Аутизмі бар баланың ата-анасымен жұмыс істеу шарттары мен та-

126
Баланың отбасымен психологиялық жұмыс бірнеше кезеңнен тұрады. 
Бірінші кезеңде отбасымен танысу, ата-аналардың сұраныстарын, отбасының 
ерекшеліктерін және оның мүшелерінің баламен қарым-қатынасын зерт-
теу. әңгіме, сауалнама, ата-ана сауалнамасы, байқау сияқты әдістер 
қолданылады. Отбасын зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, психолог 
отбасының бірқатар сипаттамаларын нақтылауы керек, соның негізінде ол 
баламен және отбасымен жұмыс істеудің белгілі бір стратегияларын, тәсілі 
мен әдістерін анықтай алады:
а) Отбасының әлеуметтік-мәдени ерекшеліктері: жасы, әлеуметтік 
мәртебесі, білімі, кәсібі, экономикалық жағдайы және жұмыспен қамтылуы 
(толық, ішінара, болмауы), балалар мен отбасының басқа да мүшелерінің 
саны, күтушінің, көмекшінің болуы, сондай-ақ отбасының мәдени 
деңгейі мен бос уақыты. Бұл ақпарат сәтті кеңес беру және ата-аналарды 
жұмысқа тарту үшін қажет, өйткені ата-аналардың маман ұсынған ақпарат 
пен ұсыныстарды сындарлы қабылдауға дайындығы жоғарыда аталған 
факторларға байланысты айтарлықтай өзгеруі мүмкін.
б) Баланың даму проблемаларына деген көзқарас ("аутизм"диагнозы). 
психикалық және физикалық дамуының айқын бұзылымдары бар балалар 
отбасыларының әртүрлі зерттеулерінен олардың отбасында ерекше баланың 
пайда болуына байланысты эмоционалды тәжірибенің (күйзеліс пен қайғы) 
бірқатар кезеңдерінен өтетіні белгілі. әдетте, отбасылар диагноздан бас тар-
тудан, кінәні тексеруден және ең жақсы дәрі-дәрмекті (түзету әдісі немесе 
маман) іздеуден және осы іздеулердегі сәтсіздіктерден кейін, ашуланшақтық, 
депрессия және соңында баланың проблемаларын қабылдау және онымен 
мақсатты жүйелі жұмыс жасау қажеттілігінен өтеді.
в) ата-аналардың пмпк-ға жүгінуі, содан кейін психологиялық-
педагогикалық түзету кабинетіне бару ата-аналардың балада бар про-
блемаларды саналы түрде қабылдауға көшуін, мамандардың көмегін алу 
қажеттілігін және олардың ұсыныстарын қабылдауға дайын болуын білдіруі 
мүмкін. сонымен қатар, ата-аналар алдыңғы кезеңдерге тән тәжірибе, 
сезімдер мен мінез-құлықты белгілі бір дәрежеде сақтай алады. Отбасы 
баланың проблемаларын қабылдау кезеңінде және онымен жұмыс істеу 
қажеттілігі ата-аналардың қабілеттері болып табылады:
- баланың проблемалары туралы салыстырмалы түрде тыныш сөйлеу;
- балаға қатысты гиперопия немесе шамадан тыс қатаңдық көрсетпеу;
- талап қою, тыйым салу, қажет болған жағдайда баланы кінәлі сезінбестен 
жазалау;
- балаға деген сүйіспеншілік, қамқорлық және оның тәуелсіздігін ынта-
ландыру арасындағы тепе-теңдікті сақтау;
- мамандармен ынтымақтастықта баланың дамуы бойынша қысқа және 
ұзақ мерзімді мақсаттар мен жоспарлар құру;

127
- баламен байланысты емес жеке мүдделерге ие болу.
г) Отбасының баламен дамып келе жатқан жұмысқа қатысуға, маман-
мен ынтымақтастыққа, оның ұсыныстарын қабылдауға және орындауға 
дайындығы. Дайындыққа байланысты ата-аналардың екі тобын бөлуге бо-
лады.
Бірінші топқа психологиялық-педагогикалық процеске қатысуға ниет, 
қызығушылық және белсенді ниет білдіретін ата-аналарды жатқызуға бо-
лады. мұндай ата-аналар, әдетте, баласын жақсы біледі, оның күшті және 
әлсіз жақтары, баланы тәрбиелеуде өзіндік тәрбиелік тәжірибесі бар. Олар 
мейірімділікпен, сеніммен, дайындықпен және мамандардың ұсыныстарына, 
кеңестеріне жақсы сезімталдықпен сипатталады. Бұл ата-аналар соны-
мен қатар сыни және шынайы үміттерді сақтай отырып, баланың даму 
мүмкіндіктері мен перспективаларына оң көзқараспен ерекшеленеді.
екінші топқа селқос, байқаушы позицияға бейім ата-аналарды жатқызуға 
болады. ата-аналардың сыныпта баламен жұмыс істеуге дайын емес неме-
се қатыса алмауының себептері әртүрлі болуы мүмкін. Оларға мыналарды 
жатқызуға болады:
- аз қамтылған және көп балалы отбасылар, онда ата-аналар отбасының 
үй, материалдық, әлеуметтік мәселелерімен ауырады;
- ата-ананың немесе жалғызбасты ананың шамадан тыс жұмыс істеуі 
(қарқынды жұмыс кестесі, бос уақыттың болмауы);
- баламен жұмыс істеу үшін шаршау, депрессиялық жағдай, психикалық 
және эмоционалдық күштің төмендеуі;
- отбасы ішіндегі кикілжіңнің болуы, ата-аналар арасындағы 
үйлесімділіктің болмауы;
- өздерінің тәрбиелік қабілеттерінің төмен бағасы, өзіне сенбеу, қажетті 
білім мен дағдылардың жоқтығын көрсету;
- баланың кемшіліктеріне назар аудару, баланың нақты жетістіктері мен 
мүмкіндіктерін жете бағаламау, талаптардың шектен тыс болуы, бақылау;
- маманға, оның ұсыныстары мен кеңестеріне сенімсіздік.
ата-аналар қай топқа жататынына байланысты олармен жұмыс істеу стра-
тегиясы мен тәсілі анықталады, жұмыс әдістері мен тәсілдері таңдалады.
Бақылау және селқос ұстанымды ұстанатын ата-аналармен жұмыс келесі 
бағыттарда жүргізіледі:
- отбасын сабақтың мазмұны, сабақтағы баланың жетістіктері мен про-
блемалары, үй тапсырмасы туралы хабардар ету (не және қалай істеу ке-
рек);
- ата-аналарды балаларды дамыту, оқыту және тәрбиелеудің әртүрлі 
мәселелері бойынша жоспарланған консультациялар немесе ата-аналар 
мектебі нысанында оқыту, оның ішінде күн тәртібін, үй сабақтарын, әр 
түрлі жағдайларда баланың мінез-құлқын ұйымдастыру бойынша жалпы 
ұсынымдар;

128
-ата-аналардың құзыреттілігін арттыру, сондай-ақ баламен назар аудару 
және өзара әрекеттесу әдістерін, нақты әлеуметтік-тұрмыстық дағдыларды, 
үйде проблемалық мінез-құлықты жою және жою әдістерін консультативтік 
оқыту бойынша жоспарланған консультациялар немесе ата-аналар мектебі 
түрінде.
Осы топтың ата-аналары өз қалауы бойынша баламен бірге маманның 
сабақтарына қатыса алады немесе кабинеттің есігінен тыс баланы күте ала-
ды. екі жағдайда да ата-аналар үй тапсырмаларын алады, оларды орындау 
ата-аналар мен білім беру ұйымы арасында жасалған шартқа сәйкес міндетті 
болып табылады.
ата-аналардың осы санатымен жұмыс істеу кезінде психолог үшін олар-
дан алыстау емес, олардың көзқарасы мен ұстанымын түсінуге тырысу ке-
рек. мүмкін, ата-ананы сабақтан шеттетудің себебі көбінесе маманға деген 
түсіністік пен сенімнің болмауымен байланысты. ата-ананың көзқарасын 
құрметтеу, екі ұстанымды да талқылау және ата-ананың пікірі мен оны 
баламен жұмыс істеуге тарту тілектерін ескере отырып, ымыраға келу 
маңызды.
Бірінші топтың ата-аналары баламен бірге даму процесіне белсенді 
қатысады және психологпен бірге баламен бірге сабаққа тікелей қатысады. 
Баламен жұмыс жасау әдістеріне байланысты ата-аналардың қатысуының 
әртүрлі стратегиялары қолданылады: үйде қосылу немесе еліктеу страте-
гиялары; баланың проблемалық мінез-құлқымен жұмыс істеу, балама бай-
ланыс әдістерін қолдану.
еліктеу әдістерін немесе мінез-құлық тәсілдерін қолданған кезде пси-
холог ата-аналармен баламен жұмыс жасау бағдарламасын талқылайды, ба-
ламен жұмыс жасау кезінде қолданылатын әр әдіс пен техниканың мақсаты 
мен мақсатын түсіндіреді, ата-аналардың келісімін алады, оларды қолдану 
дағдыларын үйретеді және оларды бақылауындағы баламен жұмыс істеуге 
тартады.
Денеге бағытталған, эмоционалды-деңгейлік терапия немесе топтық 
сабақтар әдістерін қолданған кезде ата-аналардың іс-әрекеттерін 
қатаң реттеу мүмкін емес, ата-аналардың баланы сезіну, түсіну және 
қызығушылықтарына, іс-әрекеттеріне бейімделу және бірлескен ойындар 
мен іс-әрекеттерге мұқият тарту қабілеті анағұрлым маңызды.
ата-анамен және баламен бірлескен әр сабақтың соңында ата-аналардың 
рефлексия қабілеттерін өзектендіретін әңгіме-пікірталастар өткізу 
ұсынылады. әңгіме 10-15 минут ішінде келесі бағыттарда жүргізіледі: 
жаттығулар не үшін бағытталған, бала оларды қалай орындады, бала неге 
дәл осылай әрекет етті.
ата-ананың сұрақтарына жауап бере отырып, оған баламен сабақ тура-
лы өз сезімдері мен ойларын білдіруге және түсінуге көмектесу керек. ата-

129
аналардың баласына көмектесуге деген ұмтылысын қолдау қажет: баланы 
тәрбиелеудегі белсенділігі, күш-жігері, шыдамдылығы мен табандылығы 
үшін ата-аналарды мадақтау, мақтау. Баламен жұмыс жасаудағы ең кішкентай 
жетістіктерді де атап өткен жөн, өйткені бұл ата-аналарға өз қабілеттеріне 
сенімділік береді, оларды әрі қарай жұмыс істеуге итермелейді және 
сәйкесінше баласына көмектесу құзыреттілігін арттырады.
Бұдан әрі жеңіл және ауыр аутизмдік бұзылымдары бар балалармен 
жоғарыда айтылған бағдарламалардың мазмұнына сәйкес келетін маманның 
басшылығымен ата-аналар мен баланың жұмыс бағдарламаларының 
мазмұны баяндалады.

жүктеу/скачать 0,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: