтанышпен дәріптеген. 

Жыршы-ақындар Біржан-сал, Сегіз-сері, Ақан-сері, Мұхит, Әсет, Жаяу 
Мұса, Балуан Шолақ және басқалары қазақ әдебиетінің прогрессивті 
бағытына үндесіп үн қатады, халықтың ежелгі армандарын дәріптейді, 
өлеңдерінде қарапайым халықтың мұңы мен қайғысы жарқын естілетін. 
Шығармашылықтарының басты тақырыбы ретінде қоғамдық өмірдің 
маңызды әлеуметтік мәселелері, адамдардың күнделікті тұрмысының 
оқиғалары, жастар махаббаты, қазақ әйелдерінің жеке еркіндігі 
шығармаларында қызыл жіптей көрінеді. Біраж-салдың «Жан бота», Ақан-
серінің «Құлагер», Жаяу Мұсаның «Хаулау» өлеңдері олардың қоғамдық-
әлеуметтік әділетсіздіктің бетін ашып, бұл зұлымдықпен күресуге шақыра 
алғандықтарының дәлелі болып табылады. Осы арқылы жыршы-ақындар 
өздерінің шығармашылығымен қазақ әдебиетіндегі бостандықты сүю және 
адамгершілік идеяларын байыта түсті.
Музыкалық өнер. ХІХ ғасырдың екінші жартысы Қазақстанда 
музыкалық өнердің өркендеу кезеңі болды.
Құрманғазы Сағырбаев (1806 – 1879 жж.) Бөкей Ордасының Жиделі 
шатқалында дүниеге келген. Оның 60-тан астам күйлері сақталған 
(кейбіреулері әр түрлі нұсқада). «Балбырауын» күйінде халық мерекесі 
беріледі; «Сарыарқа» музыкалық суреттемесі тындаушыларды туған даланың 
кең байтағына апарады. Басқа күйлері халықтың ащы тағдыры туралы 
толғандырады. Өзінің бірінші шығармаларының бірін – «Кішкентай» күйін 
ол Исатай Таймановтың көтерілісіне арнады. Көтеріліс қатысушысы бола 
тұра, ол осы күйде халықтың феодал-байлардың езгісінен және отаршылдық 
кісенінен азаттану ынтасын нақтылы түрде көрсетеді. Байлар мен патша 
шенеуніктері Құрманғазының әрекеттері мен шығармаларын қарсылық 
көрсетуге үндеу деп көріп, оның ізіне түсіп, түрмелерде қамады. 
Дәулеткерей Шиғаев та (1820 – 1887 жж.) көрнекті композитор болған. 
Оның қырыққа жуық күйлері сақталған. Олардың барлығы лирикалық 
мазмұнды, көрнекті және мәнерлі. Оларға форма қисындылығы, стиль 
тұтастығы тән. Патетикалық толықсу Дәулеткерейдің «Жігер» күйінде 
беріледі, «Бұлбұл», «Керілме» күйлері терең жүрек сезімдерін туындатады. 
«Желдірме» күйінен нағыз халықтық рухы сезіледі. Бұл халықтық дәстүрлі ат 
жарысын бейнелейтін әсерлі, ритмі бойынша шапшаң пьеса. 
Тәттімбет Қазанғаповтың (1817 – 1860 жж.) шығармашылығы ХІХ ғ. 
аспаптық музыкасына қосылған ірі үлес болып табылады. Оның домбыраға 
арналған «шертпе» стиліндегі шығармалардың авторы және орындаушысы 
ретінде атағы шықты. Оның күйлерінің көпшілігі жалынды, лирикалық-
көтеріңкі сипатты. Мұнда Тәттімбет туған өлкесінің сұлулығын дәріптеген – 
«Саржайлау», «Сары өзен»; жануарлардың мінездері мен қылықтарының 
әдеби көркемделуін берді – «Ерке атан», «Бозайғыр» және т.б. 
Ықылас Дүкеновтың (1843 – 1916 жж.) композиторлық дарыны мен 
орындаушылық шеберлігі қобыз классикасының қалыптасуына үлкен ықпал 
етті. Эпостық аңыздар мазмұнының негізінде ол әдеби тұтастығы бойынша 
бірқатар көрнекті программалық күйлер жасады. Бұл «Қорқыт-күй», 
«Қамбар-күй», «Қазан-күй» және т.б. Ықылас тәкаппар патша шенеуніктері 

мен байлар туалы сатиралық күйлер де жазған – «Жарым-патша», «Бес-
төре». Ықылас күйлерінде өмір туралы, халықтың қайғы-қасіреті туралы 
толғаулар бейнеленген – «Жалғыз аяқ», «Жез киік». 
Бүгінгі күнде қазақтардың рухани мұрасы, ең бірінші кезекте, оның 
дүниетанымдық мазмұны әлемдік тарих пен мәдениет контексінде 
қарастырылады. Қазақстанда ХІХ ғасырдың екінші жартысында қоғамдық 
пікір өз дамуында аяқталған формаға жетпесе де, қазақтың халықтық 
шығармашылығының озат өкілдерінің ғылыми және әдеби шығармашылығы 
терең философиялық идеяларға толы және сол замандағы қоғамның рухани 
ізденістердің бейнеленуі болып табылады.

жүктеу/скачать 1,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: