Блисов Тілеубай Матайұлы, экология кафедрасының доценті, а ш.ғ. к

 

46 

  

Мақсаты: Жер пайдалануды тіркеу және есепке алу, оның міндеттерін 

оқып зерттеу. 

Жоспар: 

       6.1 Жер пайдалануды тiркеудiң мiндетi және мазмұны 

 

       6.2 Жердi есепке алудың мiндетi және мазмұны

 

 

6. 1 Жер пайдалану мен жер иеленуді тіркеу жер кадастрының кұрамды 

бөлігі болып, тиісті мемлекеттік кұжаттарға жазуларды енгізу мен нақгы жер 

учаскесіне  меншік  және  пайдалану  кұқығын  рәсімдеудің  занды  шаралары 

ретінде қаралады. Қазақстан жағдайында ол мемлекеттік сипатқа ие. 

Ол  -  жерге  мемлекеттік  және  жеке  меншік  құқығы  мен  жер  учаскесін 

пайдалану кұқығын бекіту және қорғауға бағытталған. Жер тіркеу деректері 

занды  күшке  ие.  Оның  міндетіне  жердің  құқықтық  және  шаруашылық 

жағдайы  туралы  мәліметтерді  жинау,  жүйелі  сақгау  жөне  жаңғырту  кіреді. 

Жер  пайдалану  мен  жер  иеленуді  тіркеу  алдында  занды  рәсімдеулер 

жүргізіледі,  олар:  жергілікті  жерде  учаскелердің  белгіленген  шекарасын 

бекіту,  жер  учаскелері  ауданын  аныктау  және  тиісті  жоспарларды  құру 

жүргізіледі.  Бұл  жұмыстар  жерге  орналастыру  тәртібімен  орындалады.  Жер 

пайдалану  мен  жер  иеленуді  тіркеу  жерді  есепке  алумен  тығыз  байланысты 

жүргізіледі. 

Жер қорын тиімді және  ұтымды пайдаланудың маңызды шарты  болып, 

жер  пайдалану  мен  жер  иеленудің  олардың  нысаналы  мақсаттарына  сәйкес 

қатаң  қорғау  және  тұрақтылығын  құқыктық  қамтамасыз  ету  жатады.  Жер 

иелену  мен  жер  пайдаланудың  тұрақгылығын  мемлекет  қамтамасыз  етеді. 

Бұл берілетін жер учаскелерінің көпшілігінің тұрақгы (мерзімсіз)  пайдалану 

мен  жеке  меншік  болуына  мүмкінділік  жасайды.  Бұл  жерлер  тек  қана 

мемлекеттік  қажеттіліктер  үшін,  занды  рәсімдерді  сақтай  отырып,  барлық 

шығындарды, соның ішінде пайдаланылмаған шығындар мен пайданың және 

учаске құнын қоса төлеу арқылы алынуы мүмкін. 

Жер  учаскелері,  заңға  сәйкес,  жер  пайдаланушылар  мен  жер 

иеленушілердің,  республика  жер  зандарын  бұзған  жағдайда  алып  қойылуы 

мүмкін. Жер пайдалану мен жер иеленуді қорғауды жүзеге асыру үшін кімнің 

жер  пайдаланушы  немесе  жер  иеленуші  екендігін  және  олардың  пайдалану 

немесе  иелену  құқығы  қандай  накты  аумаққа  тарағандығы      туралы   

мәліметтер  бар      болуы      керек.  Жер  пайдалану  мен  жер  иеленуді  тіркеу, 

нақты жер учаскелеріне меншіктік құқығы мен пайдалану құқығын рәсімдеу 

және  олар  туралы  тиісті  құжаттарға  (жер-кадастірлік  кітабына  және  жер 

кадастрының автоматтандырылған ақпараттық жүйесінің (ЖКААЖ) магнитті 

сақгауына)  мәліметтерді  жазумен  байланысты  көптеген  мәселелерді 

қамтиды.  Ол  бәрінен  бұрын  жер  учаскелерінің  құқыктық  жағдайы  туралы 

мәліметтерді қамтамасыз етеді. 

Дегенмен,  енді  жерді  пайдалану  ретінде  белгілі  аумаққа  және  нақты 

субъекті құқығымен байланысты мақсатты сипатқа ие, ол жер пайдаланудың 

шаруашылық  міндеті,  орналасқан  орны  мен  өлшемі  туралы  мәліметтерді 

 

47 

қамтиды.  Жер  пайдалануды  тіркеу  үшін,  тиісті  мемлекеттік  органның 

шешімі,  заңмен  қарастырылған  қажетті  құжаттардың  негізінде  тиісті 

мақсаттармен  занды  немесе  жеке  тұлғаға  жер  учаскесін  беру  туралы  және 

жерге  орналастыру  жобасының  нақты  мәнін  шығару  мен  жергілікті  жерде 

учаске шекарасын бекіту туралы қарастырылған құжаттар негіз болады. 

Жер пайдаланушыларды немесе жер иеленушілерді мемлекеттік тіркелу 

рәсімделгеннен кейін, жер учаскесіне меншік құқығын немесе жер пайдалану 

құқығын  беретін  құжат  (белгіленген  формадағы  мемлекеттік  акт)  пен  бірге 

сол учаскенің жоспары беріледі. Жер учаскесін беру шешімінде оны қандай 

мақсат  үшін  бөліп  берілетіні  және  жерді  пайдаланудың  негізгі  шарттары 

көрсетіледі.Пайдалануга  жер  бөліп  беру  барысында  ауыл  шаруашылық  жер 

пайдаланушылардың басымдылығы қарастырылады. 

Жер  пайдалану  немесе  меншік  құқығын  беретін  құжатта  учаскенің 

нысаналы  міндет  атқаруы,  бөлінетіні  немесе  бөлінбейтіні,  сервитуттер  мен 

басқа да ауыртпашылықтар мен шектеулер көрсетіледі. 

Азаматтар  мен  занды  тұлғалардың  пайдалануы  мен  иеленуі  болуы 

мүмкін, жер учаскелері бір немесе бірнеше бөлек орналасқан , бірақ бірыңғай 

жер пайдаланушылықты береді, бір субъект соншалықгы құқыққа ие, барлық 

бұл  жерлерге  иелік  ету,  пайдалану  бойынша  міндеттерімен  белгілі  бір 

құқыққа ие. 

Жер пайдалану немесе иелену нақты жер учаскесі түріндегі Мемлекеттік 

тіркеуде болады, яғни кез келген жылжымайтын    мүлік    объектісі    сияқты   

тек      қана  жер-  кадастрлық      кітабына      еңгізіліп      қоймай,  тиісті   

органдардың мемлекеттік тіркеуінен өтеді. 

ҚР  Жер  Кодексіне  сәйкес  (29-бап  4-тарау)  жерді  пайдалану  құқығы 

тұрақгы  және  уақытша  иеліктен  шығарылатын  немесе  шығарылмайтын, 

өтеулі  немесе  өтеусіз  алынатын  болуы  мүмкін.  Бұнда  жерді  пайдалану 

кұқығын қорғауға (29-бап 4-тарау) Осы заңмен және өзге де заң актілерімен 

белгіленген  негіздерден  басқа  реттерде  ешкімді  жер  пайдалану  құқығынан 

айыруға болмайды деп кепілдік беріледі. 

Жер пайдаланушылар: 

І) мемлекеттік және мемлекеттік емес; 

2) ұлттық және шетелдік; 

З) жеке және заңды тұлғалар; 

4) тұрақгы және уақытша; 

5) бастапқы және кейінгі болып бөлінеді. 

Занда: 

-  тұракты  жер  пайдаланушылар  жер  пайдалану  құқығы  мерзімсіз 

сипаттағы тұлғалар. 

-  уақытша  жер  пайдаланушылар  жер  пайдалану  құқығы  белгілі  бір 

мерзіммен шектелген тұлғалар деп түсіндіріледі. 

Бастапқы  жер  пайдаланушылар  -  жер  пайдалану  құқығын  Жер 

кодексінің  12  және  38-бабында  көзделген  тәртіппен  тікелей  мемлекеттен 

немесе  бұл  құқықгы  иеліктен  шығару  тәртібімен  басқа  бастапқы  жер 

пайдаланушылардан алған тұлғалар. 

 

48 

Кейінгі  жер  пайдаланушылар  -  кейінгі  жер  пайдалану  туралы  шарттың 

негізінде бастапқы жер пайдаланушының мәртебесі сақгалған бастапқы  жер 

пайдаланушылардан уақытша жер пайдалану құқығын алған тұлғалар. 

Жерді  тұрақты  пайдалану  құқығындағы  жер  учаскелері:  1/  шаруа 

(фермер) қожалықгарына; 2/ ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығы 

өндірісін  жүзеге  асыратын  мемлекеттік  заңды  тұлғаларға;  3/      ерекше   

қорғалатын      табиғат      аумақтары      жерінде      жер  пайдалануды          жүзеге     

асыратын          мемлекеттік          заңды  тұлғаларға;  4/  заңдарда  көзделген  өзге 

жағдайларда беріледі. 

Мерзімсіз деп, белгіленген мерзімі шектеусіз жер пайдалануды айтамыз. 

Басқаша  айтқанда,  бұл  тұрақты  жер  пайдалану.  Қазіргі  жер  пайдалану 

түріндегі  бастапқы  жер  пайдаланушыларға  құқыктық  рәсімдеу  болып,  жер 

пайдалану  құқығын  беретін  мемлекеттік  акт  беріледі.  Уақытша  жер 

пайдалануда,  жақтардың  келісімі  бойынша  немесе  жерді  бөліп  беру 

барысында  белгіленген  жер  пайдалану  мерзімі  шектелген  болады.  Жерді 

уақытша  пайдалану  құқығы  қысқа  мерзімді  (5  жылға  дейін)  және  ұзақ 

мерзімді  (5  жылдан  49  жылға)  дейін  болуы  мүмкін.  Уақытша  пайдалануда 

жерлерді беру және рәсімдеу тәртібі жер зандарымен белгіленген. 

Республикамызда  мемлекеттік  және  жеке  меншік  жер  меншіктері 

зандармен  танылады  және  қорғалады.  Жеке  меншіктегі  жер  учаскелерінен 

басқа барлық жер мемлекеттік меншік болып табылады, жерге жеке меншік 

азаматтар мен мемлекеттік емес занды тұлғалардың меншігі түрінде болады. 

Азаматтардың 

жеке 

меншігіндегі 

жерлерге 

өзіндік 

қосалқы 

шаруашылығын,  бақ  өсіру  және  саяжай  құрылысын  жүргізу  үшін  берілген 

жер учаскелері жатады (ҚР Жер кодексінің 23-бабы). 

Бұдан  басқа  азаматтар  мен  мемлекеттік  емес  занды  тұлғалардың  жеке 

меншігіне өзінің мақсатына сәйкес үйлер мен ғимараттарды қамтуға арналған 

жерлерді қоса алғаңда, құрылыс салуға берілген (берілетін) немесе өндірістік 

және өндірістік емес, оның ішінде түрғын үй-жайлар, үйлер, ғимараттар мен 

олардың  кешендері  салынған  жер  учаскелері  кіреді.  Жеке  меншіктегі  жер 

учаскесі жылжымайтын мүлік болып табылады. 

Егер  заңмен  және  басқа да  заң  актілерімен  өзгеше көзделмесе, жер    

учаскесінің    меншік    иесі,    мемлекеттік органдардың   қандай   да   болсын   

рұқсатынсыз,   өз   қалауы бойынша жер учаскесін  иелену, пайдалану және 

билік ету құқығын жүзеге  асырады.  Жер учаскесіне  меншік  құқығы басқа       

адамға  мәмле  жасалған  сәттегі  барлық  ауыртпалыктармен    қоса      беріледі.   

Меншік  иесі   өзінің  жер учаскесімен заң  актілеріңце тыйым  салынбаған  

кез  келген  мәмілелерді  жасауға,  атап  айтқанда  жер  учаскесін  уағдаластық 

баға     бойынша      сатуға,  шаруашылық  серіктестігінің      жарлық  капиталына    

жарна        ретінде        енгізуге,  кепілдікке  беруге,  сыйлауға  жөне  мұра  етіп 

қалдыруға кұқылы. Жер учаскесінің меншік   иесі   жер   учаскесін   уақытша   

пайдалану  туралы  -  шарттың  негізінде  жер  учаскесін  уақытша  пайдалануға 

беруге кұқылы (жалға беру, жалдау шарты немесе өтеусіз пайдалану туралы 

шарт түрінде). 

Жер  учаскелерін  тіркеу  негізгі  (алғашқы)  және  күнделікті  (кезекті) 

 

49 

болып бөлінеді. 

Жер тіркеу құжаттарына тиісті мәліметтерді енгізу және жүйелеу, жаңа 

жер  учаскелерін  (жер  иеленушілер  мен  жер  пайдаланушылар)  рәсімдеу 

бойынша  жұмыстарды  алғашқы  тіркеу  барысында  жүргізеді.  Оны  жүргізу 

процесінде жер учаскесі туралы алғашкы жазулар енгізеді. 

Жердің  құқықтық  жағдайына  анықтаулар  талап  етілгенде,  жер 

пайдалану құрамында және көлемінде заңды өзгерістер болғанда ғана жердің 

шаруашылық  пайдалануында  кезектегі  немесе  келесі  процестер  жүргізіледі. 

Сонымен  мемлекеттік  кажет  ұшін  жерді  алу  нәтижесінде  пайдаланатын 

жердің жалпы ауданы өзгеруі мүмкін 

Жер  пайдаланудағы  барлық  болып  жатқан  занды  өзгерістерді  рәсімдеу 

бойынша  жұмыстар  мен  алғашқы  тіркеу  мәліметтері  және  қүжаттарындағы 

тиісті анықтауларды енгізу пайдаланатын жерді күнделікті немесе ағымдағы  

тіркеу ретімен жүзеге асырылады. 

Бұндай жағдай дәрежесінде жер тіркеу мәліметтерін қолдау қамтамасыз 

етіледі. 

Республикада  жер  учаскелерін  мемлекеттік  тіркеу  белгілі  жүйеде 

қалыптасты  және  мемлекеттік  есепке  алумен  тығыз  байланысты  жүзеге 

асырылды.  Бәрінен  бұрын  тіркеу  мәліметтері  әрбір  жер  учаскесі  жерінің 

сапасы  мен  санын  есепке  алу  барысындағы  деректер  сапасында 

қабылданады. 

Жалпы  ауданды  қайта  бөлістіргенде,  тіркеу  барысында  көрсетілген, 

жерді есепке алу барысында анықталған алаптар аудандарымен үйлестіріледі. 

Бір  жағынан,  территория  бойынша  жер-есепке  алу  мәліметтері  әлгі 

қалыптасқан  жер  учаскесі,  жер  пайдалану  тіркеу  жұмыстарын  жүргізу 

барысында қолданылады. 

Тіркеу бірлігі мен жер учаскесінің белгілі бір шамасын қамтамасыз ету 

және  құжаттар  тұтастығы  болады.  Ауданда  (қалада)  жерді  есепке  алудың 

негізгі кұжаты мемлекеттік жер кадастр кітабы болып табылады. 

Жерді  есепке  алудан  жер  учаскелерін  тіркеудің  айырмашылығы, 

бірыңғай мемлекеттік жер қорының барлығын емес, тек оның пайдалану мен 

иеленуге  берілген  территориясы  камтылады.  Бос  жатқан  мемлекеттік 

босалқы жерлерде тіркеу жүргізілмейді. 

Жер  тіркеу  мөліметтері  топырақгы бонитеттеу  (сапасын салыстырмалы 

бағалау) және жерді экономикалық бағалауда пайдаланылады. 

 

6.  2  Жер  есебі  жер  кадастырының  құрамды  бөлігі  ретінде,  халық 

шаруашылығы есебінің бір түрі болып саналады. 

Оны  жүргізу  әдістерінің  өзгешелігі  жердің  өндіріс  құралы  және 

жылжымайтын мүлік объектісі ерекшелігіне байланысты. 

Халық  шаруашылығы  салаларында  жерлер  әр  түрлі  мақсаттар  үшін 

пайдаланылады және соған лайыкты оның есебі жүргізіледі. Жер тұрғын үй, 

өнеркәсіптік,  ауыл  шаруашылығы  және  орман  шаруашылығы,  транспорт 

кәсіпорындары,  мәдениет  мекемелері,  денсаулық  сақтау,  қорғаныс 

мекемелері  мен  ұйымдары  және  т.б.  құрылыстар  орналаскан  орын  ретінде 

 

50 

есептелінеді. 

Өңдірістің  кейбір  салаларында  (ауыл  және  орман  шаруашылығында) 

операциялық  базис  ретінде  жер  есебінен  басқа,  оларды  өндіріс  күштері, 

негізгі өндіріс құралы ретінде есепке алу қажет. Бұл жердің сапалық жағдайы 

мен  пайдалануы  туралы  арнайы  мәліметтерді  алуға  қажеттілікті  туғызады. 

Бәрінен  бұрын  бұған  ауыл  шаруашылық  алаптарының  құрамы  мен  сапасы 

туралы мәліметтер жатады. 

Жер  учаскесінде  жерді  сапалы  сипаттау  және  сандық  бейнелеу  үшін 

заттық (натуралды) өлшеуіштер қолданылады.  

Есепке  алу,  Республиканың  жер  қорын  тиімді  пайдалану  мен  қорғау 

үшін  қажетті  пайдаланатын  жердің  мөлшері,  сапасы  мен  шаруашылығы 

туралы мәліметтерді алуға, өңдеуге, талдауға және сақгауға бағытталған. 

Жалпы мемлекеттік мәселелерді шешу барысында жер есебі мемлекеттік 

шара  болып  есептелінеді.  Соның  үшін,  оны  жүргізудің  міндетін,  мазмұнын 

және  тәртібін  мемлекет  анықгайды.  Ол  жердің  есепке  алу  ақпараттарының 

мазмүны  мен  оны  алу  тәсілдерін,  есепке  алу  және  есеп  беру  құжаттары 

мазмұнын, есеп беру мерзімін, есеп жүргізетін органдар мен тұлғаларды, жер 

есебін жүргізуге бақылау тәртібін аныктайды. 

Есепке  алудың  белгіленген  тәртібі  республиканың  барлық  жеріне 

міндетті  болады.  Мемлекеттік  есепке  алудың  объектісіне  Қазақстан 

Республикасының бірыңғай жер қорының барлығы жатады. Бөлек салаларда 

мүдделері  мен  міндеттерін  есепке  алу  мен  ведомостволық  есепке  алуды 

жүргізуге  қажеттілік  туады,  оның  объектісіне  нақты  ведомоствоның 

қарауына жататын барлық жерлер жатады. 

Жердің  ведомостволық  есебі  мемлекеттік  есептің  мазмұны  мен 

талаптары  бойынша  кұрылады.  Жер  есебі  мемлекеттік  шара  ретінде 

мемлекеттік  жер  кадастрының  кұрам  бөлігі  болады.  Мемлекеттік  жер  есебі 

белгілі  жүйе  болып,  оған  жердің  сандық  және  сапалық  есебі  кіреді.  Оның 

даму  заңдылығына  жер  категорияларының,  жер  учаскелерінің  жөне 

алаптардың  аудандарын  анықтау  дәлдігін  жоғарылату,  жер  сапасы 

сипаттамасын кеңейту жатады. 

Жер  есебі  сапасы  жақсы  жоспарлы-картографиялық  материалдары 

негізінде жердің нақты жағдайы мен пайдалануы бойынша жүргізіледі. Жер 

есебіне  барлық  жер  қоры  әкімшілік-территориялық  бірлікке  бөлінген,  жер 

категориялары  мен  жерді  пайдаланушылар,  жер  пайдалану  мен  алқаптар 

жатады.  Алқаптардың  сапасы  топырақ  қабаты,  топырактың  кұнарлы 

заттармен  қамтамасыз  етілгендігі,  жер  бедері,  топырақтың  гумустық 

қабатының  қалындығы,  мелиоративтік  жағдайы  және  т.б.  бойынша 

анықталады. Жер есебі біріңғай әдіс  бойынша, яғни жер категориялары мен 

бөлек аймақтар мәліметтерін салыстыруды қамтамасыз етіп жүргізіледі. Бұл 

мақсатта  жер  есебі  ақпараттарын  алудың,  өндеудің  және  топтастырудың 

бірыңғай жуйесі, бірыңғай жер кластары мен алқаптар қолданылады. 

Есепке  алу  мәліметтері  жер  ресурстарын  пайдалануды  жоспарлау           

көрсеткіштеріне  қарағанда  көбірек  дифференцияланған  және  кеңейтілген 

болуы  керек.  Бұл  есепке  алу  тек  кана  жер  жағдайын  ол  жағы  немесе  бұл 

 

51 

жағын  анықтап  қоймай,  жаңа  жер  қорларын  игеру  және  олардың  өнімділігі 

мен  сапасын  жоғарылатуды  қарастырады.  Есепке  алу  мәліметтері  жердің 

жағдайы  және  нақты  өлшемімен,  оны  жүргізген  уақытпен  сайма-сай  болуы 

керек,  сонда  ғана  олар  практикалық  кұнды  көрінетін  болады.  Жерді  есепке 

алу  барысында,  есептеу  классификациясында  қарастырылған  жергілікті 

белгілер  мен  заттарды  мүмкіндігінше  дәлдікпен,  нақтылықпен  аныктау 

қажет. 

Мемлекеттік  жер  қоры  мёмлекеттік  жерді  есепке  алу  объектісі 

болғандықтан,  барлық  жерлер,  оның  кұрамына  кіретініне,  олар  кімнің 

пайдалануы  мен  және  иеленуіне  жататынына,  оларды  казіргі  кезде 

пайдаланатынына және пайдаланбайтынына қарамастан есепке алынады. 

Былайша  айтқанда,  бірыңғай  мемлекеттік  жер  қорының  барлық  жерін 

есепке  алуды  қамту  принципін  сақтау  керек.  Бұл  оның  жер  категориялары, 

жер  пайдаланушылар  және  алқаптар  бойынша  қайта  бөлісуі  мен  кұрамын, 

жалпы ауданын дұрыс анықтауга мүмкіндік береді. 

Жерді есепке алуды  дұрыс жүргізудің негізгі шарты - оны өз уактында 

және  токтаусыз  немесе  үздіксіз  жүргізу.  Бұның  өзі  жер  есебі  мәліметтерін 

қазіргі кезгі деңгейінде ұстап түрады. Бұл принцип жердің жер жағдайы мен 

пайдалануында  өтетін  сандық  және  сапалық  өзгерістерді  жүйелі  есепке  алу 

қажеттілігін тудырады. Жер бетінде (натурада) пайда болған өзгерістерді өз 

уақытында аныктап белгілеп отыру және тиісті есепке алу мәліметтерін алу 

мен жазудың уақыты бойынша келісім орнату керек. 

Жер  есебі  мәліметтері  нақты  және  жеткілікті  толық  болғаны  дұрыс. 

Есепке  алу  материалдары  мен  құжаттарында  жазулар  ебедейсіз  және  қиын 

оқылатын  болмауы  керек.  Жер  есебі  мәліметтері  тек  қана  текстік  құжаттар 

болып  көрініп  қоймастан,  жоспарлы  картографиялық  негізде  міндетті  түрде 

кескінделеді, 

ақпараттарды 

(цифрлы 

кестелер, 

текст, 

графиктер, 

диаграммалар,  картограммалар  және  электронды  карталар)  беретін  және 

сақтауға  мүмкіндік  беретін  компьютер  технологияларын  пайдалану  мен 

магниттік 

тасымалдаушыларда 

есепті 

жүргізу 

айтарлыктай 

жеңілдетілдірілген. Есепке  алу  барысында  мәліметтерді  алу жене  өндеуде  

аз  қаражатты  қамтамасыз  ететін  әдістер  мен  құралдарды  қолдану  қажет. 

Есептеуіш  компьютерлік  техникаларды  және  тексеру  мен  түсірістің  ең 

жетілдірілген  әдістерін  қолдану,  республиканың  жер  қорын  өз  уақытында 

және  дұрыс  есепке  алуды  жүзеге  асыруға  мүмкіндік  туғызады,  ал  сонымен 

қатар мемлекеттік жер кадастрын ойдағыдай жүргізеді. 

Жерді  түгендеу  (инвентаризациялау)  жер  есебінің  кұрам  бөлігі,  бір 

жолғы  есепке  алу  шарасы  болып  есептеледі.  Оны  жергілікті  жерде, 

кадастрлық  кұжаттарда  бар,  тиісті  мәліметтерді  табу  мақсат  пен  қажеттілік 

туғанда  жүргізіледі.  Бұл  барыста  табылған  аныктаулар  кадастрлық 

мәліметтерге  және бірінші  кезекте  есеп  алуға  енгізіледі.  Түгендеуді жүргізу 

барысында  өндірісте  бар  болған  жоспарлы-картографиялық  және  басқа  да 

материалдар қолданылады. Жергілікті жердегі тиісті мәліметтерді табу жерді 

тексеру  барысында  жүргізіледі.  Жергілікті  жерде  арнайы  түсірістер  қағида 

бойынша жүргізілмейді. 

 

52 

Жерді  есепке  алу  жұмыстары  өз  міндетіне,  мазмүнына  және 

ерекшеліктеріне  байланысты  жалпы  кадастрда  негізгі  (алғашқы)  және 

ағымдағы  (күнделікті,  келесі)  болып  бөлінеді.  Бұл  есепке  алу  түрлері  бір-

бірімен  өзара  байланысты  және  жерді  есепке  алудың  бірыңғай  процесінің 

белгілі бір кезеңін білдіреді. 

Негізгі есеп алу міндеті: 

1 Есептелінетін территорияның барлық жоспарлы материалдарын алуды 

жүйелеу және талдау жасау. 

2 Жоспарлы материалдар мен жер-есебі мәліметтерінің қажетті алғашқы 

деректерін  алу  мақсатымен  тексеру  және  түсіріс  бойынша  тиісті  далалық 

жұмыстарды жүргізу. 

3  Барлық  есептелінетін  территорияның  пайдаланатын  және  кайта 

бөлістірілетін жердің сапалық жағдайын, өлшемін аныктау. 

4  Арнайы  жер-есептік  жоспарлы  материалдарды  дайындау  және  жер-

есептік текстік құжаттарға алғашқы жазуларды енгізу. 

5  Жер  қорына  жер  категориялары,  жер  пайдаланушылар,  алқаптар 

бойынша  бөлістірілуін,  құрамын  анықгау  және  оларға  әкімшілік  бірліктер 

(аудандар,облыстар) бойынша сапалық сипаттама беру. 

Алғашқы      есепке      алуды      жүргізуге      байланысты      кең  көлемдегі 

жұмыстар  туралы  пікір  айту  үшін,  мысал  ретінде  бірнеше  мәліметтерді 

келтіруге болады. Қазақстан Республикасы жер қорының жалпы аумағы 272, 

5 млн га деп есептелінді және 14 облыс, 161 әкімшілік аудан, 302 қалалар мен 

поселкелер және 7164 ауыл елді мекендер бар. 

Ауыл  шаруашылық  алқаптары  олардың  түрлері  мен  түр  тармақтары 

бойынша анықгалады, олар топтар, класстар, сонымен қатар топ тармақгары 

құрамы  механикалық  құрамы  бойынша  топтық  сипаттама  беріледі,  барлық 

ауыл шаруашылық алқаптарын бағалау жүргізіледі. 

Алғашқы  есепке  алу  түсірістер  мен  тексерулерді  жүргізуге, 

жоспарларды  құруға,  аудандарды  есептеуге  байланысты.  Анықталатын 

территория  жерінің  саны  мен  сапасы  туралы  толық  және  жан-жақты 

мәліметтерін алу үшін оны жоғары дәрежелегі мамандар жүргізеді. Ол келесі 

сатылардан  тұрады:  дайындық  жұмыстар,  далалық  және  есепке  алу 

жұмыстарының нәтижелерін рәсімдеуден. 

Дайындық  жұмыстары  барысыңда  анықталатын  территория  жерлерін 

саны  мен  сапасы  туралы  мәліметтерден  тұратын  барлық  материалдар  мен 

кұжаттарды 

жинайды. 

Жерді 

пайдалануды 

тіркеу 

құжаттарын, 

топографиялық-картографиялық  материалдарды,  шаруашылықаралық  және 

ішкі шаруашалыктық жерге орналастыру мәліметтерін, әр түрлі бағыттарды 

тексеру  материалдарын  жинайды  және  зерттейді.  Егер  материалдар 

ескерілмеген  және  натураға  көшірілмеген  жағдайда,  жоспарды  түзету 

бойынша  жүмыстары  көрсетіледі  немесе  жаңадан  түсірістер,  тексерулер 

жүргізіледі, яғни далалық жұмыс кезінің бағдарламасын аныктайды. 

Далалық  жұмыстарының  жергілікті  жердегі  жер-есептік  мәліметтеріне 

қажеттілік  туғанда  арнайы  қызметтер  жоспарланады.  Бұл  жүмыстарға 

түсірулер,  тексерулер  бұған  дейінгі  бар  жоспарлы  материалдарға  түзетулер 

 

53 

жатады.  Далалық  жұмыстардан  кейін  тиісті  шаралар  -  топырақ  талдау,  жер 

есептік  және  мәліметтерді  рәсімдеу,  аудандарды  есептеу  мен  үйлестіру, 

арнайы жоспарлық есептік құжаттарды құру орындалады. 

Осындай  жолмен  алынған  мәліметтерді  белгілі  бір  тәжірибеде  карап 

шығады,  бұдан  кейін  сапасы  жақсы  деректі  мәліметтерді  қабылдайды  және 

есепке алу құжаттарына еңгізіледі. 

Алғашқы  есепке  алу  барысындағы  тіркелген  және  анықгалған 

мәліметтер  уақыт  өтуге  байланысты  талапқа  сай  болмай  жарамсыз  қалады. 

Шаруашылық  пайдалану  процесінде  жерді  бөлу  мен  құрамында  белгілі  бір 

өзгерістер  болады.  Сонымен,  соңғы  жылдары  жер  учаскелерін  нактылауға, 

шаруа  қожалықтарына,  кооперативтер  мен  серіктестіктерге,  ауылдық 

аудандардағы  жерді  бөліп  беру  өзгерді.  Бұдан  басқа  ауыл  шаруашылық 

кәсіпорьшдарда, 

шамамен 

20%-тен, 

алқаптарды 

трансформациялау 

жүргізіледі,  яғны  жыл  сайын  алқаптардың  құрамы  өзгеріп  тұрады.  Сол 

сияқты  мелиоративтік  шаралардың  қысқаруына  байланысты,  табиғи  мал 

азықтық  алқаптар  мен  егістіктің  сапасы  өзгереді.  Елді  мекендер  жері 

құрамында да үлкен өзгерістер болады және басқа жер санаттары жерлерінде 

құрамы мен құрлысында жыл сайын өзгереді. 

Сондықтан  алғашқы  есепке  алу  құжаттарына  еңгізілген  мәліметтер 

ескіреді,  оларды  жаңарту  ағымдағы  есепке  алуды  жүргізуге  алып  келеді. 

Ағымдағы  есепке  алу  міндетіне  жердің  саны  мен  сапасында,  бөлінуінде 

болған  өзгерістер  туралы  мәліметтерді  анықтау  және  жазу,  алғашқы  есепке 

алу  барысында  жіберілген  қателерді  табу  мен  тиісті  анықгауларды  еңгізу 

кіреді.  Құжатта  тек  занды  өзгерістер  белгіленеді,  сондықган  күнделікті 

есепке  алу  барысында  тек  кана  нақгы  өзгерістерден  басқа  олардың 

заңдылығы да аныкталады. Күнделікті есепке алуды жүргізуде негізгі есепке 

алу материалдары қолданылады және тек жердің пайдалану мен жағдайында 

өзгеріс болған территория бөлігі ғана өзгереді. 

Түсірістер  мен  жоспарлы  материалдарды  дайындау  заң  бойынша 

жүгізіледі.  Сонымен,  күнделікті  есепке  алу  алғашқы  есепке  алудың 

жұмыстық көлемі бойынша да, түрі бойынша да ерекшеленеді. 

Өзгерістер  өзінің  түріне  қарай  келесі  түрлерге:  алқаптарды 

трансформациялауға  қарай  алқаптар  ауданына,  топырактың  сапалық  

жағдайында, жерді   алу   мен   бөлуге байланысты. Жер пайдалану мен басқа 

есепке  алу  барлығының  өлшемінде,  әкімшілік  бірлігінің  территориясы 

ауданында  болуы  мүмкін;  негізгі  және  күнделікті  есепке  алудың  өзара 

байланысы  бар,  алғашқы  екіншінің  жүргізілуі  үшін  қайта  кұрады,  екінші 

біріншінің  мәліметтерін  жаңалайды,  туралайды  және  толыктырады,  жер 

туралы мәліметті қазіргі кез деңгейінде жүйелі түрде ұстап тұрады. Алғашқы 

және  ағымдағы  есепке  алу  барысында  көрсеткіштер  сан  жағдайында 

кескінделеді.  Есепке  алу  барысындағы  мәліметтер  әр  түрлі  әдістермен, 

бәрінен бұрын түсіріс, тексеру және өлшеу жолдарымен алынады. 

Жерді есепке алуды дұрыс орындау ушін, түсірістер үлкен мағынаға ие. 

Осыдан  бұдан  алынған  түсірулер,  жоспарлы  материалдар  негізінде 

Республиканың  жер  қорын  нақгы  есептеуге  мүмкіндік  туады.  Түсіріс 

 

54 

материалдары  жер  пайдалану  ауданы,  алқаптар  құрамы  мен  олардың  түр 

тармақтарының  нақты  мәліметтерін  алуға  мүмкіндік  береді.  Бұл  мәліметтер 

жердің сапасын есепке алу үшін қажет. 

Жер  кадастрындағы  түсірістер  мен  тексерулер  жайында  осының 

алдында қаралған тақырыпта танысқан болатынбыз.   

Пайдаланатын  жоспарлы-картографиялық  материалдар  түрлеріне 

байланысты  алқаптардың,  жер  пайдаланудың  және  әкімшілік  бірлік 

территориясы  аудандарын  анықтаудың  екі  тәсілі  қолданылады.  Бірінші 

тәсілдегі  деректі  материалдарға  бөлек  алап  түрлері  мен  жер  пайдаланудың 

жалпы ауданы бойынша есептейтін бөлек жер учаскелері жоспары жатады. 

Аудан жерінің көлемі мен оның алқаптарының жалпы аудандарын қосу 

жолымен 

аныкталады. 

Республика 

және 

облыстарда 

аудандарды 

аналитикалық  жолмен  есептейді.  Бұл  тәсілдің  де  өзіне  тиісті  жеткіліксіздігі 

бар.  Бұдан  өр  түрлі  дәлдіктер  бар  екені  көрініп  тұрса,  онда  ірі  масштабты 

карталар бойынша есептелінген аудандар дәлдігін де айтуға болады. 

Екінші  тәсілде,  жерлерді  есепке  алу  үшін  жоспарлық  материалдар 

ретінде  аудандары  аналитик  тәсілмен          есептелінген,  жалпы  мемлекеттік 

бөлшектеу трапециялары пайдаланылады. 

Пайдаланатын  жерлердің,  аудандардың,  облыстардың  және  Республика 

шекараларын  координаттар  бойынша  трапецияларға  түсіреді.  Содан  кейін 

жер  учаскелерінің,  пайдаланатын  жердің,  әкімшілік  бірліктердің  аудандары 

есептеліп,  оларды  трапециялар  аудандарында  үйлестіреді  (увязка),  осындай 

әдіс аудандардың дәлділігін жоғарылатады. 

Егер бөлек-бөлек пайдаланатын жерлердің және олардың алқаптарының 

аудандары  осы  екі  әдіспен  анықгалғанда  (тек  дәлдікпен)  және  бірдей 

техникалық жағдайдарда келесі тұжымдарға келеміз: 

-  пайдаланатын  жерлерді  жоспармен  салыстырғанда  трапеция  бойынша 

аудан көлемінің қатесі екі есе төмен; 

- облыс бойынша 4-5 есе аз; 

-  ең  кең  тараған  жағдайда  (пайдаланатын  жерлердің  шекаралары 

бойынша  еркін  теодолиттік  жүрістер  салынғанда)  аудандар  және  облыс 

алқаптары, аудандары трапеция, пайдаланатын жерлер жоспарлары бойынша 

қарағанда, 2-9 есе дәлірек. Сонымен, трапеция бойынша дәлірек анықталады 

деуімізге толық мүмкіндік бар. 

Жер  пайдаланудағы  алқаптардың  құрамында  болып  жатқан  барлық 

өзгерістер, жоспарлы материалда графикалық жолмен белгіленеді. 

Кәзіргі  кезде  республикамызда  есепке  алынатын  аудан  және  облыстық 

жер  учаскесінің  компьютерге  енгізілген  электрондық  карталары  бар.  Жер 

учаскесінің  есептелінетін  квартал,  аудан  және  облыстық  электрондық 

карталарды  компьютерде  алу  жолымен  графикалық  тәсілді  әбден  жетілдіру 

бойынша  жұмыстар  жүргізілуде.  Электрондық  карталар  түріндегі  есеп 

алудың  графикалық  тәсілін  қолдану,  тек  есепке  алудың  дәлдігін 

жоғарылатып қоймай, бастапқы, ағымдағы есепке алудағы өзгерістерді енгізу 

процесін автоматтандыруға және картографиялық есепке алу материалдарын 

беруге  мүмкіндік  береді.  Графикалық  тәсіл,  анықталатын  жердің  кеңістік 

 

55 

жағдайы,  олардың  құрамы  мен  пайдалануынан  көрініс  беруді  қамтиды. 

Текстік және графикалық тәсілдердің өзара белгілі байланысы бар. 

Мәліметтерді  аныктауда  графикалық  тәсіл  дәл  болған  сайын,  текстік 

құжаттарда  қамтылатын  мәліметтер  де  соншама  дәл  болады.  Көрсетілген 

тәсілдер, бір бірін толықгырып, жерді есепке алу барысында, оған жан-жақгы 

сипаттама беруге мүмкіндік береді. 

Жердің  санын  есепке  алу  барысында  тек  жер  қоры  категорияларының 

жалпы  ауданын  аныктап  қоймай,  сонымен  бірге  жер  алқаптарының  түрлері 

мен түр тармақгары бойынша жер сапасы мен аудандары туралы мәліметтер 

алады.  Жерді  есепке  алу,  жер  алқаптарының  нақты  өлшемдері  мен 

жағдайлары  бойынша  жүргізіледі.  Сонымен,  алкаптар  бойынша  белгілі  бір 

жер  классификациясы  қолданылады.  Онда  ауыл  шаруашылық  алқаптар 

егістік,  көпжылдық  екпе  ағаштар,  тыңайған  жерлер,  шабындық,  жайылым 

түрлері және түр тармақгары бойынша көбірек егжей-тегжейлі анықталады. 

жүктеу/скачать 0,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: