Аутистік бұзылымдары бар балалармен

Аутистік бұзылымдары бар балалармен 
психологиялық-педагогикалық жұмыс алгоритмі 
сатылар 
мақсаты мен 
міндеттері
стратегиялар, 
жұмыстың тактика-
лары, әдістері мен 
тәсілдері
сатының нәтижелері және 
одан әрі әрекеттерді анықтау
Диагнос-
тикалық 
– т а н ы -
стыру са-
тысы 
1 . Э м о ц и о н а л д ы , 
әлеуметтік-коммуни-
кативті,ақыл-ой және 
сөйлеу 
дамуының 
деңгейі мен ерекше-
ліктерін бағалау.
2. стратегияны, так-
тиканы және жұмыс 
әдістерін таңдау үшін 
бала мен отбасының 
мүмкіндіктерін, ресур-
старын анықтау.
1. ХҚж шеңберінде ата-
аналармен әңгіме.
2. анамнестикалық және 
басқа да мәліметтерді 
жинау.
3. сенсорлық саланы 
нақтылауға 
арналған 
сауалнама.
4. Бақылау.
5. Эксперименттік зерт-
теу.
1.Бақылау хаттамасы және 
баланың сипаттамасы
2. Балалар санатын анықтау
1-санат-байланыс орнатуға 
және қолдауға, ересектер-
мен бірлескен іс-әрекеттерге 
қатысуға, еліктеуге қабілетті.
2-санат 
- 
тұрақты 
немқұрайлылық және бай-
ланыс орнату әрекеттерін 
елемеу; еліктеудің болмауы 
және ересектермен бірлескен 
әрекеттерден селқос кету.
3 
санат-тұрақты 
теріс 
эмоционалды-мінез-құлық 
көріністері: алаңдаушылық, 
қор-қыныш, жылау, жы-
лау, озбырлық және өзін-
өзі озбырлық, байланыс 
орнатуға, бірлескен ойынға 
қатысуға белсенді қарсылық.
Б а с т а п -
қы саты 
1.Байланыс орнату және 
өзара 
әрекеттесудің 
бастапқы нысандары
2. ересектерге еліктеуге 
және іс-қимылға ынта-
ландыру.
3.сенсорлық және эмо-
ционалды ыңғайсыз-
дықты жұмсарту.
5. 
психофизикалық 
тонустың жоғарылауы
6. проблемалық мінез-
құлықты төмендету.
1-ші санаттағы ба-
лалар -еліктеу стра-
тегиясы 
және/неме-
се бірлескен ойынға 
қатысатын 
баланың 
қызығушылығы 
мен 
ойынына қосылу стра-
тегиясы.
Балалардың 2 және 3 са-
наттары - тікелей және 
артта қалған еліктеу 
стратегиялары.
әдіс-тәсілдері:
- сенсорлық интеграция
- прелингвистикалық 
дағдыларды 
қалып-
тастыру (пДҚ)
- эмоционалды-деңгей-
лік терапия.
1.Оң динамика: байланыс ор-
нату, бірлескен ойынға қатысу, 
әрекеттерге еліктеу, жеке 
қарым - қатынас құралдарын 
пайдалану-жеңіл және орта-
ша аутизмдік бұзылымдары 
бар балаларға арналған 
бағдарлама ұсынылады.
2. Байланыс пен өзара 
әрекеттесудің болмауы немесе 
ең аз қарқыны; проблемалық 
мінез - құлық (тұрақты байла-
ныс, теріс қылық, озбырлық) 
- аутизмнің ауыр аурула-
ры бар балаларға арналған 
бағдарлама ұсынылады.

165
а у ы р 
расБ бар 
балалар-
ға арнал-
ғ
а
н 
б а ғ д а р -
лама
I-саты
II саты
Қарапайым 
қарым-
қатынас дағдыларын 
қалыптастыру:
- көзбен түйісу;
- 
қарапайым 
нұсқауларды орындау;
- ересек адамның 
әрекеттеріне еліктеу.
1.ересектермен қарым-
қатынас және өзара 
іс-қимыл тәсілдерін, 
құралдарын, 
оның 
ішінде «PECS» бала-
малы коммуникация 
жүйесін 
пайдалана 
отырып кеңейту
2.түрлі 
дағдыларға 
үйрету: мотор, сөйлеу, 
танымдық 
және 
әлеуметтік-тұрмыстық.
3.проблемалық мінез-
құлықты 
төмендету 
және жеңу.
мыналарға негізделген 
әдістер мен тәсілдер:
- 
мінез-құлықты 
қолданбалы талдау
- TEACCH бағдарла-
масы
- баламалы байланыс 
(PECS)
- сенсорлық біріктіру
- арнайы педагогика 
әдістемелері
нәтижелері. Бала:
- орындықта белгілі бір уақыт 
отырады;
- атын атағанда жауап береді 
және ересек адаммен бірнеше 
секунд бойы көз байланысын 
қолдайды;
-» осылай жаса» нұсқауын 
орындайды: ересектер үшін 
әртүрлі әрекеттерді қайталай 
отырып»;
- мақтауға және мақұлдауға 
оң жауап береді; - әлеуметтік 
ынталандыру баланы тап-
сырманы орындауға ынта-
ландырады.
нәтижелері. Бала:
- ұсынылған тапсырмаларға 
назар аударады және оларды 
мақсатты түрде орындайды;
- ересек адамға қарап, оның 
қажеттіліктері мен тілектерін, 
соның ішінде PECS кар-
таларын қолдана отырып 
білдіреді;
- 
ересектердің 
әртүрлі 
әрекеттеріне еліктейді;
- түрлі дағдыларға үйренеді 
және оларды сабақтарда, 
үйде және түрлі жағдайларда 
қолданады;
-әлеуметтік 
қолайлы 
мінез-құлықты көрсетеді, 
проблемалық 
мінез-құлық 
жоқ немесе сирек кездеседі.
жақсы оң қарқынмен – жеңіл 
және 
орташа 
аутизмдік 
бұзылымдары бар балаларға 
арналған 
бағдарламаның 
стратегиялары, әдістері мен 
тәсілдері ұсынылады

166
ж е ң і л 
ж ә н е 
о р т а ш а 
ау т и з м і 
бар бұзы-
л ы м д а -
ры бар 
б а л а -
л а р ғ а 
а р н а л -
ғ
а
н 
б а ғ д а р -
лама
II саты
(I саты-
(бастап-
қ
ы 
– жоғары-
дан қара)
III
саты
1 1 . Б а л а н ы ң 
с т е р е о т и п т і к 
әрекеттерін мақсатты 
ойын әрекеттеріне ай-
налдыру.
2. 
Қарым-қатынас 
және өзара әрекеттесу 
дағдыларын 
дамыту 
және қиындату.
3 . і ш і н а р а 
құрылымдалған 
іс-
әрекет 
режимінде 
баланың мінез-құлқын 
ұйымдастыру.
1. әр түрлі дағдылар 
мен өзара әрекеттесуді 
игеру.
2. пәндік және сюжеттік 
ойын әрекеттерін иге-
ру.
3.Баланың 
жақын 
ортасы туралы түсінік 
қалыптастыру:
4. Белгілі бір мінез-
құлық ережелерін иге-
ру және орындау.
5. әр түрлі дағдыларды 
қалыптастыру: мотор, 
перцептивті, ақыл-ой, 
сөйлеу.
әдіс-тәсілдері:
- эмоциялық-мағыналық 
терапия
- сенсорлық интеграция
- психологиялық жұмыс 
тәжірибесінде 
және 
мектепке дейінгі тәрбие 
әдістемелерінде 
пай-
даланылатын 
(жыл-
жымалы, музыкалық-
қозғалыс ойындары және 
әлеуметтік-коммуникативтік 
ойындар)
әдіс-тәсілдері:
- эмоциялық-мағыналық 
терапия
- сенсорлық интеграция
- психологиялық жұмыс 
тәжірибесінде 
және 
мектепке дейінгі тәрбие 
әдістемелерінде 
пай-
даланылатын 
(жыл-
жымалы, музыкалық-
қозғалыс ойындары және 
әлеуметтік-коммуникативтік 
ойындар)
- сөйлеуді қалыптастыру, 
жаһандық оқу әдістері.
нәтижелері. Бала:
- көз байланысын қолдайды 
және іске қосады, ишара, во-
кализация, жеке сөздер, ым-
ишараларды түсінеді және 
қолданады;
- жеке ауызша өтініштерді 
орындайды;;
- бірлескен ойынға қатысады, 
ересектердің іс-әрекеттеріне 
еліктейді;
- шарттарға сәйкес мақсатты 
әрекеттерді орындайды (өзі 
немесе 
ересек 
адамның 
көмегімен);
- сабақ рәсімін ұстанады, бір 
қызмет түрінен екіншісіне ты-
ныш ауысады.
нәтижелері. Бала:
көзқарас, ишара, ым, сөздер, 
фразаларды пайдалана отырып, 
және бастамашылық етеді;
- ересектермен ойын қарым-
қатынасын жүзеге асырады;
- пәндік және ойын әрекеттерін 
орындайды, сюжеттік ойынға 
қосылады;
- сабақ кестесін ұстанады, 
ережелерді, ересектердің та-
лаптарын орындайды;
- қоршаған тұрмыстық зат-
тар туралы хабардарлықты 
көрсетеді.
IV саты
1. Құрдастарын байқау 
қабілетін дамыту, оны-
мен эмоционалды және 
практикалық 
өзара 
әрекеттесуді ынталан-
дыру.
2. Құрдастарымен он-
ың қажеттіліктері мен 
мүдделерін ескере от-
ырып қарым-қатынас 
жасау қабілетін қалып-
тастыру.
3. Өзгелердің сезім-
дерін түсіну, бөлісу 
қабілетін дамыту (эм-
патия).
4. Қарым-қатынас құ-
ралдарын 
кеңейту, 
құрдастарын мінез-құ-
лық ережелерін игеру.
Қолданылатын әдістер 
мен тәсілдер.:
-мектеп жасына дейінгі 
балалардың 
қарым-
қатынас 
дағдыларын 
қалыптастыру бойынша 
психологиялық-педа-
гогикалық практикада;
- балалардағы коммуни-
кация проблемаларын 
еңсеру бойынша денеге 
бағытталған терапия;
-мектепке 
дейінгі 
тәрбие бағдарламалары 
мен 
әдістемелерінде 
( ж ы л ж ы м а л ы , 
музыкалық-қозғалыс 
және 
әлеуметтік-
коммуникативтік ойын-
дар).
- әр түрлі қарым-қатынас 
құралдарын қолдана отырып, 
құрдастарымен байланыс ор-
натады: көзқарас, ишара, ым-
ишара, сөздер, тіркестер;
- құрдастарымен бірлескен 
ойынға қосылады;
- басқа баланың мүмкін-
діктері, мүдделері мен мінез-
құлқын ескере отырып әрекет 
ете алады;
- түсінеді, басқаның сезім-
імен бөліседі, белгілі бір 
жағдайларда басқасына жан-
ашырлық танытады;
- құрдастарымен және балалар 
ұжымымен қарым-қатынас 
пен өзара әрекеттесудің әр-
түрлі жағдайларда мінез-құ-
лық нормаларын орындайды.

167
мектеп-
а л д ы 
ж ә н е 
м е к т е п 
ж а с ы н -
д а ғ ы 
балалар-
ға арнал-
ғ
а
н 
б а ғ д а р -
лама 
1.коммуникативтік 
және 
әлеуметтік 
д а ғ д ы л а р д ы 
қалыптастыру.
2 . м ұ ғ а л і м м е н , 
қ ұ р д а с т а р ы м е н 
әлеуметтік 
қарым-
қатынас орнату және 
қолдау қабілетін да-
мыту.
3 . ә л е у м е т т і к 
құзыреттілікті арттыру, 
баланы мектепке дай-
ындау.
1.топтық жұмыс әдісі
2 . » ә л е у м е т т і к 
әңгімелер» әдісі.
3.Денеге бағытталған 
терапия, кинезотерапия, 
сенсомоторлы 
және 
нейропсихологиялық 
түзету әдістері мен 
әдістері
нәтижелері. Бала:
- сөйлеу және басқа да қарым-
қатынас құралдары арқылы 
сезімдерді түсінеді және ба-
рабар түрде білдіреді: ишара, 
екпін, ым-ишара;
- диалогты қолдайды, таныс 
қарым-қатынас жағдайында 
сұрақтарға жауап береді;
- құрдастарымен бірлескен 
қызметтің 
белгілі 
бір 
дағдыларын көрсетеді;
- жақындарымен, ересек-
термен және балалармен 
қарым-қатынаста 
жалпы 
қабылданған 
мінез-құлық 
ережелерін, 
әлеуметтік 
рәсімдерді сақтайды;
- мектепке бейімделудің 
және мектепте оқытудың 
табыстылығының жеткілікті 
деңгейін көрсетеді (оның 
ішінде жеке қолдау көрсете 
отырып).
аутизмі 
бар бала-
ны дмыту 
жұмысы-
на ата-
аналарды 
т а р т у 
б а ғ д а р -
ламасы
1.ата-аналарды даму 
процесіне тарту арқы-
лы 
балаға 
көмек 
көрсету.
2. ата-аналарды ба-
ланы отбасында да-
мыту және тәрбиелеу 
дағдыларына үйрету. 
1.әңгімелесу, байқау, 
сауалнама жүргізу.
1.әңгімелесу, байқау, 
сауалнама жүргізу.
2.кеңес беру, түсіндіру, 
ағарту.
3. Оқыту-ата-аналарға 
баланың дағдыларын 
қалыптастыру туралы 
қадамдық нұсқаулық.
4. 
психотерапиялық 
әдістер.
5. 
топтық 
жұмыс 
әдістері.
Баламен белсенді жұмыс 
істеуге деген ықыласы мен 
дайындығын 
білдіретін 
бірінші топтың ата – ана-
лары үшін даму процесіне 
белсенді қатысу стратегиясы 
қолданылады, оларды бала-
мен жұмыс істеу әдістері мен 
тәсілдеріне үйретеді.
екінші топтың ата - анала-
ры үшін - баламен жұмыс 
істеуге белсенді қатысу 
мүмкіндігі жоқ-кеңес беру, 
ағарту және үй тапсырмала-
рын орындау арқылы дамыту 
жұмыстарына шектеулі және 
біртіндеп тарту стратегиясы 
қолданылады.

168
ерсарина а.к., Джангельдинова з.Б., айтжанова р.к.
аутизмі балаларға арналған арнайы дамыту бағдарламасы
________________________________________________________________
редакторы 
а.к. ерсарина.
техникалық редакторы
Д. тоқтарбекова.
компьютерлік қалыптауы
а. Қабанбаев.
________________________________________________________________
Форматы 60х84\16. Қағазы офсеттік. 10,75 шартты баспа табақ.
________________________________________________________________
тп ҰғпО, 050008, алматы қаласы, Байзақов көшесі, 273 а,
тел\факс 394-45-17, 394-45-07.

169