Бірі ретінде тану қажеттігітілігі тиек етіледі. Жергілікті тіл ерекшеліктерін зерттеген ғалымдар, олардың пікірлері, диалектизмдердің жіктелуі сөз болады
жүктеу/скачать 231,04 Kb. Pdf көрінісі
|
10.33692-avrasyad.509474-620887
- Бұл бет үшін навигация:
- Anahtar Kelimeler
- Elmira HAMITOVA
| ÖNEMİ
ÖZ Yöresel kelimeler, edebî dilin dışında gelişen bir olgu olmanın yanı sıra, edebî dilin zenginleşmesine büyük katkıda bulunur. Bilim ve teknolojinin gelişmesiyle birlikte birçok yeni kavrama ad verme ihtiyacı doğduğunda, halkın hazinesi olarak yöresel kelimelerden istifade edilir. Çalışmada yöresel kelimelerin terminoloji oluşturmada vazgeçilmez bir kaynak olarak değerlendirilmesinin gerekliliği üzerinde durulur. Ağız araştırmaları ile yöresel kelimelerin sınıflandırılması ele alınır. Ayrıca hem konuşma dili ile edebî dile hem de yerel ağızlara has ikili biçimler incelenir. İkili kelimeler ile yöresel kelimelerin bazen birbirlerinin yerine geçerek kullanılması ve birbirleriyle bağdaşması, ikili kelimelerin dilde yöresel kelimelere paralel olarak kullanıldığının da bir göstergesidir. Belli bir ağza ait kelimelerin derlenerek sözlük hâline getirilmesinin ve ağzın kelime dağarcığının ayrıntılarıyla bilinmesinin dilin tarihî gelişim yolları ile özelliklerinin tespit edilmesindeki önemi büyüktür. Bir dile has yerel ağızların özelliklerinin karşılaştırılarak araştırılmasına ve dilin tarihî gelişiminin incelenerek öğrenilmesine ışık tutan kaynaklar ağız sözlükleridir. Çalışmada ağız sözlükleri taranmak suretiyle bazı sözcükler üzerinde durularak bunların kullanım özellikleri ile açıklaması verildi. Anahtar Kelimeler: Yöresel kelimeler, ikili kelimeler, ağız bilimi, yerel ağız, dilsel özellikler, ağız sözlüğü O.A.Baykonurov Jezkazgan Üniversitesi, barekenov87@mail.ru 41 Elmira HAMITOVA Жергілікті тілдік ерекшеліктер – жалпыхалықтық тілдің бір аймаққа тән тілдік көрінісі. Ол аймақтың тілдік материалы жалпы халықтық тіл арнасымен жалғасып жатады да, кейбір лексикалық, фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктері жағынан одан ажырап тұрады. Өзінің изоглостық (сөздердің таралу шегін картаға түсіру) шекарасы бар нақтылы территорияда өмір сүріп жатқан тілдік ерекшеліктер ру-тайпалық тілдің қалдықтарынан, сол жердің халқының шаруашалық кәсібіне байланысты қалыптасқан сөздерінен, қонысы, тұрмыс- тіршілігі жағынан жақын көрші отырған елдер тілінің әсерінен кейбір грамматикалық формалар арқылы семантикалық өзгеріске түскен, жергілікті тілге ғана қатысты сөздер мен формалардан құралады. Жергілікті ерекшеліктердің қамтитын территориясы, тілдік материалының көлеміне қарай лингвистикада диалект, сөйленіс терминдері қолданылады. Диалект – жалпы халықтық сипаты жоқ белгілі бір жерде ғана қолданылатын тілдік ерекшеліктері бар территория. Ал, сөйленістің қамтитын аясы – шағын. Бірнеше сөйленіс бір диалектінің құрамына енуі мүмкін (Тасымов 2014: 8). Қай тілде болмасын құрамында дәстүрлі норма болып қалыптасқан, жалпыхалықтық деңгейде қолданылатын, баршаға ұғынықты әдеби сөздермен қатар, түрлі өңірде түрліше айтылып, өзгешеленіп тұратын сөздер мен сөз тіркестері көптеп ұшырасады. Жалпылама қолданыла бермейтін, тек білгілі бір аймақ шеңберінде ғана жұмсалатын сөздерге мысал ретінде: Шымкент, Арыс маңында шайнекті – чәугім, жұмыртқаны – тұқым, Орал өңірінде таразыны – шеккі, бәкіні – шаппа, қауғаны – бөрлек, Тараз, Меркеде жәрдемші, көмекшіні – жәкенші деп атайтынын айтуға болады. Мұндай жергілікті халық тіліне ғана тән сөз қолданыс диалектизмдер болып табылады (Исаев 2007: 31). Оны тіл білімінің арнаулы саласы – диалектология дыбыстық, мағыналық тұрғыдан жан-жақты зерттейді. Диалект сөздер әдеби тілдің қатысына қарай бірнеше түрге бөлінеді: 1) лексикалық диалектизмдер; 2) лексика-фонетикалық диалектизмдер; 3) лексика-семантикалық диалектизмдер; 4) туынды диалектизмдер. Лексикалық диалектизмдер деп аңғаратын ұғым жалпы халық тілінде басқа сөздермен аталатын, әдеби тілде кездеспейтін түбір сөздерді айтады. Мысалы: сәйпіл (Алматы, Кеген) – қорған, қамал; сой (Орал обл., Түркім.) – нәсіл, ұрпақ, тұқым; сіле (Маңғыстау) – дәке, марля сияқты мата; ұтыр (Шымкент, Қызылорда) – қисын, рет, жөн т.б. Лексика-фонетикалық диалектизмдерге әдеби тілдегі сөздердің жергілікті жерлерде фонетикалық өзгеріске ұшыраған варианттары жатады. Мысалы: о/ұ сәйкестігінен сұрақты – сорақы, сұнар – сонар, дұмалау – домалау; а/ы сәйкестігінен шырлау – шарлау, қымықпай – қаймықпай; а/ә сәйкестігінен дәнә – дана, кәте – қате, кәйтейін – қайтейін, зәлім – залым, уәйім – уайым т.б. Лексика-семантикалық диалектизмдер – жалпыхалықтық тілге тән бола тұрып, әдеби тілге жат мағынаға ие сөздер. Мысалы: бел – шабылған шөптің ізі, жолы; баспа – ілгек; баспахана – қастық, дұшпандық; баю – бату (күн туралы); |