Аутизмнің орташа және ауыр бұзылыстары бар балалармен жұмыс

130
мінез-құлықты тікелей еліктеу әдісін қолдана отырып, жұмыстың басын-
да психолог ата-аналарға әдіс туралы айтады: олар бұл жаттығуды не үшін 
жасайды, ол не үшін бағытталған, нәтижесінде біз баланың мінез-құлқын 
өзгерте аламыз. психолог бұл әдіс баламен алғашқы өнімді байланыстар-
ды орнатуға мүмкіндік беретінін және ата-аналардың мұны жасағандығын 
түсіндіреді, өйткені бұл әдетте барлық балаларда болады. Бұл жаттығуды 
орындау кезінде ата-аналар баласын жақсы сезініп, түсіне алады, сондықтан 
онымен байланыс орнатудың жолдарын таба алады. сондай-ақ, олардың ба-
ласына жақын адамды байқауға, сезінуге және оған жауап беруге көбірек 
мүмкіндік беріледі. ата-аналық іс-әрекеттердің арқасында ол әртүрлі 
белгілер бойынша оларды байқап, бөліп көрсете бастайды, бұл оның ата-
анасына ұстануға және еліктеуге деген ықыласының пайда болуына ықпал 
етеді.
ата-аналарға жүгінудің келесі нұсқасы ұсынылады: "Біз сіздермен бірге 
"баланың мінез-құлқына еліктеу"деп аталатын жаттығуды орындаймыз. 
Бұл жаттығу баланың назарын аударуға және сізге деген қызығушылығына 
және сізбен бірлескен әрекеттерге бағытталған. Ол бірнеше сабақ барысын-
да жүзеге асырылады және оның сізбен қарым-қатынас жасау дағдыларын 
қалыптастыруға ықпал етеді".
келесі нұсқаулық: "қазір бірнеше минут ішінде мен сабақта баланың 
қатысуымен өзін қалай ұстау керектігін көрсетемін. мен оның барлық 
әрекеттерін мүмкіндігінше дәл қайталауға тырысамын: қозғалыстар, 
қалыптар, бет-әлпеттер, эмоционалды реакциялар, оның барлық дыбыста-
рын, сөздерін немесе дауыстарын, тіпті тыныс алу кезінде де сол қарқын 
мен ырғақты ұстануға тырысамын". маман 5 минут ішінде баланың 
мінез-құлқына қалай қосылуға, оның барлық әрекеттерін модельдеуге 
болатындығын көрсетеді.
Баланың мінез-құлқына еліктеу стратегиясын көрсеткеннен кейін, пси-
холог ата-аналарға келесі нұсқаулықпен жұмыс істеуге қосылуды ұсынады: 
"сіз баланың жанында иықтан иыққа 10 см қашықтықта жүруіңіз керек, 
яғни.оған параллель және оның барлық әрекеттеріне еліктеңіз. әрекеттерді 
синхронды түрде орындау керек, бірақ сәл мәнерлі, ал вокализация - 
қатты. Баланың мінез-құлқын толық көшіру оны жақсы сезінуге және 
түсінуге көмектеседі. сіздің әрекеттеріңіз баланың сіз істеп жатқан нәрсеге 
қызығушылығы мен назарын аударуы мүмкін".
сондай-ақ, бала өміріне қауіпті әрекеттерді жасаған кезде (шкафқа, тере-
зеге көтеріліп, олардан секіреді және т.б.) ата-аналар оларды еліктемей, психо-
логпен бірге баланың назарын басқа әрекетке ауыстыруға тырысатындығын 
түсіндіру керек.
ата-аналарға маманның олардың мінез-құлқына емес, баланың ата-ана 
әрекеттеріне реакциясы туралы хабарлау маңызды. еліктеуді орындау ата-
аналарға табиғи қолайсыздықты, қаттылықты және тіпті тітіркенуді туды-

131
руы мүмкін. еліктеу кезінде ата-аналарға қолдау көрсету, оларды мадақтау 
("жақсы, сіз бәрін дұрыс жасайсыз") және жаттығуды дұрыс орындауға ын-
таландыру өте маңызды. еліктеу кезінде психолог ата-аналармен тікелей 
қарым-қатынастан аулақ болады, олар бақылап отырған әсер қалдырмауға 
тырысады. сондай-ақ, олардың мінез-құлқына түсініктеме бермеу, сынға 
алу, эмоциялық реакцияларды (күлкі, келемеж, наразылық) беру керек.
