Бірініш тар ау қазақстанда кенрС Өкіметш орнату баспасөзде жәНЕ


§ 2. Қазақстандағы саяси қуғьга-сүргін тарихының зерттелу барысы



жүктеу/скачать 0,61 Mb.
бет8/8
Дата26.06.2022
өлшемі0,61 Mb.
#37314
1   2   3   4   5   6   7   8

§ 2. Қазақстандағы саяси қуғьга-сүргін тарихының зерттелу барысы
1903 жылдан басталған РосЦядағы революциялық өрлеу дәуірі им-перияның шет аймакгарында ұл^-азаттық қозғалысының жавдануына ықпал жасады. Алайда, патша! өкіметіне халықтардың бірді-екілі оқығандарының «азаттық», «тенд^ктЬ әңгіме етуі, тіпті өрескел көріңді. Бірнеше ғасыр бойы үн-түнсіз б^іғынып, тағдырына мойынсұнып кел-ген аз ғана ұлттардың ішінен Бұлай бас көтеретін адамдар шығады деп ойлаған жоқ еді,
Совдықтан да патша өкімет^ мұндай наразылық көрсете бастаған-дарды барынша мұқатып, біржол|ата тұралатып тастауға ұмтылды. Оған Ә. Бөкейхановтың 1905-1957 жфс. кезінде қудалауға үшырауы, Сама-рада бақылауға алынып, уақытііф сонда тұруға жіберілуі, сондай-ақ А. Байтұрсынов, М. Дулатовтардың қудалануы куә. Сондай-ақәйгілі заң-гер Ж. Ақбаевтың империялық <()рталық саясатқа ашықтан-ашық қар-сы шығып, елді патша билігін ^үлатуға шақыруы, сол үшін түрмеге жабылып, кейіннен Қапалға же|р аударылуы сияқгы оқиғалар дәлел.І Бірақ азаттық жолындағы күресіте олар тайсалған жоқ. Ал кешегі кеңес дәуірінде бұлардың патша заЦанындағы азаттық үшін күресін, орысқа қарсы деп теріс түсінушілер, |)ларға ұлтшылдар, байшылдар деп кінә тағушылар пайда болды.
Оның үстіне төңкеріске дейі|н интеллигент болғандар сол заманның рухани уымен уланғандар болыг^ табылады, бұлар енді пролетариат туы астында жинала алмайды, жаңа Іөмірді жырлай алмаіщы деген асығыс,ешбір ғылыми негізсіз тұжырыццар жасалды, Ақыр соңында оларға әртүрлі жала жабылып, контрревоілюциялық ұйым қүруға қатысты деген айыптар тағылды. Сол отызыныііы жылдардың басында-ақ олардың кейбіреуі атылып кетті, басқаларь< ұзақ мерзімдерге жер аударылды. Бұл айдаудан әупірімдеп аман қалғаҢдарын 1937 жылдың қанды ақпаны мәңгіге жұтты.
Сөйтіп, қызыл империя біздІ ғасырлар бойы қалыптасқан тарихы-мыздан, цензураның қара бояу^шың астында қалған тарихымыздан күштеп айырды. Таланттарын қщршынынан қия отырып, халықты да ойлау қабілетінен айырды; өйткзді, ойланбайтындар мен ойлана алмай-тындарды басқару оңай ғой. Бүйнгі тәуелсіздік таңына куәгер ұрпақ өздерін Әлихан, Шәкәрім, Ахмет^ Жүсіпбек, Мағжан, Міржақыптардың орнына қоя отырып ойлануға, өтқенімізді осылайша еске түсіруге ұмты-лыс жасауда.
И. Сталин қайтыс болғаннан кейін 1953 ж. жаппай саяси қуғын- сүргін құрбандарының ісін қайта қарау, тірі қалғавдарын бостандыққа шығару мәселесі күн тәртібіне қойылғаньі тек соңғы жылдары ғана белгілі болып отыр. Бірақ ол кезде билікте болған Н. Хрущев, Г. Маленков, В. Молотов және басқалары сол жаппай сая0и репрессияға өздері де тікелей кінәлі болғандықган жауапкершіліктен Іқорқып, барлық кінәні И. Сталин мен Л. Берияға аудара салды және соңғысын ағылшын шпионы, кеңес өкіметінің жауы деп аттырып жіберді.
Тек 1956 ж. ақпанда өткен СОКП-ның XX съезінде жасаған баявда-масында ғана Н. Хрущев, И. Стаілиннің жеке басына табынушылдықты айыптап, арнайы қаулы қабылдатіы. Сонан бері қарай қүрбандарды ақтау ісі қызу қолға алынды, Сталиндіік репрессия құрбандарының өмірі мен қызметі жайлы кеңінен жазыла бастады. Бірақ олардың ешқайсысында да накты адамдардың қандай жаламен сотталғаны, оның себептері ашып жазылған жоқ. Тіптен Н. Хруще^ орынынан тайдырылғаннан кейін 1964 жылдың соңынан бастап 1937 ж. зүлмат жөнінде баспасөзде айтылуға тыйым салынды. Жағдай тек 1987 ж. бастап қана өзгерді де, репрессия құрбандары жөнінде мәселе бүкілХалықгық деңгейде көтерілді.
Сондықтан бүгінгі таңның фұқаралық ақпарат құралдары, оның ішінде әсіресе баспасөз сол тарих(и кезенңің «актандақ» беттерін ашып, «жекебасқа» табынушылықгың «қоғамға тигізілген зиянын аныктап, зер-де тыңына «төңкерістер» түренін сала бастады. Бірақ әуелде біздің жау-ынгер баспасөзіміз қарсы күшке жфкелей ұрандап атой салғандықган бұқа-ра халықпен байланыс бірлігі аз;болды. Бұл туралы «Қазақ әдебиеті» газетінде жарияланған «Окэдшанға айтар сөз» деген бас мақалада: «Жа-риялыққа бел шешіп, батыл кірісеіалмай отырғанымыз да байк#лмай қал-майды. Бұл біздің тоқырау кезеңІнде бойымызға сіңіңкіреп қалған ми-мырт митың, жайбасар аяңнан күьцілжіп айтуға үйренген үргедек қылық-қүлықтан ақиқатты аттап, я айна^ып өтіп кетуге тырысатын кейбір жал-пақ мінез, күйкі әдеттерден әлі де ат құйрығын үзісе алмай жүргеніміздің салдыр-салкыны болса керек» - деп жазған болатын.
Тарихтың «ақтандақ» беттері туралы ең алғаш болып осы «Қазақ әдебиеті» газетінде «Шындықгы бүкпей айтсақ» атты мақала жариялан-ды. Одан соң Бұл бастаманы «Ара#» журналы мен «Өркен» газеттері жал-ғастырып, бүдан халық жауы аталып келген А. Косарев, Н. Бухарин жай-лы материалды орыс тілінен аудармп басып, өздері де осы тақырыпқа бай-ланысты көлемді интервью, очерк, мақалаларды жариялай бастады.
Біз соңғы ширек ғасырдан асітам уакыт бойы, күні кеше «қызыл им-перия» тарқағанға дейін өзімізді ғарышты игерген, тынды игерген, жерімізден ғарышка адам ұшырған кеңес елінен екенімізді мактан тұгтық. Бұл бір жағынан дұрыс та болғаң шығар. Бірақ, ол кезде біздің аяғымыз-дың астында әлі де болса жанащыры, нағыз иесі жок жер жатты ғой. Елімізде социализм орнағалы 75 жыл өтсе де шаруаның егіні де, малы да күннің райына, қыстың қабағына қарап келді емес пе? Біздер кеңес өкіметі тұсында сонау ұжымдастыру жылдарынан бері өзгерген түгі жоқ колхоз-совхоздардың жалпы санын маіктан етіп, жалған ақпарларға күпсіне бергенімізді жасырмауға тиіспіз. Өйткені, әу бастан-ақ сталинизм халыққа қызмет ететін идеалы емес, керісінще, халықгы өз идеясыныңазығы ететін, қоғамға жаппай күйзеліс тудыратан идеяны уашздағандыктан көзі ашық, көкірегі ояу, еліне басшы болар азаматтардан халықты айырды.
Сөйтіп, «Ел басына күн туып, ^ері қайда жүр екеннің» кері туды. 1937 жылдың тажал аждаһасы бүрынғы Алаш қозғалысының қайраткерлерін былай қойғанда Нығмет Нүрмақор, Сейітқали Мендешев, Түрар Рысқұ-лов, Сәкен Сейфуллин, Жанайдаір Сәдуақасов, Жағыпар Сұлтанбеков сияк^ы коммунистердің, тағы да мындаған, жүз мындаған қатардағы оқыған азаматгардыңөмірін қиды. Осыған карамастанИ. Сталин, Н. Ежов, Л. Берия, А. Вышинский сияқгы жауыздардың заманы дәуірлеп тұрды.
Осындай тарихтың «ақгавдақ» беттері туралы материалдар одан же-келеген қорытында да шығарыла бастады. Мәселен, қазір кезінде ха-лық жауы аталып, репрессияньод қаһарына ұшыраған Н. И. Вавилов-тыңхалық, партия, үкіметі алдында ешқандай кінәсі болмағандығы ай-қындалды. Керісінше, оған жала жауып, «халық академигі» атанған Д. Лысенконың сол халыққа, биоло^ия ғылымына қарсы бағытталған қыл-мысты істері әшкереленді.
Совдай-ақ, Михаил Кольцовісиякты халықтыңталантты ұлын жаза-лағандардың шын мәнінде, оның шығармаларын оқуға қауқары болма-ған көрсоқыр, бұйрық орындаушьілар болғаны қандай қиямет.
Мысалы Сәкен, Бейімбет, Ілиіястардың қандай жағдайда ұсталып, қан-дай жағдайда қаза тапқандарын хйлық білмей келді. Сондықтан да болар, НКВД оларды ұсталысымен атылщы десе, бірге тауқымет тақсіретін тарт-қан көзі тірілер Сәкен, Бейімбет туралы әртүрлі аңыз шығарды. Бірақ соңғы анықгалған құжатгар бойынша олар 1938 ж. ақпавда үкім шыға-рылысымен атылған.
Мысалы, жарты ғасырдан астам уақыт бойы М. Дулатовтың есімі туған халқының басты жауларырың қатарында аталып, оның есімі ұлт мәдениеті мен әдебиетінен, тар^хынан өшіріліп тасталды. Содан барып туған халқы үшін жүрегі қоңыраудай күмбірлеген арыстың асыл бейнесі кейінгі ұрпақ көмескі тартып кетті.
Ал, қазір басқаша. Біздер осы бір асыл азаматтың өмірімен және еңбек жолымен қайта кауыша бастадық, әділеттің таңы атып, күні шыкты. Та-рих ақиқатына жүгінер болсақ М. Дулатов «Еңбекші қазақ» газетінің жауапты редакторының әдеби көмекшісі болып қызмет етіп кезінде, 1928 жылдың 17 желтоқсанында түтқындалған. Одан ұзақ жауап алғаннан кейін, 1929 жылдың 24-ші маусымында Бутырь түрмесіне жөнелткен. Ал, 1930 жылдың 4-ші сәуірінде ішкі істер халкоматының «үштігі» М. Дула-товты ату жазасына бүйырды. 1931 жылдың 10 қантарыңда іс қайта қара-лып, ату жазасы 10 жыл түткында отырумен алмастырылады. Тоғыз ай бойы өлім жазасы үкімімен отыру ақын жігерін жасыта алмады. Көпте-ген адамдар осы жүйеге тиетін қияметті көтере алмай, өзін-өзі өлтіріп те жіберетін. Бұрын патша түрмесінде талай рет болған М. Дулатов зайыбы-на жазған бір хатында былай дейді: «Біріншіден, тергеушілерге сенбедім, қорыққаным жоқ, үшіншіден, олардан көмек сұрамаппын...» /128/.
Сөйтіп, ол 1934 жылдың басынан Сталин атындағы Ақтеңіз-Балтық каналыныңқұрылысында жұмыста болып, 1935 жылдың 5 қазанында Со-сковец лазеретінде жүрек дертінен қдйтыс болған. Міне, «халық жауы» атанған мындаған қазақ зиялыларының бірі - М. Дулатовтың лагерьде болуы мен дүниеден қайтыуының қысқаша тарихы осындай,
Ең басты, алыстағы Карелия жерінен сталиндік қуғын-сүргіннің қүрбаны болған қазақ ақыны және ғалымы Міржақып Дулатовтың қабірі табылыпты деген Қазақ Телеграф Агенттігінің хабарына елең етпеген жан жоқ шығар. Себебі, жоғарыда айтқанымыздай күні бүгінге дейін жалғыз Міржақыптың ғана емес, басқа да ақталған ардақтыла-рымыздың қайда атылып, қайда жерленгені белгісіз болып келіп еді. Мына хабар сол қүпия жүмбақтың бір түйінін шешкендей әсер етті / 129/. Бүдан кейін соңында рухани тілекшісі, сұраушысы болса, жазық-сыз жапа шеккендердің бірқатарының қабірі әлі де табылып қалуы мүмкін екен-ақ деген ой туып, үмітіміз оянды.
Совдықтан біздер М. Дулатов сияқты Нәзір Төрекұлов, Тұрар Рысқ-ұлов, Нығымет Нүрмақов, Сейһқали Мендешев, Сүлеймен Есқараевтар-дын кебін киген жүздеген, мындаған өз халқының адал перзентгерінің өмірлерін де Қазақстан тарихымен, Қазан төңкерісінің орнау тарихымен тытаз байланыстыра зерттеу қажет деп білеміз. Мүнсыз біздер үшін рес-публикамыздағы төңкеріс тарихын, Үлы Отан соғысы жылдарының қиын-қыстау тарихын, тоқырау мен қайта құру тарихын таразылап, баға беру қиынға соғары хақ.
Ендігі мәселе, республикалық басылымдар беттерінде 1928-1930 және 1937-1938 жылдардың саяси қуғын-сүргіні жайлы не жазылды деген сауал төңірегінде болмак. Бұл «жекелеген ауыртпалықтардың» 20 мыңнан астам казақ оқығандарының сталиндік репрессияның қүрбандығына үшырауына тікелей әсер болмаса да, жанама әсері бол-ған әлеуметтік сырқаттарымыз жайында, айқайға сүргін қосқан асыра сілтеушілеріміз бен әсіресе «қырағыларымыз» турасында, есіктен сы-ғалаған індетті терден бір-ақшығарған қасіретті кесел-күйзелістеріміз жөнінде не білеміз? Ол туралы архивтеріміз, сол архивтегі материал-дарды зерттеуші ғылым, тарихшы, этнограф, демограф, әдебиетші, журналистеріміз не дейді? Соған токталайық.
Шәкерім туралы халық бүрын мүлде бейхабар еді десек, қателескен болар едік. Көзі ашық, көкірегі ояу, әдебиетке жақын жүрген кез келген адам ең құрмаса оның атын білетін еді. Ел арасын да айтылып жүрген әндерін еститін еді. Бұл туралы, Шәкерім туралы алғаш мақала жазушы-лардың бірі - Мүктар Мағауин былай дейді: «өзі өлсе де, аты өлмеген. Шығармалары сакгалса да, жұрт алдында жарқырап шықпаған. Өлең-жырлары, дастан-хикаялары ел аузында жүрсе де> әдебиет тарихына ен-беген. Баспа сөзде мүлде атаусыз қалған. Атауға тиым салынған. Осыған керісінше, ел ішіндегі данқы өсе түскен. Күні кеше өтсе де, көзін көрген талай адам әлі күнге ауыл арасында жүрсе де, өмірі ертегіге, ісі аңызға айнала бастаған. Ал шағырмалары... шығармалары сансыз қолжазба, са-уатты, саутсыз көшірмелер арқылы бүкіл қазақ даласына тарапты. Ақса-қалдар бас қосқан жиынды жерде, ағайындар мейман күткен отырыста дастандары жырланыпты. Сөйтіп, есімі көмескіленген, еңбегі күңгірттар-тпаған ақын туған елінін рухани өмірінен сырт қалыпты» /130/.
Шәкерім туралы оның шығармалары жөнінде кеңінен толғап, тәгтгіштей талдаған алғашқы іргелі еңбектердің бірі — зерттеуші, ғалым Қ. Мүхамедхановтың «Шәкерім» деген мақаласы. Оқырман осы мақала арқылы Шәкерімнің өмірі жайлы толық қаныкгы, оның шығармашылы-ғымен (поэзиясынан, кара сөздерінен, аудармасынан, дастандарынан) кең мағлұмат алды. Шәкерімніңтүрік, араб, парсы тілдерімен қатар орыс тілін де жақсы білгендігінен хабардар болды. Бүрын ал Шәкерімнен басқа түлға-лар дәл осындай кең планды материалдар жазып жүрген тәжірибиелі зертгеушінің бұл еңбегін сөзсіз құнды дүниелердің қатарына жатқыза-мыз. Нені жазса да біліп жазатын ғалымның қасиеті еріксіз сүйсіндіреді.
Шәкерім творчествосын түгасқа жуық шолып, жіті талдап шыққан еңбектің бірі - филология ғылымьшың докторы М. Базарбаевтың «Шәкерім ақаа» атты мақаласы. Материал Шәкерім творчествосына баға беруден басталды. Автор ак^ш шығармашылығын талдағанда оны үнемі үлы Абай творчествосымен салыстырып отырады. Екі адамның ұқсас-тық қырларын дөп басады, бір қүбылыска екі түрлі көзқараспен келетін жерлерін де дұрыс көрсетеді.
Шәкерім ақгалысымен ол туралы мақалалар баспасөз беттерінде жиі жарық көрді. Оның бәрін бірдей үздік дүниелер деуден аулақпыз. Көбі бірін-бірі кайталап жагты. Дегенмен, Шәкерімге деген жүртшылық ықьіласы-ның молдығын аңғарып еріксіз риза боласыз. Тек, соңғы 5-6 жыл ішінде ғана Шәкерім туралы мерзімді баспасөз де көптеген дүние жарияланып үлгерді, Олар: М. Қаратаевтың «Шәкерім көз алдымызда», Р. Нұрғаішевтің «Шәкерім Қүдайбердиев», X. Сүйіншәлиевтің «Ақынның оралуы», Б. Әбдіғазиевтің «Шәкерім шындығы» және т. б. материалдар /131/.
XX ғасырдағы қазақтың ұлы реформаторы - Ахмет Байтүрсынов. Ахаң ак^ала саласымен іле-шала баспасөз бетінде «Ахмет Байтұрсы-нов» атты көлемді мақала жарык көрді /132/. Авторы белгілі ғалым, филология ғылымының докторы Р. Сыздықова. Материалдың жедел көрінуіне қарағанда, оның сүлбесі ертеректе, Ахаң ақталмай тұрғанда-ақ дайындалып қойғанға ұқсайды. Әрине, алғашқы еңбек болған соң оған артылар жүк те салмакты болмақ. Міне, осыны жіті түсінген ав-тор оқырманға барынша мол ақпарат беруге тырысқан. Мақала бірден Ахаңа «революциялық күреске қатысты» деп айып тағылып, 1909 жыл-дың I шілдесінде түрмеге түсуінен басталады. Түрмеде сотсыз 8 ай оты-рып, 1910 жылы шығады. Одан Орынборға келіп, Уфада «Ғалия» медресесінде оқып жүрген жастардың қолдауымен 1913-1918 жылда-ры «Қазақ» газетін шығарғанын айтады. «Қазақ» газеті күні кешеге дейін айтылып келгендей ұлтшыл-буржуазияшыл газет емес, қайта қазақ қоғамының мүлдесін көздеген проблемалар көтерген, оларға әлеуметтік үн берген газет деп бағалайды автор.
Мүнан әрі мақалада «Алаш» партиясының жұмысына қалай аралас-қанын, оның ңдеологиялық басшыларының бірі болғандығын, одан кейін 1919 жылы Кеңес үкіметі жағына шығып, Қазақ өлкесін баскаратын әске-ри-революциялық комитеттің төрағасы С. С. Пестковскиймен В. И. Ле-нин алдында болғандығы баяндалады. Сондай-ақ, Р. Сыздықова: «1920 жылы 4 апрельде Ахмет Байтұрсынов Коммунистік партия қатарына алу туралы үлкен арыз берді. Бұл жеке адамның өміріндегі оқиға емес, үлкен саяси мәні бар оқиға болды» дей келе, — «Ахаң партия қатарында көп болған жоқ. Оның партиядан шығып қалуына таптық сана-сезімнің төмендігі себеп болды. Ол кейбіреулер айтқандай совет үкіметіне қастан-дық жасау үшін партияға алдап кіріп, күшпен шығып қалған жоқ» деп сыңаржақ түжырым жасайды. Әрине, Бұл пікір айтылған кезде Коммунистік партияның «әлі де қылышынан қан тамып тұрғанын» ес-керсек, автордың неге бұлай дегенін түсінуге болатын секілді.
Р. Сыздықова одан әрі Ахаңның 1929 жылы ұсталып, Архангельскіге жер аударылғанын, әйелі Бадрисафа, қаоы Шолпан туралы, М. Горькийдің әйелі Е. Пешкованың Дүниежүзілік Қызыл Крестке жолдаған өтінішімен 1934 жылы айдаудан босағанын, бірақ көп ұзамай 1937 жылы 8 қазанда қайта үсталып, атылғанын жазады.
Бұл орайда, кезінде А. Байтұрсынов туралы өз көзқарасын білдірген, жазушы Б. Қойшыбаевтың «Көзқарас эволюциясы» деген макзласына да тоқтала кеткен жөн сияқты /133/. Мұнда автор Аханның қоғамдық саяси көзқарасына баға береді, оның даму сипатына токгалады. Бірден айту керек, мақала ескі сарында жазылған. Адамның көзқарасы өседі, әзгереді - ол акиқат сол әскен, өзгерген көзқарастың бәрі коммунистік көзқара-сқа, жалған дүние-танымға (оны бүгінгі күні көріп, біліп отырмыз) алып келуі шарт па? Автор Ахаңның «Алашорда» партиясына кіруін көңілге сыйғыза алмайды. Мақаланың бір жерінде ол: «Өз өмірбаянында Ахаң: «1917 жылдан соң, 1919 жылға дейін Алашорда ұйымында істедім» деп бүкпесіз жазады» деп қайран қалады. Б. Қойшыбаевтың пікірінше Ахаң ақыры түсінді, сөйтіп «алашордадан» кетіп тынады. Өз материалдарын ол «көтеріңкі леппен», «Большевиктік партия қатарына өтуге өтініш берді» деп аяқгайды.
Егер тарихи шындыққа жүгінсек, Ахаң коммунистік партия қата-рында да көп болған жоқ қой. Ендеше, оны неге жазбасқа, жок әлде бұл «кезқарас эволюциясына» жатпай ма? Коммунистік партия үстемдік етіп түрған кезде, жоғарғы жақтзың арнайы тапсырмасымен, алдьш ала схемасы сызылған мақала үрдісі болғанын білеміз. Мына мақалаға да сондай бір «тегеуірінді ықпалдың» салқыны тимеді ме екен деген дүдәмал ойға берілесіз.
Бұл екі мақаладан басқа А. Байтүрсынов жайында қазақ мерзімді баспасөзінде сонғы жылдары мынадай толымды дүниелер жарияланып, оқырман назарына үсынылды: С. Әсіпов «Ұлттық ымыраға келудің басы еді», Ә. Қайдаров, Р. Сыздықова «Сан қырлы сокпақ дарын», С. Негимов «Дархан дарын», Р. Нұрғалиев «Алыптар қайта оралғанда», Б. Сарабалаев «Бес бәйтерек», Ш. Сәтбаева «А. Байтұрсыновтың әдеби мүрасы», Ж. Ысмағұлов «А. Байтұрсынов пен М. Дулатов творчествосындағы идея-лық-көркемдік ізденістер», Т. Қожакеев «Алыптың өмірінен үш үздік сыр», С. Қирабаев «Ахметтіңақындығы», Д. Досжанов «А. Байтүрсынов-тың істі болу тарихы» /134/.
Ақгалған алыптардың ішінде Мағжан Жүмабаевтың ақындық жүлды-зы ерекше жарқырайды. Сыршыл лирикаға шөліркеп қалған қалың қауым Мағжан шығармаларын ерекше жылы ілтипатпен қарсы алдьі. Баспасөз бетінде ол туралы материалдар жиі жариялана бастады. Оқырманға бұрын мүлде беймәлім болып келген ақынды толық таныстыру үшін оның өмірбаяндық, шығармашылық аукымын түгелге жуык қамтыған еңбек-тер, зертгеулер қажет болды. Осындай ділгір сұранысты алғаш рет Ш. Елеукеновтың «Мағжан» атты мақаласы қанағаттавдырды десек асыра айтпағанымыз. Мағжанның өкінішке толы өмірін, оның мөлдір шығар-машылық қазынасымен сабактастыра отырып баяндап шыққан материал өз міндетін толық атқарып шыкқан. Қолда бар деректерді ұтымды пайда-лана білу, фактілерді ойнату, ғылыми талдау-міне, Бұл мақалаға тән бас-ты қасиетгер осылар /135/.
Кейінірек басылым бетгерінде осы автордың Мағжан өміріне және тағы да екі үлкен оқиғаны қамтитын, көлемді-көлемді екі дүниесі жарық көрді. Оның біреуі «Мағжанның алғашқы сотгалуы» деген атпен жария-лавды /136/. Автор бұл еңбектерінде таза әдебиет мәселелерінен гөрі, сол бір ызғарлы отызыншы жылдардағы саяси мәселелерге көп тоқталады. Алғашво»! макзла Мағжанның бірінші рет жала жабылып сотталу тари-хын, соның алғы шарттары туралы базіндайды. Сол іске қатысы бар адам-дардың аттары аталады.
Автор бүдан соң Мағжанға «ұлтшыл» деп таңылған өлендерді тал-дайды, Ол өлендердің адамды қамауға алатындай ешнәрсесі жоқ екеніне ЖУШТЫҢ көзін жеткізеді. Осы макаладан оқырман «Алқа» ұйымы туралы да мәліметтерге қанығады. Ш. Елеукеновтың Мағжанның екінші рет (ақырғы) сотталуы туралы еңбегін де тебіренбей, толкымай оқу мүмкін емес. Сот процесінің өтуі, ондағы айғақ құжатгар ешкімді бей-жай қал-дырмайды, Осы аркьілы сол бір қатігез жылдардың келбеті көз алдыңы-зға келгевдей болады.
Осыған орай, Т. Қожакеевтің «Мағжанның мұң-зары» атты мате-риалына да көңіл аударған жөн сияқты /137/. Себебі, Бұл мақаланың да негізгі тінінде Мағжанның жала жабылып, қудалануы жатыр. «Мағ-жанның 1989 жылы шыққан жыр жинағында оны қудалау 1924 жылы ұйымдастырыла басталды делінді, ол негізінде Мағжан Ташкентте бо-лған 1922—24 жылдары басталған еді. Ташкентте жүрген кезінде «Ақ жол» газетіне «Жылқышы» атты өлеңін жариялады. Бәленің басы со-дан басталды», - дейді автор. «Мағжан отаршылықты ез көзімен көрді. Кешегі кеудеге мінген отаршыл да орыс, бүгінгі билей бастаған боль-шевиктер де орыс, бәрі-бір орыс білді» деген зерттеушінің түжырымы шындықтан ауытқа>шай жазудың өлшемі секілді.
Жалпы, М. Жүмабаев туралы бұдан басқа да талай-талай дүниелер жарық көруде. Ондай еңбектердің қатарына Р. Нұрғалиевтің «Мөлдір сезім, биік парасат», X. Абдуллиннің «Мағжан», Ш. Елеукеновтың «Ба-тыс-шығыс әдеби тоғысу проблемасы және Мағжан Жұмабаев» деген зерттеулерін жатқызуға болады /138/.
Мағжан жөнінде әдебиет зерттеушілерімен қатар тарихшы ғылым-дар да арнайы мақалалар жазды. Мысалы Қ. Алдажүманов та арнайы ма-қалалар жазды /139/. Мысалы Қ. Алдажүмановтың «Ақынның соңғы үміті» атты мақаласында М. Жұмабаевтың Соловки лагерінен босанып келгеннен кейін ешқайда жұмысқа тұра алмай, ақыры С. Сейфуллин мен С. Мұқановтың көмегімен Алматыға келуі, олардың жәрдемімен аудар-машылық қызметпен күн көргені айтылады. Бірақ жалынды ақынның шынайы творчествомен айналысуға, қызметке орналасуға мүмкіндігі бол-мағандыктан сол Қазақ КСР үкіметініңтөрағасы О. Исаевқа орыс тілінде хат жазуға мәжбүр болғаны баяндалады. Мақала авторы ақынның рес-публикалық архивтен табылған 1937 жылғы осы соңғы хатын жариялап оған түсінік берген. Хатында ақьш өзінің бұрын алашордашыл-ұлтшыл болғанын, енді лагерьде «социалистік тәрбиеден өтіп келгенін айтып, ке-ңес өкіметіне адал қызмет етуге әзір екендігін мәлімдепті. Қ. Алдажұма-нов Мағжанның осы хатын ағаның бұл кезде сағы сынып, жуасыған, осы-лай деп жазуға мәжбүр болған кезі еді деп» түйіндейді. Хатқа қоса Мағ-жанның жіберген үш өлеңінің табылмағанын айтады.
1996 ж. қащардаҚ. Алдажұманов «Егемен Қазақстан» газетінде Мағ-жанның сол хатына қайта оралып «Азап пен мазақ» деген көлемді мақа-ласында акынның кейіннен архивтен табылған сол өлендерін жариялап, оған да түсінік жазды /140/.
1989 жылы жарияланған П класқа арналған «Қазақ әдебиеті» оқулы-ғында А, Байтүрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытовқа арналған талау-лар берілді. Авторы профессор Р. Нүрғалиев. 1997 жылы осы автордың «Әуезов және Алаш» деген көлемді монографиясы шықгы. 1995 ж. та-рихшы М. Қойгелдиевтің «Алаш» қозғалысы атты көлемді монография-сы жарияланып, онда Алаш интеллигенциясының қызметі мен тағдырын жаңа деңгейде терең зерттеді. Сол жылы жарияланған К. Нүрпейісовтің «Алаш һәм Алашорда» атгы көлемді монографиясы да осы мәселеге ар-налды. 1996 ж. жазушы-ғалым Т. Жұртбаевтың «Талқы» атты кітабы да Алаш арыстарына арналды. Сөйтіп бұл авторлар Алаштану ғылымының негізін қалады деуге болады.
Басқаларға қарағавда, салыстырмалы түрде алғанда біршама жан-жақгы зерттеліп, сөз болған тұлғаның бірі - Жүсіпбек Аймауытов. Ол туралы жазылған материалдарды сараптай келгевде көңіл ауарып, көп мағ-лүмат берген Б. Байғалиевтің «Жүсіпбек Аймауытов» атгы көлемді дүниесі болды /141/. Бірден айту керек, мақала сәтті жазылған. Ең алдымен автор Жүсіпбектің емірбаянына тоқтатылады және оны біршама толық ашып көосете білген.
Бір құптарлығы сол, Б. Байғалиев кейбіреулердей емес, Жүсіпбекті жөн-жосықсыз революционер етіп немесе революцияның қас жауы етіп көрсетуге мүлде тырыспайды. Болғанды болғандай баяндайды. Онын 1917-1919 жылдары «Алашорда» партиясының қатарында болғанын, 1920 жылы РКП(б) қатарына өтіп, одан 1922 жылы шығып қалғанды-ғын дәлме-дөл келтіреді.
Аталмыш кезенде Жүсіпбек Аймауытов туралы баспасөз бетінде жо-ғарыда сөз болған мақаладан басқа да мынадай іргелі материалдар жарық көрді: С. Дәуітов «Жүсіпбек Аймауытов — жазушы», М. Қаратаев, М. Қозыбаев «Қабырғалы қаламгер», «Қайта табысқан тағдырлар», Қ. Жа-рықбаев «Жүсіпбек Аймауытовтың психологаялық еңбектері туралы», Р. Нұрғалиев «Сегіз қырлы, бір сырлы дарын», Б. Қүндақбаев «Театр өнеріне арналған тағдыр» /142/.
1990 ж. С. Қирабаевтың «Жүсіпбек Аймауытов» атгы кітапшасы шық-ты, ал 1994 ж. осы аттас монографиясы жарық көрді. Бұл еңбектерде жа-зушының өмірі мен шығармашылық қызметі бейнеленген.
Басқалардан сәл кейінірек ақталғанымен, өзгелердің тағдырынын ауырлығы жағынан да, шығармашылық қарымы жағынан да бір мысқ-ал кем емес, қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі - Міржақып Дулатов болды. Міржақып туралы алғашқылардың бірі болып, фило-логия ғылымының докторы Ш. Елеукеновтің «Түңғыш романист» де-ген зерттеу мақаласы жарық көрді /143/. Автор материалында М. Ду-латовтың өмірбаянына жіті тоқталады. Міржақыптың «Оян, қазақ» жинағы 1909 жылы Уфадан шыққанда немесе қазақтың түңғыш рома-ны «Бақытсыз Жамал» 1910 жылы шыққанда оның бар-жоғы жиырма бес жаста екенін мақтан түтады.
«Міржақып Дулатовтың әдеби творчествосы екі үлкен ерекшелігімен көзге түседі. Біріншісі — оның шығармасының сол кездегі ұлт-азаттық қозғалыстарымен тікелей байланыстылығы, Дулатов кяламынан туған шығармалар әдеби туындылар шеңберінен шығып, саяси программаға ойысып отырған. Мүнда сол кездегі Қазақстанның экономикалық-сая-си, қоғамдық ахуалына толық талдау жасалған, ағартушылык, демокра-тиялықтұрғыдан не істеу керектігі айтылған. Екінші - М. Дулатов қазақ әдебиетінің дамуына жаңа бет ашады» деп Ш. Елеукенов Міржақыптың «Оян, қазақ» (1909), «Азамат» (1910) атты жинакгарына енген өлевдерді талдайды, түсінік береді. Тарихшылардың мақалалары да бұл тақырыпқа қосымша дерек береді /144/.
Бұл орайда, тарих ғылымының докторы, профессор Ж. Қасымбаев-тың «Оян, қазақ» кітабының тарихы мен тағдырынан» деген шағын еңбегіне де назар аударған жөн болар. Онда автор М. Дулатовтың бір кітабының, атап айтқанда, «Оян, қазақтың» тағдыр-талайы туралы сөз қозғайды, оның иесі туралы оқырманды хабардар етеді. Материалдың ішінде тарихи фактілер мен құжатгық деректер мол қамтылған. Ж. Қасым-баев әдебиет объектісіне тарихи тұрғыңан, тарихшының көзқарасымен қараған. «Оян, қазақгың» патшалық Ресейді қалай шошытқанын, оның (патшалы Ресейдің) әрбір ұсақ-түйекке дейін мән беріп отырғанын оқыр-манға дұрыстап жеткізеді. Мақаласын қорытындылай келе автор: «Оян, қазақгың» бүгінгі күні де өз мәнін жоймағанын айтады.
Бұдан басқа да Міржақып Дулатов жайында овдаған байыпты да, са-лиқалы еңбектер баспасөз бетінде жарияланып үлгерді. Олар: Б. Кенже-баевтың «Мірдің оғындай еді», Т. Қожакеевтің «Айтулы ағартушы», «Баспасөздің даңғылы^, «Тыңдерек», А. Тасымбековтың «Міржақып Ду-латов», Ж. Ысмағұловтың «Міржақып Дулатов туралы сөз» атты зерттеулері/145/.
Қалың көпшілікке етене таныс болмағанымен, тіл білімі ғылымы са-ласында орасан зор еңбек еткен, тұңғыш профессионал тілші-ғалым Құдайберген Жұбанов жайлы алпысыншы жылдардан бері тиіп қашты зерттеулер жарық көргенімен, оның творчествосына дендеп кірісу сексенінші жылдардың еинші жартысынан басталды. Сондай сүбелі зер-тгеү мақалаларының бірі «Тіл білімінің тарланы» деп аталады. Авторлары белгілі ғалымдар - Ә. Қайдаров пен А. Әбдірахманов. Материалда Қ. Жұбановтың шығармашылық, педагогтық әлемі толық қарастырылып, талданады. Бұл мақала басқаларға Қ. Жұбановтың творчествосын зерттеудің, салмақтаудың жолын көрсеткендей болды /146/.
Келесі мақала «Профессор Құдайберген Жұбанов» деп аталды /147/ . Авторы жас зертгеуші Ә. Мендекеев. Материал Қ. Жұбановтың ұсталу-ынан басталды. Оның ұсталуына кімдердің қаншалыкгы қатысы бары ай-тылады. Құдайбергеннің қалай қаралаңғанын дәлелдейгін ұзақ деректер келтіреді. Жұбанов туралы тіл ғалымдары М. Балакаев, Р. Сыздықова-лардың пікірін береді. Оның ғалымдығы туралы айта келіп «Төңкеріс және қазақгың ұлт тілі» атты еңбегін талдайды. Материалдан көлемді-көлемді үзінділер келтіреді. Оны дәл осы тақырыпта 20 жылдан кейін жазылған А. Панкратовтың зерттеулерімен салыстыра келе, одан бірде-бір кем еместігін айтады.
Жоғарыда тоқгалған екі мақаладан басқа Құдайберген Жұбанов ха-қында баспасөз беіінде төмендегідей біршама дәйеюі еңбектер жарық көрді: А. Белботаев «Ғалым-қайраткер», Р. Сыздықова «Профессор Қ. Жұбанов туралы», I. Жарлығапов, Ә. Болғанбаев «Профессор Құдайбер-ген Жұбанов», Ғ. Әнесов «Қаламгерлік пен қайраткерлік», О. Бәкіров «Құдайберген Жұбанов», Ә. Жүнісбеков «Қазақ фонетикасының ғылы-ми курсын жасаушысы», М. Томанов «Құдайберген Жұбанов және қазақ филологиясы» /148/.
Баспасөз бетінде зерттеуші, филология ғылымының кавдидаты Р. РүстембекованыңқазақхалқьІныңардагерұльІ^әдебиетшьзертгеуші^дра-матург, дәрігер Қошке Кемеңгерұлы туралы «Қаламгер Кемеңгеров» атты көлемді мақаласы жарық көрді /149/. Бұл материал Қошке туралы кең көлемде айтқан бірден-бір тұңғыш дүние. Автор алдымен Қошке Кемең-герұлының өмірбаянына қысқаша токталады. «Қошке творчествосының жемісті жылдары 20—30 жылдар аралығы ғана» дейді Р. Рүстембекова. Қошкенің: «Қазақ тарихынан» (1924), «Бұрынғы езілген ұлтгар» (1925), «К^зақша-орысшатілмаш» (1925), «Жағропалықгар үшін оку құралы» (1-2 кітап, 1922,1929) атты бес кітабын және пьесаларының атын түгел хро-нологиялық тәртіппен атап алады да, оларға жеке-жеке токгалады.
1995 ж. Дихан Қамзабекұлының алғысөзі мен және құрастыруымен Қошкенің шығармалар жинағы шықгы.
Қошке Кемеңгерұлы туралы тағы бір бағалы мақаланың авторы жас зерттеуші, журналист Ә. Мендекеев. Бұл материалда ол Қошке творче-ствосына теревдеп баруға талпыныс жасайды /150/.
Ендігі тоқталатынымыз зерттеуші М. Тәжімұратовтың «Біз білмейтін Ғұмар Қараш» деген еңбегі /151/. Ол тек әдебиет ғылымының маңында жүрген жұртқа ғана белгілі болмаса, жалпы халыққа мүлде беймәлім бо-лып келген Ғұмар Қараш туралы көп мәлімет береді. Материалдың бірден кәзге ұрары - М. Тәжімұратовтың көп ізденгені, көп еңбектенгені.
«Ойлап отырсақ, ақын шығармалары Кеңес дәуірінде, міне, жетпіс үш жыл бірде-бір рет басылым көрмепті... Тіл тістеген мұвдай үнсіздік ең бір демократияға жат деген қоғамда да болмайды, оларда да тәртіп бой-ынша мемлекетгік құпиялар сақгау мерзімі өткеннен кейін жарыққа шы-ғарылады, Ал бізде...» Зерттеуші Ғұмардың бір емес, үш рет нақақ күйгенін айтады. «Алғашқы екеуі ақынды іштен қырқа шалса, соңғы шабуылдың соққысы катты тиіп бұра жыкты», — дейді.
Макяланы оку барысында оқырман Ғұмардың шығарған кітабының сегіз екеніне, оның зерттелуі мен қаралануына кімдердщқаншалықгы үлес қосқанына, Ғүмардың шығармашылық куатына, оның күрделі өмірі мен қайғылы өлімі туралы толық қанығады. Еңбек иесі жүртшылықгың Ғүмар туралы түк білмейтініне қынжылады. Тіпті, мерзімді баспасөз бетінде Ғүмар делініп басылып жүрген суреттің де оныкі емес екенін дәлелдеп береді. «Біз білмейтін Ғүмар Қараш» деп мақаланың аты айтып түрған-дай, зерттеуші жүртгың білмейтін ақынды танытуға тырысады және ол мақсатына жетөді.
Сөйтіп, репрессия жылдарында куғын-сүргінге ұшырап, атылып-асылған қазақ зиялылары туралы қазақ мерзімді баспасөзінде соңғы жыл-дарда (әсіресе 1987-1998 жылдар) аралығында жарияланып, халық наза-рына ұсынылған материалдармен танысу арқылы біздер мынадай екі түрлі қорытынды тұжырымға келдік.
Біріншіден, ақталып, әдебиет пен мәдениет ауылына халықгың руха-ни игілігіне қайта қосылған алыптар туралы аталмыш кезенде қазақ мерзімді баспасөзінде зерттеу материалдары, салыстырылмалы түрде ал-ғанда, жеткілікті түрде жарияланды деп кесіп айтуға болады. Бүрын мүлде білмейтін немесе шала-шарпы атын естіп қана жүрген қайраткерлер ту-ралы енді көпшілік оқырман қауым олардыңөмірбаянына, әдеби-мәдени қызметі жайлы, шығармашылығы туралы отбасы жөнінде біршама дерек-термен қанықгы. Десек те олар әлі кең көлемде зерттелуден мүлде аулак жатыр. Аз уақыт аралығында оларды бүге-шігесіне дейін зертгеп, жұртшы-лыққа ұсыну мүмкін емес, ол ұзақ жылдардың, талай еңбектенудің міндетінде жатпақ. Әзірше оқырман қауымының олжасы - бір кезде әде-биет пен мәдениет саласында керемет еңбек еткен, шығармашылығын жаратқан ірі-ірі түлгалардың болғандығын білді және олардың қазақ ха-лқы үшін жасаған зор еңбектерініңтек, «дәмін татып көрді». Нағыз зерт-теу еңбектердің келер жылдардың үлесінде болары сөзсіз.
Екіншіден, біз сөз етіп отьфған кезевде Коммунистік партияның «ша-ңырағы шайқала бастағанымен» әлі де үстемдігіне қарсы келерліктей күш жоқ еді... КСРО секілді қызыл империяның іргесі сөгілмей, мызғымастан өмір сүріп жатқан. Ол кезенде әдебиет пен мәдениет саласында солардың сойылын соққан берік идеология ықпал етіп тұрды. «Қоғамнан, саясат-тан тыс әдебиет, мәдениет болуы мүмкін емес» немесе «әдебиет пен өнердегі партиялық принцип» деген әйгілі қағиданың қаперде нық орны-ғып тұрған кезінде, «социалистік реализм» әдісінен тыс әдебиет, мәдени-ет салаларында жаңа дүниелердің өмірге келуі мүмкін болмайтын.
Өзіміз жоғарыда сөз етіп талдаған, қарастырған материалдардың дені осы «ауруға» шалдыққан еді. Әрине, олардың бәрін бір калыпқа салып, бір топқа жатқызудан, бір өлшеммен өлшеуден аулақпыз. Біз оқып, қара-стырған жарияланымдардың арасында зерттеп отырған объектісіне таза шындық тұрғысынан, ғылыми көзқараспен жазылған мақалалар да бар-шылық. Олардың авторлары жалған әдісті малданып, бұра тартпай, бар-ды-бар, жоқгы-жоқ деп көрсетуге тырысқан.
Десек те, жетпіс жыл бойы «нені қалай зертгеп, қалай жазуды» үйреттіп келген идеологиялық қаруды жокқа шығара алмаймыз. Оның жұртқа та-нымал әсері кейбір еңбектерден тіпті айқын көрінеді. Бүгінгі еркін көзқа-распен қарағанда ерсілеу болып көрініп тұрған осындай материалдардың авторларына сол кезеңнің көзімен қарап, кешірім қылған жөн-ау деп ой-лаймыз. Міне, сөз болған кезенде тұңғыш рет ақталған әдебиет, мәдениет қайраткерлері туралы қазақ баспа сөзі бетінде жарияланған материалда-рға тән ірі, басты сипатгың бірі Осындай болды.
Сонымен катар Бұл кезевде 1956-1960 жж. акталған көрнекті қоғам және әдебиет пен өнер қайраткерлерініңтағдырына байланысты да көпте-ген зерттеулер, мақалалар, құжатгар жарық көрді. Әсіресе Т. Рысқұлов, С. Сейфуллин, Н. Төреқұлов, С. Қожанов жөнінде көптеген мақалалар жарияланып, жеке кітаптар шыкгы. Оңда бұл тарихи тұлғалардың реп-рессияға ұшырау себептері, қызметі керсетілген /152/.
1992 ж. жазушы Д. Досжановтың «Абакты» атты кітабы жариялан-ды. Бірак асығыс жазылған кітап бұрынғы ҮҚК архивіндегі «Алашорда-шылардың» тергеу құжаттарынан алынған үзінділерден, автордың жалаң түсініктерінен ғана тұрады. Өкінішке орай, овда көптеген қателіктер де бар. Мысалы автор 1970 ж. кайтыс болған Ә. Ермеков 1930 ж. атылып кетті дейді. Сондай-ақ кітапта автор сәкен Сейфуллин мен Мағжан Жұма-баевты қарама-қарсы қойып, Сәкенді, Мағжанға қарағанда оқуды төмен оқыған деген сиякты орынсыз кемсітулерге дейін барған. Оның үстіне автор жазушы Ісләм Жарылғапов осыдан бес жыл бұрын айтып еді деп, 1937 ж. жазушылар одағының бір жиналысына келіп, артжакга елеусіз отырған Мағжанға нүсқап, Қасым Аманжолов «әне, нағыз жау авда отыр» деп трибунадан сөйледі деген жалған өсек-аяңға дейін барады. Шын мәнінде ол кезде Қ. Аманжолов тұрмыстағы келеңсіздігі үшін деген ай-ыппен қайта-кайта жазушылар одағының жиналысында талқыланып, өз басымен қайғы болып жүрген және Жазушылар одағында жас ақынға соншама саяси мән беретін дәрежеге жеткен жоқ болатын. Кітап шығар-дан бір жыл бұрын ғана дүниеден өткен I. Жарылғапов Бұл шындықты рас болса өзі-ақ айтар еді,
Еңді бір сәт таза теориялық, тарихи мәселелерге көңіл аударалық. Не себепті 1937-1938 жылдардың лаңы басқа жерлерге қарағанда Қазақстанда ерекше болды. Оның басты, түпкі себептері неде еді?
30-жылдарда елдің барлық жерінде тоталитарлық жүйе нығайып, ка-зармалық социалистік қатынастар орнады. Жер, фабрикалар мен завод-тар, колхоздар мен совхоздар мемлекеттік меншікке айналды. Бір жағы-нан, өндіріс құрал-жабдыктарына қоғамдық меншік орнықты, екінші жа-ғынан, шаруалар жерден шеттетіліп жатты. Жұмысшы табы мен шаруа-лардың жарияланған одағы шын мәнінде экономикалық негізден ада емес еді. Елде 1936 жылы сталиндік КСРО Конституциясы жариялаған бю-рократиялықорталықгандыру орныкты. Республикалар іс жүзінде толық егемендік алған жоқ. Республикалардың заң шығару инициативасы бол-мады. Социализм тоталитарлық, қазармалық сипат алды.
Сталиннің социализм жолымен ілгерілеген сайын тап күресі шиеленісе түседі деген «теориясы» жазалау органдары қызметінің кеңейіп, мемлекетгік өкімет органы ретіндегі Кеңестер қызметінің шектелуіне негіз болды. Жеке адам қүқығы барған сайын аяққа басыла берді. Балама пікір айтқан адам халық жауы қатарына жатқызылуы мүмкін еді. Бұған А. Асыл-беков, 3. Төреғожин, С. Сәдуәқасов, С. Қожанов, Н. Нұрмақов және ба-сқаларының тағдыры куә.
Одақгық ішкі істер халық комиссариаты қүрамында жазалау шара-ларын қолдану (жер аудару, еңбекпен түзеу лагерьлеріне қамау, КСРО-дан тыс жерлерге қуып жіберу) үшін ерекше кеңес қүрылды /153/.
Жоғарыда айтқанымыздай бұл жазалау толқыны Қазақставды да жайнап өтті. мындаған қарапайым еңбек адамдары мен бірге бұдан қазақ зиялылары да орасан зор зардап шекті, құрбан болды. Ж. Аймауытов, Ә. Ермеков, Ж. Досмұхамбетов, Ә. Бөкейханов және «Алаш» партия-сының басқа да көптеген көрнекті қайраткерлері мен мүшелері жазаға ұшырады /154/.
Қазақстанда әсіресе 1937-1938 жыллдрда саяси террор жаппай си-пат алды. Қазақ арасынан шыкқан белгілі қоғам қайраткерлері: А. Асыл-беков, Ә. Әйтиев, С. Арғыншиев, С. Мевдешев, Б. Алманов, Н. Төреқұ-лов, Т. Рысқұлов, Ж. Сәдуақасов, Н. Сырғабеков, С. Шәріпов, А. Кен-жин, ұйымының көрнекті қайраткерлері 0. Исаев, О. Жандосов, А. До-сов, Т. Жүргенов, ¥. Құлымбетов, С. Сегізбаев, I. Қабылов, И. М. Бек-кер, С. Нұрпейісов, Н. Нұрмақов, М. Тәтімов, Қ. Тәштитовтер сталиндік жендеттердің қолынан қаза тапты /155/.
Қазақ әдебиетінің басты қайраткерлері - С. Сейфуллин, Б. Майлин, I. Жансүгіров, М. Дулатов, М. Жүмабаев, Ж. Аймауытовтар жазаға ұшы-рап, өлтірілді. Қазақстан ғылымы да айтарлықтай шығынға ұшырады. Қазақ тіл гылымының негізін салушы, әдебиетганудың атасы А. Байтұр-сынов, көрнекті тілші ғалым, профессор Қ. Жұбанов, қазақтың тарих мектебінің негізін салушылар С. Асфендияров, М. Тынышбаев жөне ба-сқалары НКВД үштіктерінің құрбаны болды.
Осы жылдары Қазақстанның географиялық картасынлд Карлаг (ерек-ше режимді Қарағанды еңбекпен түзеу лагері) пайда болды. Оның бірі Отанға опасыздық жасағандар отбасылардың мүшелеріне арналған лагерь - деп аталды. Ол «Алжир» (Отанға опасыздық жасағанлдр әйелдерінің Ақмола лагері — Акмолинский лагерь жен изменников Родины) деген атаумен кеңінен мәлім.
Сондай-ақ: «Қарағанды облысының аумағында, негізінен алғанда Осакаров ауданында 1931 жылы шамамен жиырма бес поселке-обсерва-ция пайда болды. Тек Жаңа Плехановка мен Пришахтинскіге ғана 70 мыңдай адам әкелінді. Бұл обсервацияларды бүкіл Еділ бойынан, Пенза, Тамбов, Курск, Воронеж. Орел облыстарынан, Харьков жөне Орынбор өңірінен «кулак ретінде қуғындалғандар» мекендей бастады. 1932 жыл-дың күзінде жазалау шараларына үшыраған кубаньдықгардың бірнеше эшелоны әкелінді» /156/.
Бұл туралы кезінде орталық басылымдарда «Артық-кемі жоқ жүз бір мың қазақстандықтар «Гулаг» азабынан өтіп, жиырма жеті мыңнан аста-мы атылды» деп көрсетілген /157/, ал республика баспасөзінде «Қазіргі уақытга республикада 40 мындай адам акталды» деп жазылды /158/.
Міне, демократиялықшарттарды былай қойғанда, социалистік құры-лыстың өзін бұрмалаған жеке адамға табыну идеологиясы елді осындай қайғы-қасіретке ұшыратқаны туралы, зерттеуші, тарих ғылымының док-торы I. Қозыбаев өзінің «Отыз жетінші...» деген мақаласында жан-жақгы ашып көрсеткен /159/. Автор жаппай жазалау мен қудалау шараларын қазақ халқының тарихындағы ең бір ауыр да қиын кезең «актабан шұбы-рындымен» теңестіре отырьш, оның басты себептеріне тоқталады, I. Қозы-баев сол кезеңнің партиялық құжаттары мен басылымдарындағы матери-алдарды талдай отырып, «шпиовдар» мен «жаулардың» кімдер болғанын баяндайды. Қазақстандағы жаппай репрессиялау кадрларды жоюдың жан-жақгы ойластырып жасалған Н. И. Бухаринге, А. И. Рыковқа және т. б. болған тамыз (1936 ж.) процесіне байланысты етек алғандытан сөз етеді.
Қазақстанда тек 1937 жылдың өзінде-ақ Үржарда, Пресновкада және Қарағандыда (Ақмола ісі) «контрреволюциялық ұлтшыл-фашистік каскөйлік ұйымдар» деп үш «шулы» процестің өткендігі белгілі. Бұл жөнінде алғаш рет Қ. Алдажұмановтың сот процестерінің документтері негізінде жазылған мақаласында айтылды /160/. Сондық-тан тарихтың осындай «актандақтарының» шындығын көрсету үшін, М. Гатаулин, К. Қуанышев, М. Дөулеткалиев, А. Асылбеков, ¥. Қүлым-бетов, Ғ. Тоғжанов, Ж. Садуақасов, I. Құрамысов сияқты абзал аза-маттардың қоғамдағы орнын аныктау үшін үздіксіз ізденістер, тиянакты зерттеулер, тарих құжаттарымен дұрыс жұмыс істеу қажет.
В. Чундеровтың «Жарты ғасыр бұрын, 38-жылы...» атгы мақаласы жоғарыда аталған I. Қозыбаевтың еңбегінің жалғасы іспеттес /161/. Онда соғысқа дейінгі жастардың өмірі, астанадағы жоғары оқу орындары студенттерінің «жалаң империализмге» тәрбиеленіп, «ұлтшыл-жауларға» қарсы науқандық жұмыстар ұйымдастырып, жеке басқа табынушылық-тың шыңына көтерілгенін байқаймыз. Сондай-ақ, бұл материалда қос тілділіктің лениндік принципінің бұзылғандығы, қазақ тілінің қоғамдық функциясының аясы тарылғандығы, жастарға интернационалдық және патриоттық тәрбие берудің қанағатганарлықсыз болып отырғандығы ай-тылды, бұл ретте тек жетістіктерге ғана қол жетіп, проблемалар, қарама-қайшылықтар мен қиындықгар болмағандай түр көрсетеді.
1988 жылдың 26 маусымында «Казахстанская правда» газетінің ар-наулы тілшісі В. Диктің «Карлаг» атты материалы жарияланды. Осы такырыпқа байланысты газеттің 4 нөмірінде (25, 27 қазан, 27 желтоқ-сан және 1989 жылдың 25 қаңтарында) оқырмандардың пікірлері ба-сылды. Ілешала бұл мәселе Орталық телевизияның «Көзқарао бағдар-ламасынан да көрсетілді.
Адам психологиясын танып, білу ете күрделі іс. Біреулер Сталин дәуіріндегі репрессияны қараласа, екіншілері одан ешқандай басбұзар-лықгы байқамағансиды. Себебі шындықгың жолы ешқандай жеңіл бол-маған ғой. Осы орайда баса айта кетегін жай Карлагтың қанды қасіретінен өткевдер туралы, олардың тағдьф-талайы жағдайында журналист тарихи мол әрі дәл деректер жинаған. Бұл тарихи шындықгы қалпына келтіре отырып, редакпия ұжымы да көп іс тындырған.
Кезінде жариялылық пен демократиялықты бетке ұстай отырып ор-талық басылымдар И. А. Сталиннің, Л. Д. Троцкийдің, Н. С. Хрущевтің және Л. И. Брежневтің саяси портреттерін жариялады. Бұл бағытта рес-публикалық басылымдарда да И. В. Сталиннің жеке бас және оны қор-шағандар туралы бірқатар танымдық мақалалар жарық көрді.
Осыған байланысты «Қазақ әдебиеті» газетінде Қазақстан Респуб-ликасы ұлттық ҒА академигі М. Қозыбаевтың казақ жазушыларының шы-ғармаларына талдау жасаған «Тарих және әдебиет» деген мақаласы жа-рияланды /162/. Онда тарихшы көркем әдебиеттің өткенді шындықпен суреттеу арқылы көрсетуі қажет екендігін еске салады.
Жариялылық, одан кейінгі егемендіктүсында дағылыми зерттеулер-де, әдебиет және тарих оқулықгарында жекелеген адамдардың көзқарас-тарына байланысты республикада тарихи шындық бұлмаланды деген ретгі, ретсіз айыптаулар да тағылып жүр. Осындай күрделі сауалдардың анық-қанығына жету мақсатымен «Жалын» журналы пікір алысу үшін респуб-ликамыздың бір топ алдыңғы қатарлы ғалым зерттеушілерін «Дөңгелек стол» басына шақырды. Ішінара оларға мынадай сауалдар қойылды: «Та-рихтағы ақтандактар» дегеніміздің өзі не? Оларды зерттеу қазіргі ұрпақ-тарға не береді? Тарих пен әдебиетте ұмыт қалған аттарды қатарға қосу-дың қандай идеологиялық тәрбиелік маңызы бар? Осы тақырыпты зерт-теу үшін оның ғылыми методологиясын қалай анықгау керек?» /163/.
Бұл «Дөңгелек стол» басында бас қосқан адамдардыңнегізгі ден қой-ған мәселелері еліміздегі 30-шы, 40-шы және 50-шы жылдардың басын-дағы тарихи қиыншылыктары туралы болды. Әсіресе, Қазақставда ауыл шаруашылығынажаппай ұжымдастыру жұмыстарын жүргізу жайын зер-ттеу үшін жан-жақгы ғылым ізденістердің қажеттігін жасыруға болмай-тындығы туралы айтылды. Халықтың овдай қасіретін үмыту, ел болудан қалудың бастамасы екендігі ескертілді. Сондыктан Шәкерім, Мағжан, Жүсіпбек, Ахмет, Ғүмардың творчестволарын халықка қайтарып беру керек деп шешті /164/.
Ал, «Социалистік Қазақстан» газетінің бетінде «Бізге тарихтың әрбір беті қымбат» деген тақырыппен «Дөңгелек стол» ұйымдастырыл-ды. Әңгімеге республикамыздың белді де белгілі философтары мен та-рихшылары: Р. Сүлейменов, М. Қозыбаев, Г. Козлов, Т. Мүстафин, В. Григорьев, А. Ержанов, В. Осиповтар қатысты. Ішінара Қазақстан тарихының мынадай актуальды мәселелері қаралды:

  1. Қазақстан және оның көрші мемлекеттермен байланысы.

  2. Россияның Қазақстанды жаулап алуы.

  3. Қазақстандағы ұлт-азатгыққозғалыс.

  4. Қазақстандағы ауьш шаруашылығын жаппай ұжымдастыру кезеңі.

  5. 1935- 1938 жылдардағы Сталиндік репрессия.

  6. Ұлтаралық қатынастың мәдениеті.

Бұл тақырыпқа соңғы кездері облыстық газеттер де араласып, көңіл бөле бастады. Солардың бірі бұрынғы Шымкент, қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының «Оңтүстік Қазақстан» газеті. Бұл басылымда осы мәселеге арналған арнайы «Тарихтың «ақтандақ» беттерінен» деген ай-дар бар. Онда қазір жоғарғы заң орындары кезінде жазықсыз жауапқа тартылған мындаған азаматтардың правосын қалыпқа келтіріп жатқ-андығы туралы жазылады.
Біздерге, әсіресе, 1956 жылы жеке адамға табынудың зардаптары ту-ралы мәселе СОКП XX съезінде қаралған соң-ақ бұл іске ерекше мән беріліп, жалған жаламен жазықсыз жазаланған мындаған мемлекет, партия, совет, әскери, мәдениетқайраткерлері, қарапайым азаматтар ақга-лып, қатарға қосылғандары белгілі. Мәселен, сол жылдары Шымкент облыстық партия комитетіне арыз жазған 99 коммунистің партиялылығы келтірілген. Бірақ бұл жұмыс соңына жеткізілмей бүкіл кеңес үкіметіндегідей 65-жылдары токгатылып тасталған. Қазір жоғарғы заң орындарында істері қайта қаралып, акгалған азаматтардың тізімі газет бетгерінде жарияланды /165/. Олардың саны 560 екен.
Осы 560 коммунистің 58-і кезінде облыстықмекемелердің басшы-лары мен жауапты қызметкерлері болыпты. Оның 30-ы ату жазасына кесілген. Олар облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Әбілқайыр Ысқақұлы Досов, еңбекшілер депутаттары облыстық Советі атқару комитетінің төрағасы Владимир Еремеевич Случак, облыстық атқару комитетінің жауапты хатшысы Бақыт Сәрсенұлы Үржанов, «Оңтүстік Қазақстан» газетінің редакторы Рахымжан Жаманқұлов және тағы да басқалар.
Егер, 1937 жылы Оңтүстік Қазақстан облысыныңқарауында 26 аудан болса, сонда аудандық партия комитетгері мен Совет атқару комитеті басшыларының екіден бірі жауапқа тартылған.
Құрбан болғандардың арасында 1915 жылдан партия мүшесі, Ащы-сай комбинатының директоры Сергей Платонович Устинов, жергілікті өнеркәсіп қызметкері, 1918 жылдан партия мүшесі Василий Афанасье-вич Поздняков, Шымкент почтамтының хат іріктеушісі, 1919 жылдан партия мүшесі Петр Федорович Белов, 1918 жылдан партия мүшесі, Шым-кент ауданының Ворошилов атындағы колхоздың колхозшылары Қабыл Дауылов пен Тишебай Гульметов, Шымкент аудандық жер бөлімінің ба-стығы, 1919 жылдан партия мүшесі Мәмбетәлі Тоғызбаевтар бар.
Облыс әкімшілігі, архив қызметкерлері жазықсыз жазаланған аза-маттарды актау үшін олар туралы деректер іздеп, халық арасына шығу үшін баспасөзбен тығыз байланыс жасаған. Өйткені кезінде жауапқа тар-тылғандарға жеке істер жүргізілмеген, олардың ақ-қарасын ажыратуды ешкім ойламаған. Үсталса, жауапқатартылса, не НКВД-ның қарамағына ілінсе болды, «халық жауы» троцкист немесе ұлтшылдар ұйымының мүшесі, болмай бара жатса «халық жаулары пәленше-түгеншемен тығыз байланысты болған» деп кінә тағылып, жазаланып кете берген. Мөселен, газетте облыстық ерікті тарихи-агарту «Әділет» қоғамы басқармасы пре-звдиумының мүшесі М. Рүстемовтың «Ащы шыңдыктың бетін ашсақ» деген архивтік мақаласы жарияланды. Онда репрессия жылдарында об-лыстық әскери комиссариаттың бастығы болған Бейбітқали Бейсембаев-тың, 1928 жылдан коммунист партиясының мүшесі, сол жылы Қостанай қаласындағы ауыл шаруашылығы басқармасының бастығы Аббас Есенгелдиннің істері туралы жазған.
Мысалы, Шымкент қалалық партия комитетінің 1936 жылғы бірінші желтоқсанда өткен бюрОсында «А. Есенгелдиннің контрреволюциялық ұлтшылдық сөзі» туралы мәселе қаралған. Онда Есенгелдиннің «аппарат-та қазақ кадрларының аз екенін, оларды тәрбиелеп көбейту керектігіне тоқталып, сондай-ақ» орыс жолдастар қонақ емес, тіл білмеген адам нәтижелі көмек көрсете алмайды» және қызылшашы М. Демченконы наградтау жөнінде үкімет Указы шыққанда, оған да көңіл толмастық білдіріп, облыстық жер басқармасы өткізген бір мәжілісте: «Мария Дем-ченко сияқты озатгар наградталып жатыр, ал бізде әр гектардан 600 цен-тнерден асыра қант қызылшасын алып жатқан казақ әйелдері қаншама, соларды неге көрсете алмаймыз» деген сөздері үшін 1938 жылдың 3 қаңта-рында ату жазасына кесілген.
Сөйтіп, халқымыздың адал, зиялы ұлдарының басына сонау жиыр-масыншы жылдардың соңынан басталып қара түнек болып үйірілген нәу-бат осылай жалғасып, саусақтың саласындай өсіп келе жатқан білімдар азаматтар шалғыға ілінген құрақтай жусап жатты. Сонша жыл «күшігімізден» таланғанымыздың салдары болар, сәл бас көтерсек «ұлтшыл» деген қара күйе жағып аламыз ба деп басымызды бүға-бүға ұлттық әдет-ғұрпымыздан да, колтума өнерімізден де айырылып қала жаздағандаймыз.
Мүндай белсеңділік басқа облыстық газеттерде де жақсы керініс тап-ты. Мысалы Н. Оразбеков басқарған Қарағанды облыстық «Орталық Қазақстан» газеті де өткір мақалалар жариялады. Жамбыл облыстық «Ақжол» газеті де осындай болды. Жер-жерде құрбандарды көзден таса, көңілден қалыс калдырмай, газет беііне үзбей материал жариялап оты-руға облыстық әкімшіліктер мен облыстық архивтер ұжымы зор үлес қос-ты. Әсіресе, Шымкент облыстық партия архивының меңгерушісі М. Рус-темовтың «Ашы шындыктың бетін ашсақ», «Олар нағыз интеллегенттер еді» және т. б.мақалалары терең мазмүндылығымен, бұлтаратпас накты деректілігімен көп мағлұмат береді.
Мәселен, М. Рүстемов өзінің «Олар нағыз интеллигенттер еді» де-ген мақаласында отыз жетінші жылдың обасына үшырап, аман қалып, Солтүстік өлкеден елге оралған алғашқы оқыған азаматтардың бірі -Мұсай Әйкеновтың: С. Сейфуллин, Б. Майлин, I. Жансүгіров, А. Бай-тұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов туралы естелігін оқырман ал-дынатартқан.
Біздер М. Әйкеновтың Ахмет Байтұрсынов пен Мағжан Жұмабаев туралы айтқан сөзін әдейі келтіріп отырмыз: «Ақанның халық үшін жа-саған ерен еңбегінің одан әрі жетілдіру ісі. Қазақ тілінде 27 араб әрпінің пайдаланылуы балаларға өте ауыр болатын. Ақаң соған тағы да қосымша әріптер енгізіп, 32 жасады. Оны: «Сулы жадид» деп атадық. Кейін біздер сауатсыздықты жою науканына ат салысып, араласқанымызда ересектердің бұл әріптерді тез игеретіндігінің куәсі болдық. Ақаң соны-мен қатар қазақгың тіл байлығын арттыруға айтарлықтай жұмыс істеді. Араб, парсы, орыс тіліндегі кейбір сөздерге балама тауып, «Қазақ сөздерінің түсіндірмесі» деген кітап шығарды.
Араб әріптерінің орнына латын әріптерін пайдалануға Ақаң қарсы-лық білдіріп, тиянақгы дәлелдер келтірді: «Біздщ көне тарихымыздың бар-лығы араб әріптерімен жазылған. Арада бірнеше жыл өткенде келер ұрпақ сол көне тарихтан қол үзіп қалады.
Мағжан Жұмабаевтан да дәріс алдым. Ол кісі көбіне Москвада бо-лып, анда-санда Орынборға келгенде біздерге сабақ берді. Қызылордада қазақ тілі мен әдебиетінен талай лекцияларын тындадым. Мағжан өте сым-батты, көрікті, мавдайы кере қарыс, қою шашты қазақтың жайсаңы еді. Тілі майда, зердеңе жеткізе шебер сөйлейтін. Бұл екі азамат қазақгың тілін, әдебиетін, тарихын жете білетін гұлама ғалымдар еді ғой /166/.
Біз сөз еткелі отырған келесі мақала «Қайта оралған қастерлі есім» деп аталды. Авторы журналист Ж. Рсымбетов. Бұл мақала кезінде «Оңтүстік Қазақстан» бұрынғы «Ақ жол» газетінде қызмет атқарып, оның қалыптасуына үлес қосқан Міржақып Дулатовтың өмірі мен жа-зушылық, қоғамдық қызметіне арналған. Автор: «Міржақып Дулатов өзінің сүйікті халқын отаршыл мемлекеттің қанды тырнағынан азат етуге бар ынтасын салып, аянбай күрескен жалынды ақын. Бір бұл емес-ау, сонымен қатар, ол тамаша ағартушы, журналист, ірі қоғам қайраткері де болатын. Сондықтан да кезінде оның қазақ жүртшылығы алдында беделі айтарлықтай жоғары болды.
Өйткені, өзі қатарлы асаталантгы, ардагер ағартушылар: А. Байтұр-сынов, Ә. Бөкейханов, Ғ. Қарашев тағы басқалардан бір өзгешелігі — ол өзінің ақыңдық творчествосында бірден аяулы халқының бостандығын көксеп аттан салды. Қанаушы үкіметгі батыл сынады.
Совет тұсында Міржакып алғаш болып істеп жүрді де, соңынан рес-публикалық газеттерде журналистік қызметтерде болды. 1930 жылы на-қақган айыпталып, ұсталып кетгі* Есіл ерге Амангелді батырды өлтірдің деген айыптың тағылуы жала екенін Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің комиссиясы әділет тұрғысынан зерттеп анықгады деп қуаныш бөліседі.
Осы тараудың соңында біз тоқсан ауыз сөздің тобықгай түйіні ретінде белгілі жазушы Жайық Бектұровтың газет бетінде жарияланған «Ілияс Жансүгіров Шымкентте болғанда» атты мақаласына назар аударуды жөн көріп отырмыз /167/.
«1935 жылдың бас кезінде Оңтүстік Қазақстан облыстық комсо-мол комитетіне қызметке ауыстым. Обкомкомсомолдың барлық қызметкері Шымкенттің орталық Бау көшесіндегі (Қазіргі Коммунистік проспектісі) жатаған мейманханасында тұрмыз. Көктем шығып қалғ-ан. Таңертең жұмысқа барғалы қонақ үйінен шыға бердім. Сыртқы есік көзі қабырғасындағы телефонда Ілияс ағамыз біреумен қаттырақ сөйлесіп жатыр. Бір жақтан келген беті екен, жерде чемоданы тұр. Иә, облатком төрағасы М. Орынбаевпен сөйлесіп тұр, «Мүқали, аманбы-сың. Мен Ілияс қой. Ташкенттен келіп тұрмын. Қонак үйінде түрмын. Орын жоқ екен» дейді. Мұқали: «қазір бөлме дайындаймын» деп жатқ-андай. Оған қарағаным жоқ, Ілекеңнің чемоданын көтеріп, ағамызды өзімнің жадағай бөлмеме алып келдім...
Ілекең оңашада көп әңгіме айтып отырды. Осы жолы ол Ленинград-та болыпты. Ленинград жазушыларын Қазақстанға шақырыпты. Таяуда бір топ жазушы келмекші. Москвада М. Горькийге барып сәлем беріпті. «Известия» газетінің жауапты редакторы Н. И. Бухаринде болыпты.
Сол көктемде Ілияс ағамыз Щымкентке екінші рет келді. Бұл жолы ол мұнда Ленинград жазушыларын қарсы алды. Олар - Л. Соболев, В. С. Рождественский, К. Чуковский, Е. Верзань, А. Гатовтар еді. Нева жаға-сындағы қалам қайраткерлерінің қазақ елімен тікелей екі арадағы алға-шқы мыкты дәнекері Ілияс Жансүгіров болған еді.
Арада екі-ақ жыл өткенде Ілияс ағамыз көзден біржолата ғайып бол-ды. Совет өкіметін орнату жолында нелер тар жолдан, тайғақ кешуден табаны таймай, нелер азап-қысаптан қабырғасы қайыспай өткен Сәкен Сейфуллин, жұмған аузын ашпайтын, қойдан да қоңыр, қаламынан ел өмірінің небір ащы-тұщы окиғалары маржандай мұлтіксіз төгілген Бейімбет Майлин, буырқанған бағы Алатаудың құз-шыңшындай, жас-тайынан күллі Азияның оңтүстік алабын ат үстіне өткізіп жүріп, халқы-ның шежіресін «Күй», «КүйшЬ, «Дала», «Қүлагер» сынды дастандарда айнадай ғып жайып салған айтулы ак^Ін Ілияс Жансүгіров, орысша, қазақ-ша нелер тарихи кітаптар, әдеби сын мақалалар жазған білімпаз Ғаббас Тоғжанов өздері бесігінде мөпеленген, жандарындай сүйген, тез оянып, өсіп-өркендеуі үшін бар жан-тәнімен беріле, сарыла да сарқааа еңбек еткен өз халқааың жауы атанып, жауыздардың қолынан қараңғы бір тар қуыста окқа үшты».
Сондықтан біздер аға ұрпактың басынан кешкен қиыншылықтары қазіргі үрпақгың «көзінен таса, көңілінен қағыс қалмасын» келер ұрпаққа сабақ болсын демекпіз. Олай болса тарихымыздың әр кезінде таса, көнілден қағыс қалып келген, күні кешеге дейін «ұсақ-түйек қателіктер» мен «елеусіз кемшіліктер» аталып келген «ақгандактар» сыры бүгін осы-лай ашылып келді.
Тоталитарлық жүйе кезінде халыққа қарсы жасалған қылмыстарды әшкерелеуде, оның тарихи шындығын қалпына келтіруде баспасөздің ат-қарған қызметі зор болды. Республикалық басылымдардың басқа бұл игілікті іске облыстық, аудавдық газеттер, жергілікті жерлерде шығары-ла бастаған альманахтар қызмет етті. Оларда жарияланған материалдар-дың бәрін қолжазбада келтіру мүмкін емес және оның қажеті де жоқ. Біз солардың ішінен зерттеліп отырған мәселені апіуға септігі тиген, пікір қозғап, жаңалық айтқандарына ғана тоқгалдық.
Мысалы Қарағанды облысы Қарқаралы ауданында байырғы журна-лист-ғалым (бүгінде өмірден озған) Рамазан Сағымбековтың ұйымдасты-руымен шығарылған «Қарқаралы», сол сияқты Ақмолада шығарылатын «Сарыарка», Семейдегі «Абай» журналдарында жарияланған материал-дардың кұндылығын айтуды жөн көрдік. Бірақ мерзімді баспасөзде жа-рияланған дүниелердің басым көпшілігінің өлкетану деңгейінен аса ал-мағаны, бірін-бірі қайталауы көп екенін тағы еске аламыз.
Әйтсе де қарастырып отырған мәселеде баспасөздің рөлі ерекше бо-лғанына күмән жоқ. Осының нвгижесінде тоталитарлық жүйе тұсын-дағы кылмыстардың табиғатын айқындайтын ғылыми зерттеулердің шыққаны бүған айқын дәлел. Тарихшы ғалымдар М. Қозыбаев, К. Нүрпейісов, Т. Омарбеков, Қ. Алдажұманов, Ж, Әбілқожин, әдебиетшілер Т. Кәкішев, Р. Нұрғалиев, Т. Қожакеев, Ш. Елеукенов, С. Қирабаев және басқаларының бұл мәселеге байланысты зертгеулерінің түжырымдары әуелде мерзімді баспасөзде жарияланып, қоғамдық пікірдің екшеуінен өтті /168 /.
Совдай-ақ жазушылар Ж. Бектүров, Ә. Әбішев, А. Кәкенов, А. Та-сымбеков және басқаларының естеліктері мен эссе-очерктері де әуелде мерзінді баспасөз арқылы аян болды /169/.
Жалпы 1988—1998 жж. бұл мөселе бойынша жарияланған материал-дар тек саяси қуғын-сүргін құрбаны болған жеке түлғаларға ғана емес, бұл зүлматтың жаппай қанды құбылыс ретіндегі сипатын да ашып көрсе-туге бағытталды. Яғни казармалық социализм деген не, жаппай террорлық саясат неліктен туындады, оның көлемі мен зардаптары қандай де-ген мәселеге де ерекше назар аударылды.
Осының нәтижесінде репрессиялык саясаттың жеке адамдарға ғана емес тұтас халықтар мен этностарға қолданылғаны жөнінде де елеулі зер-ттеулер дүниеге келді. Алғаш бұл мәселені ғылыми тұрғыдан зертгеп, Қазақстанға күшпен жер аударылған халықтар жөнінде, олардың саны мен ұлттық құрамы, қашан, қай жерден көшірілгені туралы деректерді тұңғыш жариялаған тарихшы ғалым Қайдар Алдажұманов болатын /170/ . Оның зерттеулерінде Қазақстанға 30 жылдары Ресей, Украина, Бело-руссия жөне басқа жерлерден көшірілген кулактар, 1937 жыл. Қиыр Шығыстан жер аударылған Корей халқының өкілдері, Кавказдан қуылғ-ан парсы-ираңдықтар, Курд халқының өкілдері жөнінде, олардың қай облыстарға орналасқаны жөнінде құнды деректер бар.
Зерттеушінің басты назар аударуға күш салған проблемасы екінші дүниежүзілік соғыстың басталуына және Батыс Украина, Батыс Белорус-сия, Бессарабия, Балтық жағалауы елдерінің КСРО құрамына қайта енуіне байланысты ұлт саясатындағы ахуал, таптық саясаттың нәтижесінде сенімсіз деп табылған ұлттардың үлы отан соғысы қарсаңына Қазақста-нға және басқа жерлерге күштеп көшірілуі. Сондай-ақ Үлы Отан соғысы жылдары Қазақстанға күштеп жер аударылған немістер, шешен, ингуш, қарашай, балқар, қалмақ, месхет түріктері, Қырым татарлары, ассирия-лықтар, гректер, караимдар жөнінде де Қ. Алдажұмановтың зерттеулерінен тиісті мағлүмат алуға болады. Осы зерттеулердің нәтижесінде автор 30—50 жылдар арасында Қазақстанға жер аударылған халықтардың жалпы саны 1 млн 207 мыңға жеткенін айқындайды. Жер аударылған халықтардың тұрмыс жағдайы, оған қазақ халқы және жергілікті өкімет тараптарынан көрсетілген қамқорлық мәселесі де зерттеуші назарынан тыс қалмаған. Осы жылдары республикаға жер ауда-рылған корейлер, немістер жөнінде құжаттықжинақгар шығарылды, Бұл мәселеде Г/Ким және Г. Кан арнайы зерттеулер жазды /171/.
1941-1945 жж. Соғыс кезеңінде мындаған адамдардың еңбек армия-сында болғаны белгілі. Бірақ бұл мәселелер кеңестік тарихнамада айқын жазыла бермейтін және айтылмай тын еді. Еңбек армиясының өзі де әртүрлі категориядан тұрғаны, олардың құрамында репрессияға ұшыра-ған халықтар өкілдері лагерлік жағдайда жазасын өтеуші тұтқындар есебінде еңбек еткені бүгін белгілі болыр отыр.
Бұл мәселені алғаш зертгеушілер М. Қозыбаев пен Қ. Алдажұманов еңбек армиясының құрамын, жалпы соғыс кезінде овда кезінде онда қан-ша адам, оның ішінде қанша қазақгың болғанын айқындады /172/. Ав-торлар соғыс жылдары 600 мың адам еңбек армиясында болғанын, оның ішінде 20 мындай қазақ болғанын нақгы деректер арқылы аныктады.
1988-1998 жж. аралығында акгавдақ ретінде саяси куғын-сүргін та-рихының зерттеуі Осындай сан-салалы бағытгарда жүргізілді. Олар - реп-рессия құрбаны болған мәдениет және қоғам қайраткерлерін ақгау, олар-дың өмірі мен щ>Ізметін халқына қайта таныстыру; репрессия саясаты-ның мән-жайы; архив құжаттарын жариялау; жаппай саяси-қуғьш сүргінге ұшыраған қарапайым адамдарды ақгау; репрессияға ұшыраған тұтас эт-ностардың қайғылы тарихына зерттеу және тағы басқалары.
Осы жұмыстардың нәтижесінде қоғавдық сұраныс ескеріліп, «Аза-лы кітап» шығарыла бастады. Оның 1-кітабы 1996 ж. М. Қозыбаев, Т. Бай-маханов, Қ. Алдажұмановтың кіріспе мақаласы мен жариялады. 1998 ж. Алматы облысына арналған 2-кітабы және Маңғыстау, Актөбе облыста-рының құрбандарына арналған кітаптары шыкты. Міне репрессия актаң-дактарын жою тарихнамасы осылай қалыптасты.
ҚОРЫТЫНДЫ
XX ғасырдың бас кезінде орталық пен феодалдық езгінің қыспағына түскен қазақ қоғамы бір жағынан, ауыр әлеуметтік-экономикалық бағ-дарысқа киліксе, екінші жағынан, орта ғасырлық мешеуліктен оянып, ба-сқа елдермен бірге өркениетке апарар өзіне лайық жол іздеу әрекетіне кешті. Бұл қазақ қоғамы тарихындағы сапалы жаңа кезең болатын.
Бұл жағдайда қазақ зиялылары тек оқу-ағарту мәселелерімен шектеліп қана қоймай, саяси түғырға көтеріліп, Ресей мемлекетгік Думасында патша өкіметі алдында, ез халқының мүлдесін қорғау жолында күрес майданына шықты. Олар отарлықжүйені, қазақ даласындағы жер дау-ын айтып, қоғам алдында тұрған осы мәселелер жөнінде өз ой-пікірлерін белсене ортаға салды. 1911 жылдан шыға бастаған «Айқап» журналы және 1913 жылдан бері жарық көрген «Қазақ» газеті көпшілік бұқараны елдегі жалпы ахуалмен таныстырып, ел тағдырын, жер тағ-дырын сөз етті, сөйтіп ұлттық жалпы демократиялық қазақ баспасөзінің қалыптасуына жол ашты.
1917 жылдың сан-қилы, шым-шытырық саяси оқиғаларын талқылау үстінде «Қазақ» газеті жалпы ұлтгық, жалпы халықтық мүлдені көздей білді. Ол еркіндік пен тендікке сая бола аларлық ұлттық мемлекеттің негізін салу идеясы еді. Алайда, нақтылы тарихи жағдай, белгілі дәреже-де қазақ қоғамының Бұл мәселені өз бетімен шешуіне әлі де даяр емес екендігін көрсеткен еді. Оған Ресей империясының отарлық жүйесінде кейін қалған экономика, жалпы ұлттық топтастырудың әлі пісіп-жетілмеуі, өлкенің сыртқы жағдайы, таптық-әлеуметгік жіктелудің же-дел өрістеуі, әскери-саяси түрғыда қазақ халқының мүлдесін жоқтаушы күштердің әлсіздігі себеп болды.
Қазан төңкерісі мен азамат соғысы жылдарында жалпы ұлттық мүлдені үран еткен баспасөз органдарына «Сарыарқа», «Бірлік туы», «Үлы Түркістан» газеттері де жатады. Ол газетгердің бетінде басылған мақалалардың авторлары әртүрлі қозғалыстың өкілдері болғандықтан тактика-лық іс-қимыл әдістері тұрғысынан бір-бірінен оқшаулау тұрса да, сайып келгевде жалпыұлттық мүлдені, яғни тәуелсіз мемлекет құруды мақсат тұпы. Ол авторлар оқырмандарды Ақпан және Қазан төңкерістерінен кейінгі саяси оқиғалармен таныстырып, елді өкімет саясаты, күнделікті болып жатқан өзгерістерден хабардар етіп отырған. Мәселен, «Актандақ-тар» қатарына жаткызылып келген көптеген жайлар «Сарыарқаца» жари-яланған мақалаларда айтылады.
Негізінен бүкіл түркі халықтарына танымал ірі түлға Мұстафа Шо-қай қалаған «Бірлік туы» газеті де қазақтың ұлттық мемлекетін қүруды қолдай отырып, Кеңес үкіметімен бірден аралас-құралас болып жаңа өмірді орнату жолына бар жан-тәнімен күрескен большевиктердің өз халқының алдында кінәлары да жоқ емес екендігін ашықтан-ашық әшкерелеп отырады.
Азамат соғысы жылдарындағы қазақ даласындағы, бір жағынан ақ гвар-дияшылардын озбырлығы, ал екінші жағынан Кеңес үкіметі мен оның отрядтарының қысымшылығы мен жөнсіздіктері «Қазақтілі», «Мұхбір», («Жетісу еңбекші халқының хабаршысы») сияқты жергілікті баспасез беттерінде объективті тұрғыда жазылып жүрді.
Семей губкомы мен Атқару комитетінің органы «Қазақ тілі» 1920-1930 жылдары аралығындағы нөмірлерінде «Әйел тендігі туралы», «Барлық күш окуға», «Жерден ізде», «Жергілікті Кеңес үкіметін құру», «Қызылдар май-даны» сиякты әлеуметтік-саяси мөселелерге арналған мақалалар мен ма-териалдар жарияланып тұрған.
Ақгвардияшылардың Жетісу өлкесіндегі іс-әрекетгері, «Черкасск қор-ғаны» сияқгы әскери-саяси мәселелерге 1918 жылы 21 маусымда Алма-тыда шыға бастаған Жетісу облыстық ревкомының және ұлт істері жөніндегі облыстық комитетінің органы «Жетісу ісші халық мүхбірі» үлкен мән беріп, шындықты айтуға тырысты.
Алайда, казақ баспасөзіндегі 20 жылдарға дейін көрініс берген демократиялық нышандар Кеңес үкіметі тұсында мүлдем жойылып, әлеуметгік-экономикалықжүйесіндегі қоғамтану және тарих пен мәдениет саласын-дағы ақиқат бірыңғай болыпевизм идеологиясы негізінде бұрмаланып біржақгы баяндалып келді. Осының нәтижесінде қазақ тарихындағы ұлт-азаттық қозғалысы тек таптық тұрғыдан көрсетіліп ұлттық-мемлекепік тәуелсіздік жолында күрескен Алашорда үкіметінің, Қоқан автономия-сының тарихы, 1918—1920 жылдардағы азамат соғысының шынайы көрінісі бұрмаланды. Алаш қозғалысына буржуазиялық-ұлтшылдар қозғалысы, контрреволюция «атағы» беріліп, ол концепция күні кеше КСРО мемлекеті ыңырағанға дейін үстем болып келді. Сөйтіп Бұл мәселелер тарихтағы ақтандаққа айналды,
1920—1940 жылдарда қазақ халқының бастан өткерген күштеп ұжымда-стыру оқиғаларының мән-жайы, 1931-1933 жылдарында ашаршылық нәубеті кеңестік тарихнамада ашып көрсетілмеді. Сондыютн бұл мәсе-лелер ұзақ жылдар бойы зерттеуге тыйым салынған проблемалар қатары-на енді. Сонымен бірге осы проблемалардың құрамдас бөлігі ретінде Қазақставда жүргізілген мәдени революция тарихы да барынша бұрма-ланып, қазақ халқының мәдениеті тарихынан революцияға дейін, онан соң, Кеңес үкіметінің алғашқы жылдары еңбек еткен Алаш зиялылары-ның ағартушылық және мәдени шығармашылық мұрасы мен қызметі сызылып тасталды.
Кеңестік тарихнамада ақтандақ болып келген ірі проблемалар қатарына 1930-1953 жылдар арасындағы саяси репрессиялар тарихы да жатады. Алғашында Кеңес үкіметінің бүрынғы бәсекелестері мен қарсыластары-на жасалған қастандық 30 жылдары қарапайым еңбек адамдары мен мем-лекет және қоғам қайраткерлеріне, мәдениет өкілдеріне қолданылды. 1937—1949 жылдары бұл саясат түтас халықтар мен ұлттарға бағытталды. Сөйтіп мындаған жазықсыз құрбандар тағдыры жер аударылған халық-тар жөніндегі ақиқат жабулы күйінде қалды. Қүпия тек 80 жылдардың соңы мен 90 жылдардың бас кезінде ғана ашыла бастады.
Қазақстан тарихындағы актандақтарды жою мәселесі 1988 жылдан ба-стау алып, зор мемлекеттік және қоғамдық мәні бар мәселеге айналды. Бұл жолда республикадағы тарихшы ғалымдар, тіл-әдебиет зерттеушілері, Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының Ш. ІТТ. Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты, жоғары оқу орындарындағы тарих және қоғамтану кафедраларының ғалымдары, жазушылар, журналистер көп еңбек етті. Бұған мерзімді баспасөз орган-дарының қосқан үлесі ерекше.
1989-1993 жылдары Ұлттык Ғылым академиясының қоғамтану инсти-туттары, оның ішінде әсіресе Ш. Ш. Уәлиханов атындағы тарих және эт-нология, М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер, А. Байтұрсынов атын-дағы тіл білімі, Философия, мемлекет және право институттарының ғалым-дары тарихтағы әдебиет пен өнердегі, қоғамтанудағы ақтандактарды жою бағдарламасын жасап, оны іске асырды. Сөйтіп Алаш арыстарын ақтау, олардың творчестволық мұрасын халыққа қайтару жолында көптеген істерді тындырды.
Тарихтағы ақтандақтарды жою, өсіресе кеңес заманындағы қиянат зар-даптарынан қоғамдық сананы арылту және сауықтыру мәселесі осы-лай әртүрлі бағытта жүргізілді* Әуелде айтылмай келген проблема ретінде публицистикалық сипатта жалпылама жазылған материалдар біртіндеп зерттемелік сипатқа ие болды. 1990 жылдардың бас кезінде актаңдақтар тақырыбына арналған ғылыми-зерттеу мақалалары шыға бастады, құжаттық жинақтар құрастыру мәселесі қолға алынды. Та-рихтың осы бір өзекті проблемаларын қалпына келтіріп, шындықты айтуда ғалымдарға мемлекеттік басқару органдары қолдау көрсетті. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1991—92 жылдары жұмыс жасаған арнайы комиссиясының шығарған қорытындылары баспасөз-де жарияланып мұнан былай проблемалардың деректі негізде зерттелуіне жол ашылды. Бұрын жабық жатқан архив қоймаларының матеоиалдары ғылыми айналымға енгізілді.
анд тарихнамалық жүйенің қалыптасуы баспасөз бетіндегі тұракты пЬоблемаға айналды. Осының нәтижесінде Алаштану, күштеп ұжымдас-тцру мен ашаршылық трагедиясын ашып көрсету, репрессия кұрбанда-І жөнінде зертгеу жұмыстарын жүргізу саласында елеулі табыстарға қол етті. Тарих, тіл-әдебиет саласында Ә. Бөкейхановқа, М. Дулатовка, С. әдуақасовқа, Қ. Кемеңгеровке, Т. Рысқүловқа, О. Исаевқа, 0, Жандо-овқа және басқаларына арналған кавдидаттық диссертациялар қорғал-,ы. Алаш қозғылысы мен ұжымдастыру тарихына жаңа түрғыңа еңбек-ер жазылды (К. Нүрпейісов, М. Қозыбаев), тұңташ докторлық диссер-ациялар қорғалды (М. Қойгелдиев, Т. Омарбеков). 80 жылдардың соңынан бастап бүгінге дейін тарихтағы актавдактарды ;айта қарап, ақиқатгы қалпына келтіру тәуелсіздік вдеясының қалыпта-уына қа>Ізмет етті. Сөйтіп жаңа тарихнамалық бағыт Қазақстан Респуб-икасында халықтың тарихи санасын жаңа негізде қалыптастыруға жол шты. Бұл жұмыс онан әрі жалғасуда.
Қазіргі тәуелсіз Қазақстанның еркін, демократиялық ел болып, басқа мемлекетгермен тең, қатар дамуы үшін туған халқымыздың өткен тари-хын терең зерттеп, жан-жақты біліп, оны жана буынның санасына сіщру қажетгілігін республика Президенті Н. Ә. Назарбаев өз еңбектерінде ерек-ше атап, ғылыми тұрғыңан тұжырымдап көрсетіп отыр /73/. Біз өзіміздің диссертациялық жұмысымыз осы үлкен ұлттық нысанаға аз да болса қыз-мет етсе, алдыға қойған мақсатымыз орындалды деп санаймыз.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТГЕР ТІЗІМІ.



  1. Қазақ әдебиеті, 1988 жыл, 18 наурыз.

  2. Қазақ ССР тарихы, Социализм дәуірі. Алматы. КазССР Ғылым Акад.
    бас. 1963. 780-6. Қазақ ССР тарихы Көне заманнан бүгінге дейін. 4-5
    томдар, Алматы. 1981-1982.4 т. - 675 б. 5 т. - 726 б. Турсынбаев. По-
    беда кожозного строя в Казахстане. Алма-Ата. 1957. — 326 с. Дахш-
    лейгер Г. Ф. Социально-экономические преобразования аула и дерев-
    ни Казахстана. Алма-Ата. 1965, 536 с. Коллективизация сельского хо-
    зяйства Казахстана 1926-1941 /Документы и материалы. Алма-Ата.
    Казахстан. 1967. 4-1-576 с. 4-2—604 с. Нұрпейсов К. Қазақстанның
    шаруалар Советтері. Алматы. 1971.374 б. Тулепбаев Б. А. Социалисти-
    ческие аграрные преобразования в Средней Азии и Казахстане. Моск-
    ва. 1984 және т.б.

  3. Қазақстан Компартиясы Орталықкомитеті Комиссиясының А. Байтұр-
    сынов, М. Жұмабаев және Ж. Аймауытовтың қоғамдық саяси, ғылы-
    ми-педагогикалық және әдеби қызметі бойынша қорытындылары.
    Социалистік Қазақстан, 1988, 28 желтоқсан. Қазақстан КП Орталық
    Комитеті Комиссиясының Міржақып Дулатовтың шығармашылық
    мұрасы бойынша қорытындылары. Социалистік Қазақстан. 1989, 28
    шілде және т.б.

  4. Казахстанская правда, 1992, 21 декабря. Егемеңді Қазақстан. 1992,23
    желтоқсан. Нұрпейсов К. һәм Алашорда. Алматы. 1995. 256 б. Козы-
    баев М. История и современность. Алматы. 1991. 252 с. Ақтандактар
    ақиқаты. Алматы. Қазақстан. 1992, 272 б. Қойгелдиев М. Алаш қозға-
    лысы. Алматы. 1995. 368 б. Қойгелдиев М. Омарбеков Т. Тарих тағы-
    лымы не дейді? Алматы. 1993. 206 б.Қазақстан коммунисі. 1990 ж,
    Ескірмейді естелік. Алматы. Жазушы. 1994. - 430,432 бб. Қожантаев
    М. Көк сеңгірлер, Алматы. 1992. Құл-Мұхаммед М. Алаш ардагері.
    Алматы. Жеті жарғы. 1996. 224 б. Жақып Ақпаев. Патриот. Политик.

Правовед, Алматы, 1995; Досмұхамедов X. Алматы. 1996. т.б. - 176 б. Асылбеков М. X. Галиев А. Б. Социально-демографические процессы в Казахстане. Алматы, 1991 - 185 с. Қозыбаев М. Қ. Алдажұманов Қ. С. Әбілқожин Ж. Б. Қазақстандағы күшпен коллективтендіру: Қор-лық пен зорлық. Алматы. 1992,36 б. Азалы кітап. Книга скорби Алма-ты и Алматинской области. Алматы. 1996. - 360 б. Қозыбаев М. Қ. Алдажұманов Қ. С Тоталитарный социализм: реальность и послед-ствия. Алматы, 1997; Алдажұманов К. С, Алдажуманов Е. К. Депор-тация народов - преступление тоталитарного режима. Алматы. 1997; Абылхожин Ж. Б. Очерки социально-экономической истории Казах-стана. XX век. Алматы. 1997 т.б. Университет «Туран» — 360 с.
5. Абылхожин Ж. Б. Социально-экономические аспекты фукнциониро-
вания традиционной структуры Казахстана. 1920-1930 годы. Авто-
реф. докт. дисс. Алматы. 1991; Омарбеков Т. Қазақ шаруаларын жеке
меншік қожалықтарынан айыру және ұжымдастыру, Докт. дисс., ав-
торефераты. Алматы, 1994; Жаулин К. Батыс Қазақстандағы шаруа
қожалықтарын күштеп ұжымдастыру: тәжірибе және тағылым. Ал-
маты, 1997 және т.б.

  1. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. А., Ататек. 1995. 256 б.; Махаева
    А. 1917 ж. қазақ комитетгерінің қызметі. Канд. дис. автореф. А., 1995;
    Мекебаев Т. 1917 ж. Қазақстандағы уақытша Үкімет органдарының
    қызметі. Канд. дисс. автореф. Алматы, 1996.

  2. Ж. Аймауытұлы. Кәсіп тандау психологиясы. М. 1927. 13 б.

  3. Бірліктуы. 1918, № 25, 15-наурыз.

  4. Жас Түркістан. МұстафаШоқай мырзаныңрухына. Париж. 1949—50
    жылдар.




  1. Бірлік туы. 1918, № 21, 29 қаңгар.

  2. Сарыарқа. 1917, № 22, 23. 27-қараша, 5 желтоқсан.

  3. Сонда.

  4. Революция и национальный вопрос. М., 1930. Т. 3. — 467 с.

  1. Әлімжанов Ә. Мұстафа Шоқай! Ол кім? (Қазақ әдеб.), 1991, 24.

  2. Тагаев Б. Р. Қан төгіліп, гүл өскен алқапта. Москва, 1927.

  3. Народное хозяйство. 1920, № 9.

  4. Мұстафа Шоқай. Түркістанның қилы тағдыры. А., 1992. -
    1836.

  5. Нұрпеисов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы. 1995. - 256 б.
    Алаш-Орда. Сб. документов и материалов. Алматы, 1992.

  6. Оның тарихы толығымен мына еңбектерде зерттелген: Нұрпейісов К.
    Алаш һәм Алашорда. Алматы. 1995. 256 б.; Қойгелдиев М. Алаш
    қозғалысы. А., 1995 - 368 б.; Аманжолова Д. А. Казахский авто но-
    мизм.

  7. Валиди Заки. Воспоминания. Кн. 1, Уфа. 1994 - Уфа: БНЦУрО АН
    СССР, 1990 - 67 с.

  8. Анатілі. 1993, 11 ақпан.

  9. Первый год добровольческой армии. Лос-Анжелес, 1971, с. 141.

  10. Қазақ тілі. 1927, 2 шілде.

  11. Сонда, 1927, 23 шілде.

  12. Совда, 1927, 26 шілде.

  13. Сонда, 1927, 26 шілде.

  14. Мұхбір, 1919, 6 мамыр.

  15. Қазақтілі, 1927, 23 тамыз.

  16. Қазақ революциялық -(«Кирревком») байланысты төмендегі кітап-
    тарды қараңыз: Протоколы револющюнного комитета по управлению
    Казахским краем. Сборник документов. А., 1993 — 228 с.; Казахский
    революционный комитет. Алматы, 1981.

  17. Қараңыз: Иностранная интервенция и гражданская война в Средней
    Азии и Казахстане. (1918-1921) т. 1, 2. А., 1965. Изд-во Акад. наук
    КазССР. 1963 - Т. 1 - 701 с. 1964. Т. 2 - 724 с.

  18. Гудмэн Э. Советский проект мирового государства. Нью-Йорк, 1961.

  19. Правда газеті, 1920. Сафаров Г. Колониальная революция. Опыт Тур133

кестана. Госиздат - 150 с. М.-Л., 1923. Алматы, 1996, с. 83.

  1. Қараңыз: ҚР ОМА, 287-қор, 11-іс, 33-41 парақтар.

  2. Правда газеті, 1920, 20 июнь.

  3. Шоқай М. Түркістанның кцлы тағдыры. Алматы. 1992 - 183 б.

  4. Сонда.

  5. Совда.

  6. Сонда.

  7. Экономическая жизнь, 1921,18 марта.

  8. СафаровГ. Колониальная революция. ОпытТуркестана. М.-Л., 1921.
    150 с.

  9. Миндлин 3. Октябрь и советская власть в Казахстане // Новый мир.
    1921, № 10. с. 37.

  10. Елеуов Т. Установление и упрочение советской власти в Казахстане.
    Алма-Ата, 1961; Акад. наук КазССР - 528 с.; Дахшлейгер Г. Ф. Исто-
    риография советского Казахстана. Алма-Ата, 1970 және т.б.

  11. Қазақстанда тарих ғылымының қалыптасуы жөнінде толығырақ қара-
    ңыз: Қозыбаев И. М. Историография Казахстана. Уроки истории.
    Алма-Ата, 1990. 135 с.

  12. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағлымы не дейді? Алматы. 1993.
    2066.

  13. Алдажұманов К. С. Насильственная коллективизация и политичес-
    кие репрессии в Казахстане // Народ не безмолвствует. Алматы, 1996,
    с. 13.

  14. Р. Конквест. Жатва скорби. Ловдон 1988 /үзінділері 1989-1990 жж.

кеңестік баспасөз бетінде жарияланды.

  1. М. Қозыбаев. «Ф. И. Голощекин. Саяси портрет» // Қазақ әдебиеті.
    1988,9 желтоқсан.

  2. Н, А. Әлімбаев. Коммунистік партияның Қазақстандағы ауыл шаруа-
    шылығын жаппай коллективтендіруді жүзеге асырудағы тәжірибесінің
    тарихи маңызы. Автореферат. Алматы, 1984 ж.

  1. Б. А. Амантаев. Коммунистік партияның Қазақстандағы ауыл шаруа-
    шылығының әлеуметтік құрылымының түпкілікті қайта құрылуы. -
    Алматы. 1969. 451 б.; С. Б. Бәйішов. «Советтік Қазақстанның
    әлеуметтік-экономикалық дамуы» — Алматы. 1979 - 371 б. Г. Ф. Дах-
    шлейгер. «Қазақстанныңауылдары мен деревняларындағы әлеуметтік-
    экономикалық кайта құрулар. (1921-22). - Алматы — 1965. 536 с.
    Орыс тілінде.

  2. Қазақәдебиеті. 1988, 8-сәуір.

  3. «Социалисіік Қазақстан», 1988, 8-сәуір.

  4. «Лениншіл жас», 1989, 3-қараша.

  5. ҚР ОМА, 730-қор, 4-іс, 12 парақ.

  6. Сармурзин А. П, Григорьев 3. К. Бөкейханов және тарих шындығы.




  1. ж. 7 шілде; «Мұхаметханов Қ. Әлихан Бөкейханов Семей таңы».

  2. ж. 17 қаңтар.




  1. Сыздықов С. М. Переписка: 0 деятельности Ж. Акбаева по развитию
    кооперативного движения в Каркаралинске. П Кооператор Казахста-
    на, 1990, № 12.

  2. «Ауыл», 1925, 10 маусым.

  3. «Жетысуйская искра», 1925,18 қазан.

  4. Омарбеков Т., Атабаев К. Кооперативтендіру сабақтары «Лениншіл
    жас». 1988, 3,4 тамыз; 13,14 желтоқсан; Абылайхожин Ж. Б., Козы-
    баев М. К., Татимов М. Б. Казахстанская трагедия. Вопросы истории,
    1989, № 7; Төлепбаев Б. А. Осшов В. П., Асырмай да жасырмай айты-
    лар шындық. 1989, 14 қаңтар. Сыздықов С. М. «Подлежит национа-
    лизаіщи» //Кооператор Казахстана, 1991, № 1. Омарбеков Т. Қазақ
    байы қалай тәркіленді. 1991,7, 14 қараша.

  5. Қозыбаев М. К., Алдажұманов Қ. С, Әбілқожин Ж. Б. Қазақстан-
    дағы күшпен коллективтендіру: Қорлық пен зорлық. Алматы. 1992 —
    36 б.; Қойгелдиев М. К., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді?
    Алматы. 1993,206 б.; Жәкишева С. А. «Полуфеодалы в Казахстане на рубеже 20—30-х годов XX в.: историко-источниковедческий анализ проблемы. Алматы, 1996. Автореф. - 25 б. дисс. канд. ист. наук.

  1. «Ақ жол», 1924, 17 қантар.

  2. «Казахстанская правда». 1989,14—15-17 января.

  3. Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының қоғамдық сериялар хабар-
    шысы, 1989 ж. № 1.

  4. М, Қозыбаев, I. Қозыбаев. Қазақстан тарихы. Алматы. 1993, 224 б.

  5. Сонда.

  6. Қазақ ССР тарихы. IV том. Алматы, 1977, 314 б.

  7. Тулепбаев Б. А. Социалистические аграрные преобразования в Сред-
    ней Азии и Казахстане. М., 1984, с. 270.

  8. Төлепбаев Б. А., Осипов В. П. Асырмай да жасырмай айтылар шын-
    дық. // Социалистік Қазақстан. 1989,14 қаңтар.

  9. Алдажұманов Қ. С. насильственная коллективизация и политические
    репрессии в Казахстане. // В кн. Народ не безмолвствует. Алматы,
    «Обелиск» Простор — 305 с. 1996, с. 13,14.

  10. М. Қозыбаев, I. Қозыбаев. Қазақстан тарихы. Алматы, 1993, 224 б.

  11. Қазақ қалай аштыққа ұшырады. Голод в казахской степи. Қасіретті
    жылдар хатгары. Алматы, 1991.42 б. 208 б.

  12. Турсынбаев А. Победа колхозного строя в Казахстане. Алма-Ата, 1957,
    326 с.

  13. «Қазақ әдебиеті», 1988, 8-шілде.

  14. «Қазақ әдебиеті», 1988,18-наурыз.

  15. Автордың бұл деректері архив құжатгарындағы мәліметтермен сәйкес
    келеді. Қараңыз: ҚР ОМА, 30-қор, 21-т., 874-іс, 129-6.

  16. Қазақ әдебиеті, 1988, 28-қазан.

  17. Тәтімов М. «Демографиялық процестегі әлеуметтік шарттылықтар»,
    Алматы, 1989. - 125 с.

  18. Қазақ әдебиеті, 1988,16-қаңтар.

  19. Нәубет. Алматы. 1990 - 446 б.; Зауал. Алматы, 1991- 270 б.

  1. Абылхожин Ж. Б., Қозыбаев М. К. Татимов М. Б. Казахстанская тра-
    гедия. // Вопросы истории, 1989, № 7.

  2. Қойгелдиев М, Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? Алматы, Ана
    тілі, 1993 - 206 б.

  3. Омарбеков Т. Қазақ халқының 20-30 жылдардағы қасіреті. Алматы.
    Санат. 1997. - 320 б.

  4. Казахстанкая правда. 1992,14 апреля.

  5. Қызылдар қырғыны. Алматы, 1993 — 256 б.

  6. Қозыбаев М. Қ., Алдажүманов Қ. С, Әбілқожин Ж. Б. Қазақстан-
    дағы күштеп коллективтендіру: қорлық пен зорлық. Алматы, 1992,
    36 б. Солар. Коллективизация в Казахстане: трагедия крестьянства.
    Алматы, 1992.

  7. Совда, 28-6.

  8. Қозыбаев М., Алдажұманов Қ* Қазақ даласына қырғын қалай келді? /
    / Халық кеңесі. 1992,30 мамыр. Қызылдар қырғыны. 5-10 б.

  9. Қозыбаев М., Алдажұманов Қ. и др. И боль, и скорбь народа. Мате-
    риалы «круглого стола». // Советы Казахстана, 1992, 30 мая.

  10. Алдажұманов Қ., Әбілқожин Ж. Этноцид. // Егеменді Қазақстан. 1992,
    30 мамыр.

  11. Омарбеков Т. 20-30-жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы. Санат
    -3206.; 1997, 126-2206.

  12. Алдажұманов Қ. 1929-1931 жж. шаруа көтерілістері мәселесіне, //
    Валиханские чтения. Вып. 2. Кокшетау, 1994, 32-37; Народ не без-
    молвствует. г. Алматы, 1996, с. 8—15; Крестьянское движение сопро-
    тивления в Казахстане. // Материалы «круглых столов» и семинаров.
    Алматы, 1996, с. 114-120.

  13. «Социалистік Қазақстан», 1991,11-қаңтар.

  14. Совда, 12 қантар.

  15. Чокаев М. Түркестан под властъю Советов. Алма-Ата, 1993.Совда, 50 б.

  1. Т. Рысқұловтың 1932 жылдың соңында И. В. Сталинге жазған екінші
    хатының кіріспе бөлімі. - Қазақ калай аштыққа ұшырады. Голод в
    казахской степи. Алматы, 1991, Казак. Унив. - 208 б.; 1991, 38 б.

  2. Т. Рысқұловтың 1932 жылдың соңында И. В. Сталинге жазған екінші
    хатынан — Сонда, 88-89 бб.

  1. Зауал. Мақалалар, естеліктер. Алматы, 1991 - 270 б.

  2. Оңтүстік Қазақстан, 1990, № 236.

  3. Оңтүстік Қазақстан, 1990, № 155.




  1. Оңтүстік Қазақстан. 1990, № 130-131.

  2. Оңтүстік Қазақстан. 1990, № 130-131.

  3. Алдажұманов Қ., Елкеев Б. Босқындар. // Жүлдыз. 1993, № 9, 137—
    149 б. Голодобеженцы в Сибири. ч. І-ІУ. Составители Познанский
    В., Сыдыков Е. и др. Новосибирск. 1995—1998; Сыдықов Е. Б. Рос-
    сийско-казахстанские отношения на этапе становления тоталитар-
    ной системы. (1917—1937 тт.). Алматы, 1998, 272 с.

  4. Алдажүманов Қ. С. Қазақстандағы 1929—1932 жылдардағы шаруа
    көтерілістері мәселесіне. // Шоқан тағылымы-2.1-бөлім. Көкшетау.
    1994, 117-122 б.; Алдажүманов Қ. Восстание казахских шаруа в Ада-
    евском округе. В кн,: Социально-политическое развитие Казахстана
    и его взаимосвязи с сопредельными странами. Алматы, 1994, с. 41-
    52; сонікі. Послесловие к книге. // Омаров М. Расстрелянная степь.
    История Адаевского восстания. Алматы, 1994,

  5. Омаров М. Расстрелянная степь. История Адаевского восстания 1931
    г. Алматы, 1994; Омаров М., Сариев I. Ойрандалған дала. Адай
    көтерілісі хақында. Алматы, 1996 — 160 б.; Мүхаметқалиев К. О ра-
    боте по реабилитации. // Народ не безмолвствует. Алма™, 1996 —
    305 с.с. 105-108 т.б.

105. Қозыбаев М. Ақтандақтар ақиқаты. Алматы, Алматы. 1992 - 272
б. соныкі. История и современность. Алматы. 1991 — 852 с. Қойгелдиев
М., Омарбеков Т. Тарих тағлымы не дейді. Алматы. 1992; Ана тілі - 206 б. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997 және т.б. 3206.
106. Қазаққалайаштыққаұшырады?Алматы. 1991, 208б.;Насильствен-
ная коллективизация и голод в Казахстане в 1931—1933 годах. Сб. доку-
ментов и материалов. Алматы, 1998 және т.б.

  1. Адилет. Материалы «круглых столов» и семинаров. Алматы. 1996,
    158 с,; Адилет. Депортация народов и проблема прав человека. Ал-
    маты, 1997,120 с. т.б.; Қозыбаев М., Алдажұманов Қ, Тоталитарный
    социализм: реальность и последствия. Алматы. 1997, 28 с.; Алдажұ-
    манов Қ. С., Алдажуманов Қ. Е. Депортация народов - преступле-
    ние тоталитарного режима. Алматы. 1997.17; Абылхожин Ж. Б. Очер-
    ки социально-экономического развития Казахстана. XX век. Алма-
    ты. 1997, 360 с.

  2. Садвакасов С. О националах и национальностях. Большевик, 1929,
    №9.

  3. Мұқанов С. Есею жылдары. Алматы, 1967,63 б.

  4. Сүлейменов Р. Б. Ленинские вдеи культурной революции и их осу-
    ществление в Казахстане. Алма-Ата, 1972.

  5. Ривкин М. Орта Азиядағы дін, қазіргі ұлтшылдық және саяси күш.
    Канэдиан алавоник пейперс. 1975, 17-т. № 23.

  6. Конвест Р. Жатва скорби. Лондон, 1986.

  7. Қозыбаев И. Историография Казахстана, уроки истории. Алма-Ата,
    1990, с. 9.

  8. КПСС съездерінің, конференцияларының және Орталық Комитет
    Пленумдарының қараулары мен шешімдері. А., 1985 ж.; Пірманов Ә.>
    Қапаев А. Қазақинтеллигенциясы. Алматы, 1997,160 б.

  9. Сонда.

  10. Демография энциклопедический словарь. М., 1985, с. 137.

  11. Әйел тендігі. 1928, № 7,10 б.

  1. Еңбекші қазақ. 1925, 27 маусым.

  2. Сонда.

  3. «За партию» журналы, 1927 жыл, № 3.

  4. Қозыбаев I. Аталған еңбек; Абжанов X. Сельская интеллигенция Ка-
    захстана. Алматы, 1989, 190 с. Пірмәнов Ә., Қапаев А. Аталған еңбек;
    Дәркенов К. Қазақстанда жаппай сауатсыздыкты жою. Алматы, 1995;
    Гуревич Л. Я. Тоталитаризм и культура. Алматы, 1994 т.б.

  5. Шоқай М. Кеңестер билігіндегі Түркістан. Алматы.

  6. Ахметолва Ж Қарлығаш қаламдастар. Алматы,

  7. Культурное строительство в Казахстане. Сб. документов и материа-
    лов. Алма-Ата. 1961, с. 173, 282 с.

  8. Наурызбаева 3. X. Творческие союзы Казахстана в 1930-1945 годы.
    Автореф. канд. дисс. Алматы, 1997; Жанақова А. Қазақстандағы
    ұлттық-тіл құрылысы. Канд. дисс. автореф. Алматы, 1997.

  9. Қойгелдиев М. Мұстафа Шоқай және тұтас Түркістан идеясы. Ал-
    маты, 1997.

  10. Қазақ әдебиеті. 1988, N° 1.

  11. Азалы кітап — Книга скорби. Вып. 1. Алматы, 1996 - 360 б,; Дулато-
    ва Г. Шындықшырағы (Бірінші кітап). Алматы, 1995,47 б.; Әбсеме-
    тов М. Міржақыптың оралуы. Алматы. 1993, 86 б. - 106 б.

  12. М. Дулатовтың сүйегі 1995 ж. өзінің туған ауылына әкеліп қайта
    жерленді. Қараңыз: Әбсеметов М. Аталған еңбек.

  13. Абайдың ақын інісі. 1988, № 8.

  14. Қазақ әдебиеті, 1988, 15 сәуір.; 1989, № 12; Лениншіл жас.
    1989,7 наурыз.; 1988, № 8, 1988, 13-14 шілде; зерде, 1989, № 11.

  15. Қазақ әдебиеті, 1989, № 1.

  16. Қазақ әдебиеті. 1989, 27 қаңтар.

  17. Алматы ақшамы, 1988, 19 желтоқсан.
    Социалистік Қазақстан, 1989,4 қаңтар,
    Лениншіл жас, 1989, 5 қаңтар,

Қазақстан коммунисі, 1989, № 4,
Қазақ әдебиеті, 1990, 23 ақпан.
Қазақ ССР ҒА хабарлары, филология сериясы, 1990, № 1,
Қазақ ССР ҒА хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы, 1990, № 2,
Қазақ әдебиеті, 1990,9 қараша,
Алматы ақаіамы, 1991,17 мамыр,
Жалын, 1991, №5.

  1. Жұлдыз, 1989, № 6,
    Жұлдыз, 1991, №4.

  2. «Лениншіл жас», 1991, 26 ақпан.

  3. Қазақстан коммунисі, 1989, № 4; Қазақстан мұғалімі, 1989, № 4; Қазақ
    ССР ҒА хабарлары. Тіл-әдебиет сериясы. 1990, № 2.

  4. Қазақ әдебиеті, 1992, 22 тамыз.

  5. Егемен Қазақстан. 1996, 6 қаңтар.

140. Жұлдыз, 1988, № 6.
Ш.Жұлдыз, 1989, №6,
Алматы ақшамы, 1988, 30 желтоқсан, Социалистік Қазақстан газеті, 1989, 7 қаңгар, Жетісу, 1989, 11 қащар, Алматы ақшамы, 1989, 28 маусым. Қазақстан коммунисі, 1989, № 6,
142. Жұлдыз, 1990, № 1.
Қазақ әдебиеті, 1990, 19 қараша, Қазақ әдебиеті, 1989,25 тамыз.
143, Ленишіл жас. 1982, 25 тамыз,
Казақстан мұғалімі, 1989, 3 қараша,
Алматы ақшамы, 1989,11 желтоқсан,
Социалистік Қазақстан, 1990, 8 ақаан,
Қазақстан мектебі, 1989, № 11,
Жұлдыз, 1991, №2,
141
Қазақстан коммунисі, 1989, № 12, Қазақ әдебиеті, 1989, 10 ақпан.
144. Лениншіл жас. 1982, 25 тамыз,
Қазақстан мұғалімі, 1989, 3 қараша,
Алматы ақшамы, 1989, 11 желтоқсан,
Социалистік Қазақстан. 1990, 8 ақаан,
Қазақстан мектебі, 1989, № 11,
Жұлдыз, 1991, № 2,
Қазақстан коммунисі, 1989, № 12.

  1. Қазақәдебиеті, 1989,10 ақпан.

  2. Қазақстан мұғалімі, 1988, 25 қараша,

  3. Мәдениет және тұрмыс, 1989, № 1,

  4. Қазақ ССР ҒА хабарлары. Филология сериясы. 1989, № 4,
    Жалын, 1989, № 5,

Зерде, 1989, № 12, Қазақстан мектебі, 1989, № 12, Өркен, 1989, 23 желтоқсан.

  1. Қазақ әдебиеті, 1988,22 шілде.

  2. Егеменді Қазақстан, 1991, 22 маусым.

  3. Анатілі, 1991,18 сәуір.

  4. Устинов В. Турар Рыскулов. Алматы, 1994;
    Қоңыратбаев Ә. Тұрар Рысқүлов. Алматы, 1994 — 448 б.
    Кәкішев Т. Ескірмейді естелік. Алматы, 1994. Жазушы. - 432 б.
    Соныкі. Сәкен сүйген сұлулар. Алматы, 1997. Атамұра. - 320 б.
    Әлмашұлы Ж. Сұлтанбек Қожанов, Алматы. 1994 - Қазақстан. -
    1256.

Соныкі. «Нәзір Төреқұлов. Алматы, 1996 т.б. — Жеті жарғы — 132 б.

  1. Қозыбаев М, К. Алдажұманов К. С. Тоталитарный социализм: ре-
    альность и последствия. Алматы, 1997, с. 20,

  2. Сонда, с. 11—13.

  1. Қозыбаев М. Қ., Қозыбаев I. М. Қазақстан тарихы. 1993,
    2246.

  1. История Казахстана. «Белые пятна». Алма-Ата, 1991, с. 115.

  2. Комсомольская правда. 1991,10 февраля.

  3. Социалистік Қазақстан, 1991, 12ақпан.

159. Казахстанская правда, 1988, 8 сентября.
160* «Горизонт» газеті, 1988 ж. 29 маусым.

  1. Бұл туралы толығырақ қараңыз: Алдажуманов К. Открытые «судеб-
    ные процессы» 1937 года в Казахстане. // Адилет. материалы «круг-
    лых столов» и семинаров. Алматы, 1996, с. 53—61.

  2. Қазақ өдебиеті, 1988,15 қащар.

  3. Жалын, 1988, № 14.

  4. Сонда.

  5. Оңтүстік Қазақстан, 1990, № 33,69, 80, 96.

  6. Онтүстік Қазақстан, 1989, № 153.

  7. Оңтүстік Қазақстан, 1990, № 168,

  8. Қозыбаев М. Актандақгар ақиқаты. Қазақуниверситеті. Алматы, 272
    б. 1992; соныкі. Тарих зердесі. 1—2-бөлім. Алматы, 1998; Қожакеев
    Т. Көксеңгірлер. Алматы. Қазақуниверситсгі. 1992,270 б.; Нұрпейісов
    Қ. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995,368 б.; Қойгелдиев М. Алаш
    қозғалысы. Алматы, 1995 - 368 6.; Омарбеков Т. 20—30 жылдардағы
    Қазақстан қасіреті. Алматы. 1997, 320 б.; Қозыбаев М. К., Алдажұ-
    манов К. С. Тоталитарный социализм: реальность и последствия.
    Алматы, 1997; Абылхожин Ж. Б. Очерки социально-экономическо-
    го развития Казахстана. XX век. Алматы. 1997; Кәкішев Т. Ескірмейді
    естелік. Алматы, 1994,320 б.; Ш. Елеукенов. Мағжан. Алматы, 1994.
    360 с.

  9. Ж. Бектуровтың естеліктерін қаравдз: Нәубет. Алматы. Жалын. 1992.

446 б.; Тасымбеков А. Алжир. Алматы. 1995, 176 б.; Кәкенов А. Сәкеннің ақикаты, Ақмола, 1994.

  1. Әбішев Ә. Шерлі шежіре. Алматы, 1996 т.б. - 360 б. Алдажұманов
    К. С. Размещение депортированных народов в Казахстане иреспуб-
    ликах Средней Азии. // Политические репрессии тоталитарного ре-
    жима в Казахстане в XX веке. Алматы, 1991, с. 8-11; соныкі. Разме-
    щение депортированного населения в республиках Центральной
    Азии. // Материалы «Круглых столов» и семинаров. Алматы, 1996;
    соный. Депортированные народы в Центральной Азии. // Дойче Аль-
    гемайне цайтунг. 1996, № 2; Алдажұманов К. С., Алдажұманов Е.
    К. Депортация народов - преступление тоталитарного режима.
    Алматы. 1997; Алдажұманов К. и др. Забвению не подлежит. Павло-
    дар. 1997; Алдажұманов К. С. и др. Испытание; Спецпереселенцы.
    Алматы, 1998 т.б.

  2. Ким Г. Социально-культурное развитие корейцев Казахстана. Авто-
    реф. Канд. дисс. Алматы. 1990; Кан Г. Корейцы Казахстана. Алма-
    ты, 1995; Немцы в Центральной Азии и Казахстане. Сб. документов
    и материалов. Алматы. 1997.

  3. Козыбаев М. К. Трудармейцы Казахстана на защите Отечества. //
    Дойче Алгемайне цайтунг. 1995, № 10; Алдажуманов К. С. Трудар-
    мейцы Казахстана. // 2-конфесс Трудармейцев Казахстана. Алма-
    ты, 1997; Алдажуманов К. С. Трудармейцы Казахстана: история и
    судьбы. // альманах ӘФениксӘ, 1998, № 1.

  4. Назарбаев Н. Ғасырлар тоғысында. Алматы, 1996, 272 б.

жүктеу/скачать 0,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8



©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет
Lessons
Curriculum vitae
Documents