алғашқы сабақтарда екі ата-ананың да баланың мінез-құлқына еліктеуді 
олардың әрқайсысы 15 минут ішінде жүзеге асырады. тек бір ата – ана 
қатысқан жағдайда, алдымен психологтың мінез-құлқына еліктеуді 7-10 ми-
нут ішінде, содан кейін ата-ана 15 минут ішінде жүргізуді ұсынамыз. содан 
кейін балаға өз қалауы бойынша еркін белсенділік беріледі, ал ересектер оны 
бақылап, оның мінез-құлқын талқылайды. психолог сабақ барысында ата-
аналарға үнемі қолдау көрсетеді, оларға баланың мінез-құлқына еліктеудің 
дәлдігіне қол жеткізу үшін ("мұны басқаша жасауға тырысыңыз" және т.б.) 
әрекеттерін ақырын түзетуге көмектеседі.
сабақтың соңында ата-аналармен баламен жұмыс жасау туралы өз 
сезімдері мен пікірлерін білдіру үшін әңгіме өткізіледі. Баланың мінез-
құлқына бірлескен талдау жасалады, ата-аналардың күш-жігері мен 
жетістіктері оң бағаланады.
ата-аналарды баланың мінез-құлқына еліктеуге үйрету 3-5 сабақ ішінде 
жүреді. екі ата-ананың қатысуымен сабақтың шамамен құрылымы:
- жаттығуды бір ата – ананың (ананың) орындауы-15 мин.,
- жаттығуды басқа ата – ананың (әкенің) орындауы-15 мин.,
- жаттығуды талқылау, ата-аналардың сезімдерін білдіру, баланың мінез-
құлқын талдау -15 мин.
ата-аналардың біреуінің қатысуымен сабақтың шамамен құрылымы:
- мұғалімнің жаттығуды орындауы-7-10 минут.,
- жаттығуды талқылау, баланың мінез-құлқын талдау-10 минут.,
- ата-ананың жаттығуды орындауы-15 минут.,
- жаттығуды талқылау, ата-ананың сезімін білдіру, баланың мінез-құлқын 
талдау, үй тапсырмасын талқылау-10-15 минут.
Белгілі бір тәжірибе жинақтағаннан кейін, ата-аналарға үйді модельдеу 
стратегиясын күн сайын 15-20 минут, содан кейін 30 минут ішінде үй тап-
сырмасы ретінде орындауға кеңес беріледі.
Біз баланың мінез-құлқын ата-аналармен бірлесіп талқылауға мы-
сал келтіреміз (cit. "аутист балаға психологиялық көмек. психологтарға 
арналған практикалық нұсқаулық / Баймуханова м. е. / - алматы-2011).
"алеша үнемі бөлмені айналып өтіп, өріске түскен затты алу үшін тоқтап, 
оны бірнеше секундқа қарап, еденге лақтырады. ата-анасы бұл әрекеттерді 
қайталайды. сонымен қатар, ол тез жүгіреді, жиі бұрыштарға соғылады, 
сүрінеді, еденге түседі, содан кейін көтеріліп, одан әрі жүгіреді. ата-аналар 

132
мұндай мінез-құлықтан қорқады, олар еліктеушілер рөлінен шығады және 
әдеті бойынша, олардың пікірінше, қауіпті әрекеттерді болдырмауға және 
тыйым салуға тырысады. тыйым салынған кезде бала еденге жүгіреді, ба-
сын ұрады.
маман баланың мұндай мінез-құлықты өзінің тонусын көтеру және 
жағдайын жақсарту үшін қолдануы мүмкін екенін түсіндіреді. Бала 
кабинеттің бойымен жылдам қозғалғанда, бұрыштарды тигізіп, құлап кетсе, 
ол өзіне жағымды вестибулярлық, бұлшықет және көрнекі сезімдерді алады 
— суреттердің тез өзгеруі, денеге қатты соққылар, кеңістіктегі дене күйінің 
өзгеруі, жүгіру кезінде аяқтың бұлшықеттеріндегі кернеу-мұның бәрі 
баланың тонусын арттырады. Бала қораптан заттарды еденге лақтырып, со-
дан кейін қорапқа жинап, қайтадан лақтырып, бірнеше рет бүктегенде, ол да 
ләззат алады. мүмкін оған ұнайтындықтан шығар:
- көз алдында заттарды тез өзгерту;
- жаңалық әсерін алу;
- қораптағы заттарды санау.
Осылайша, аса белсенділік және баланың мұндай қауіпті мінез - 
құлқы іс жүзінде психологиялық тұрғыдан негізделген. айта кету керек, 
бұрыштарды жылдамдықпен тигізіп, еденге құлаған кезде, бала өзін қатты 
жарақаттамайды, бірақ көгерген болса да, ата-аналар бұл әрекетті қайталауы 
керек, егер олар мақсатқа жетуді қаласа".
Дәл осы кезеңде, шамамен 3-4 сабақта, ата-аналарға баламен тығыз 
дене және эмоционалды байланыс орнату үшін арнайы жаттығуды орын-
дау ұсынылады. Бұл жаттығуды тек ата-аналар, жақсырақ баланың анасы 
орындайды, өйткені ол көбінесе ол үшін маңызды тұлға болып табылады. 
жаттығудың немесе терапияның мәні-баланы белгілі бір уақыт ішінде ана-
сымен физикалық және эмоционалды байланыс процесінде ұстау.
маман ата - аналарды терапияның ерекшеліктерімен алдын-ала 
таныстырады-ол не үшін қажет, ол қалай жүзеге асырылады, қандай 
нәтижелерге қол жеткізуге болады. ата-аналар жаттығу кезінде баланың 
мүмкін болатын мінез-құлық реакциялары туралы ескертеді: қарсылық, 
айқайлау, жылау,озбырлық және өзін-өзі басу. терапия жаттығулары тек 
ата-аналардың келісімімен және қалауы бойынша жүзеге асырылады, бұл 
әдісті қолдануға күмәнданатын немесе қаламайтын ата-аналарды көндіруге, 
мәжбүрлеуге болмайды. егер балада конвульсиялық ұстамалар тарихы 
болса және ананың денсаулығы нашарлап, қалжырауы жоғарыласа, бұл 
жаттығуды орындау ұсынылмайды.
Ұстап тұру терапиясы бойынша жаттығулар жүргізу рәсімі:
а) Баланың анасы кең орындыққа, креслоға немесе еденге ыңғайлы от-
ырады, осылайша арқасы тірекке тұрақты сүйеніп, баланы тізесіне қаратып 
қояды. терапия кезінде баланы басқаша қозғау ұсынылмайды (артқа немесе 
баланың қалауы бойынша).

133
б) ересек баланы өзіне қатты қысып, эмоционалды, бірақ тыныш үнмен 
өлең, күлдіргілер, ертегілер айтып, ән айта бастайды немесе оның қандай 
жақсы, керемет және оны жақсы көретіндігі туралы айтады. сіз әндерді, 
өлеңдерді, күлдіргі мен ертегілерді алдын-ала таңдап, үйренуіңіз керек. 
Олар балаға ұнауы керек және оның даму деңгейіне сәйкес келуі керек.
анасының дауысы аялы, нәзік, тыныштандыратын болуға тиіс. 
Экспрессивті құралдарды қолдану керек: ым-шара, екпін. егер бала тыныш 
отырса, анасына қарайды, күледі, мәтіннің мазмұнына сәйкес қимылдар мен 
пантомиманы қолдануды ұсынамыз.
ата-ана баланың көзіне қарамауға тырысады, көзді баланың бетінен 
төмен немесе жоғары бағытта бағыттауға болады. анасы баланы бүйірден 
көре алады. алғашқы сабақтардағы жаттығудың ұзақтығы бала мен ананың 
мүмкіндіктеріне байланысты 1-3 минут.
Ұстау кезінде бала оң және теріс реакциялар бере алады. Ол наразылық 
білдіре алады, ұстауға қарсы тұра алады, шығады, айқайлайды, тістейді, 
бірақ анасы оны қолында ұстап, сабырлы, мейірімді түрде сөйлесуді 
жалғастыруы керек. Баланы ұстап тұру үшін ол тұрып, онымен бірге жүре 
алады, оның қолынан ұстап жүреді, бірақ қысқа уақыт ішінде. психолог 
үнемі анасының қасында болады, шатасуды немесе тітіркенуді жеңуге 
көмектеседі және көмектеседі.
в) ем жүргізу ұзақтығына қарамастан, ол баланың тиісті жағдайында 
міндетті түрде аяқталуы тиіс. ережені сақтау өте маңызды-ересек адам 
баланы тыныш және тыныш күйде болған кезде босатады. сеанс уақыты 
аяқталса да, ешбір жағдайда баланы қозған, агрессивті, жағымсыз және 
шиеленіскен күйде жіберуге болмайды. маманға анасымен бірге баланы 
тыныштандыру сәтін ұстау керек-оның барлық бұлшықеттері босаңсып, 
денесі жұмсарып, өзі тынышталады. Бұл уақытта ересек адам қолдарын екі 
жағына түсіруі керек, сіз біраз уақыт тұрып қалмай бірдеңе айта аласыз. 
Бала тізеден шығарылмайды, ол ата-анасының тізесінен тұрып, қалаған кез-
де кете алады.
г) жаттығуды өткізгеннен кейін анасы психологпен бірге терапия жүргізу 
барысында туындаған өз сезімдерін, уайымдарын талқылайды. психолог 
баланың әртүрлі реакциялары мен мінез-құлқын оны ұстау процесінде және 
одан кейін түсіндіреді.
екі апта бойы бала мен ананың ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін ескере 
отырып, 1-3 минут бойы ұстап тұру терапиясы сессиялары жүргізіледі. 3-4 
аптада, егер бала ұстау процедурасына сабырлы болса және оған оң көзқарас 
танытса, біз оның ұзақтығын 9 минутқа дейін арттырамыз, әр сабақта бір-
екі минут қосамыз. мұндай ұзақтығы 2 апта бойы сақталады. содан кейін 
біз жаттығу уақытын 20-25 минутқа дейін арттырамыз, сонымен қатар 1 ми-
нутты қосамыз. Ұстау терапиясының жеке ұзақтығы болуы мүмкін.
көз түйісуді 6-7 сабақтан кейін орнатуға болады - абайлап, біртіндеп 

134
және баланың өтініші бойынша. көз байланысы кезінде ата-ана балаға 
күлімсіреп, сүйіспеншілікпен қарайды.
Бұл жаттығуды ата-аналар үйде (күніне бір рет, бір уақытта) өткізуге 
кеңес береді, егер ата-аналар оны өткізу тәжірибесін білсе.
егер 8-12 сабақта модельдеу және ұстап тұру терапиясын қолдану 
нәтижесінде оң қарқын байқалса және бала белсенді және сындарлы мінез-
құлық түрін көрсетсе: психологтың іс-әрекетін бақылайды, қысқа уақыт 
ішінде, бірақ көзге қарайды, ересек адамға жақындайды, оған сүйенеді, 
қолын тартады және т.б., онда психолог ата-анасымен бірге баланың 
мүдделері мен ойынына қосылу стратегиясын қолдана алады, оны бірлескен 
ойынға қатыстырады.
Ден қоюдың белсенді және деструктивті немесе пассивті түрлері 
сақталған жағдайда оны қолдану жөніндегі жоғарыда айтылған нұсқауларға 
сәйкес артта қалған еліктеу әдісі пайдаланылады.
Оны қолданған кезде психологпен бірге ата-аналар балаға көрсететін 
бірнеше әрекеттерді алдын-ала таңдайды (5-тен аспайды). Баланың мінез-
құлқын жақсы зерттеген ата-аналар оның мінез-құлқын дәл көрсете алады: 
стереотиптер, вокализация, әрекеттер.
кешіктірілген имитацияға арналған жаттығулар 15 минут ішінде тікелей 
еліктеуден кейін орындалады.Оны орындау барысында баланың ата-анасына 
деген қызығушылығы мен қызығушылығын көрсету маңызды.
Бастапқы кезеңде сабақтың құрылымы әдетте келесідей:
- тікелей имитация - 15 мин. (әр ата-ана 7-10 мин.немесе біреуі 15 
мин.).,
- артта қалған имитация-15 мин.,
- ұстау терапиясы 1-3 мин; 3-10 мин.,
- талқылау-5-8 мин.
10-12 сабақ аяқталғаннан кейін келесі сабақ құрылымын ұсынамыз:
- тікелей имитация - 10 мин. (әр ата-ана 7-10 мин.немесе біреуі 15 
мин.).,
- артта қалған имитация-10 мин.,
- эмоционалды және сенсорлық ойындар-10 мин.,
- ұстау терапиясы 1-3 мин; 3-10 мин.,
- талқылау-5-8 мин.
жаттығу тізбегі баланың жеке ерекшеліктеріне байланысты өзгеруі 
мүмкін. егер бала шамадан тыс белсенді, қозғыш және агрессивті болса 
немесе оны сабақтың басында жүргізу болашақта баланың мінез-құлқына 
жағымды әсер етсе, алдымен ұстап тұру терапиясы жүргізілуі мүмкін.
жақсы оң қарқынмен, бұл баланың көрінетіндігінде: ересек адамды 
бақылайды және оның әрекеттеріне қосылады, ол қарапайым байланыс ны-
сандарын, қасақана әрекеттерді дамытады. содан кейін болашақта баланың 

135
қызығушылығы мен ойынына қосылу стратегиясы қолданылады, оны жеңіл 
аутистикалық бұзылулары бар балаларға арналған бағдарлама аясында 
бірлескен ойынға қатысады.
Оң динамика болмаған жағдайда мінез-құлық тәсіліне негізделген 
әдістер мен әдістер, коммуникацияның балама әдістері (ресЅ), проблемалық 
мінез-құлықпен жұмыс істеу әдістері қолданылады. аутизмнің ауыр аурула-
ры бар балалармен жұмыс істеу бағдарламасы қолданылады, ол дамудың 
әртүрлі салаларында нақты практикалық дағдыларды кезең-кезеңімен 
қалыптастыруды қарастырады.
Біріншіден, ата-аналар маман жүргізетін сабақтарға қатысады, ал 
баланың анасы баланың артында тұрады, оған қажетті әрекеттерді орындауға 
көмектеседі. Баланың алдында тұрған маман ғана сөйлейді және көрсетеді. 
ата-аналар психологтың алдын-ала нұсқауы бойынша үйде шеберлікті 
бекітеді. содан кейін ата-ана мен маман рөлдерді өзгерте алады.
жұмыс дағдылар жүйесін қалыптастыру бойынша жаттығулар кешенін 
жүйелі түрде орындау түрінде жүзеге асырылады – қарапайымнан күрделіге 
дейін. ата-аналар дағдыларды оқыту бағдарламасын (жоспарын) құруға 
қатыса алады, олар ең маңызды немесе маңызды деп санайтындарды 
қалыптастыруды ұсынады. Дағдыларды қалыптастыру бойынша жұмыстың 
дәйектілігі мен мазмұны жоғарыда келтірілген.
Баламалы байланыс жүйелерін оқыту. психолог карточкалар көмегімен 
қарым-қатынастың артықшылықтары туралы айтады, ата-анаға ресЅ 
қолдану балаға қарым-қатынас жасауды және айналадағыларға өтініштермен, 
тілектермен және т.б. қарым-қатынас жасауды үйренуге мүмкіндік беретінін 
түсіндіреді.
психолог ата-аналармен бірге ресЅ оқытуға дайындалуы керек, баланың 
қызығушылықтарының шеңберін және ол әдетте сұрайтын пәндер мен 
әрекеттерді анықтауы керек. ата-анаға баланың бос уақытында не істегенді 
ұнататынын, не жегенді ұнататынын, ішуді ұнататынын, кіммен бірге 
уақыт өткізгенді, қайда барғанды ұнататынын, сондай-ақ не ұнатпайтынын 
көруге кеңес беріңіз. Баланың қандай ынталандыруды немесе заттарды 
жиі таңдайтынына, қайсысын жиі таңдайтынына, қайсысын бөлуге қиын 
екеніне және қайсысын өкінбестен беретініне назар аударыңыз. психолог 
ата-аналармен бірге материалдар, фотосуреттер, карталар дайындайды.
ресЅ оқыту екі ересек адамды қамтиды, олардың бірі - бала қарым-
қатынасқа түсетін "коммуникативті серіктес", қажетті ынталандыру-
ды сұрайды. екінші ересек адам "физикалық көмекші" рөлін атқарады, 
ол баланың қолын суретке бағыттайды, оған суретті алуға және оны 
"коммуникативті серіктеске"созуға көмектеседі. Басында психолог ата-анаға 
баламен қарым-қатынасты қалай жүзеге асыру керектігін, "коммуникативті 
серіктес", ал ата-ана "физикалық көмекші"рөлін көрсетеді. содан кейін 

136
рөлдерді алмасу керек, ата – ана "коммуникативті серіктес", ал психолог 
балаға көмектеседі.
маман мен отбасы мүшелерінің карточкаларымен бірлесіп жұмыс істеу 
баланың әртүрлі адамдармен қарым-қатынас жасай алатындығын түсінуге 
көмектеседі. Бұл тәжірибені үй ортасына көшіру міндетті болып табыла-
ды, бұл бүкіл отбасына баламен "жұмысқа" қосылуға, сонымен қатар басқа 
оқу ортасында ғана емес, қарым-қатынас және әлеуметтік өзара әрекеттесу 
дағдыларын жалпылауға мүмкіндік береді.

жүктеу/скачать 0,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: