Бухгалтерлік есеп

264
  Дт                             Кт                               Құжаттар
8013         —        3150, 3210            Еңбекақы, әлеуметтік салық 
                                                      пен әлеуметтік мұқтаждықтарға  
                                                         қаржы бөлу бойынша есептер
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  тек  қана 
пассивті  шоттар орналасқан. Бұл жағдайда (№ 3150, 3210) баланстың 
активі мен пассиві көбейетін 3 типті «Активті-пассивті» операция 
орын алады. Бір жағынан кәсіпорын өндірісіндегі шығыстары, екінші 
жағынан бір мезгілде сол сомаға әлеуметтік салық пен әлеуметтік 
мұқтаждықтарға  қаржылар  есептеу  бойынша  кредиторлық  қа-
рыздары көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысалдар  келтіреміз:  1)  қыркүйек  айында  шойын  құю  цехы 
жұмысшыларының  еңбекақысы  есебінен  2007  жылы  қыркүйек 
айындағы  әлеуметтік  салық  есептеу  бойынша  есептерге  сәйкес, 
378000  теңге  сомада  әлеуметтік  салық  есептелді.  Бұл  жағдайда 
бухгалтерлік проводка төмендегіше болады:
  Дт                    Кт                     Сома                         Ескерту
8013       —      3150        =        378000                3 типті операция
А (+)                 П (+)
2)  қыркүйек  айында  шойын  құю  цехы  жұмысшыларының 
еңбекақысы  есебінен  2007  жылы  қыркүйек  айында  әлеуметтік 
мұқтаждықтарға  қаржы  бөлу  бойынша  есептерге  сәйкес,  30000 
теңге  әлеуметтік  мұқтаждықтарға  қаржы  есептелді.  Бұл  жағдайда 
бухгалтерлік проводка төмендегіше болады: 
  Дт                     Кт                     Сома                         Ескерту
8013        —      3210         =        30000                3 типті операция
А (+)                 П (+)
  г) Газ, электр және қуаттың басқа түрлері ретіндегі өндірістік 
мұқтаждықтарға жеткізіп берушілердің шоттарын акцепттеу (келісім 
беру).  Бұл  операциялар  №  8011  «Негізгі  өндірістегі  материалдар» 
шотының  дебеті  бойынша  бейнеленеді.  Шығыстар  жеткізіп  беру-
шілердің  беретін  қуаттың  түрлерінен  пайда  болатындықтан,  ша- 

265
руашылық операциялар № 3310 шоттың кредитінен № 8011 шоттың 
дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады: 
  Дт                                Кт                                  Құжаттар
8011            —             3310                Келісімдер, шот-фактуралар,  
                                                                         жүкқұжаттар 
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  тек  қана 
пассивті  шот орналасқан. Бұл жағдайда (№ 3310) баланстың активі 
мен  пассиві  көбейетін  3  типті  «Активті-пассивті»  операция  орын 
алады.  Бір  жағынан  кәсіпорын  өндірісіндегі  шығыстар,  екінші 
жағынан бір мезгілде сол сомаға жеткізіп берушілерге  кредиторлық 
қарыздары көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
 Мысал келтіреміз: қыркүйек айында күйдіру цехы бойынша 2007 
жылы қыркүйек айының 30 жұлдызындағы № 354 шот-фактураға 
сәйкес, 950000 теңге сомаға электр қуаты мен газды пайдаланғаны 
үшін  жеткізіп  берушілердің  шоттары  акцепттелді  (келісілді).  Бұл 
жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегіше болады:  
 
  Дт                         Кт                     Сома                   Ескерту
8013          —        3310         =       950000          3 типті операция
А (+)                     П (+)
ғ)  Негізгі  өндірістің  артығын  кіріске  алу.  Бұл  операциялар  № 
8010  «Негізгі  өндіріс»  шотының  дебеті  бойынша  бейнеленеді. 
Шығындардың  көбеюі  негізгі  өндірістің  артығын  кіріске  алудан 
болатындықтан,  шаруашылық  операциялар  №  6010  шоттың 
кредитінен № 8010 шоттың дебетіне жасалады. Бұл жағдай қосымша 
табыс  пайда  болғанын  және  ол  салық  салынуға  жататындығын 
білдіреді. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады: 
 
  Дт                           Кт                                    Құжаттар
8010         —          6010                         Түгендеу актілері,  
                                                                   жүкқұжаттар 
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  тек  қана 
пассивті  шот орналасқан. Бұл жағдайда (№ 6010) баланстың активі 

266
мен  пассиві  көбейетін  3  типті  «Активті-пассивті»  операция  орын 
алады.  Бір  жағынан  кәсіпорын  өндірісіндегі  шығыстар,  екінші 
жағынан бір мезгілде сол сомаға негізгі қызметтен түскен табыстар 
көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: қазан айында құрастыру цехы бойынша 2007 
жылы қазан айының 30 жұлдызындағы № 3 түгендеу актіне сәйкес, 
460000  теңге  сомада  негізгі  өндірістің  артығы  анықталып,  кіріске 
алынды. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегіше болады:
 
  Дт                       Кт                                      Ескерту
8010        —        6010                            3 типті операция
А (+)                   П (+)
д)  Негізгі  өндірістің  шығындарын  жинақтау.  Бұл  операциялар 
№  8010  «Негізгі  өндіріс»  шотының  дебеті  бойынша  бейнеленеді. 
Шығындардың  жиынтығы  калькуляциялық  шоттарға  сәйкес 
жасалатындықтан,  шаруашылық  операциялар  №  8011—8014  шот-
тардың кредитінен № 8010 шоттың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік 
жазу төмендегіше болады: 
 
  Дт                           Кт                                     Құжаттар
8010         —      8011—8014         Калькуляциялық шығындардың,
                                                   жиынтығы, бухгалтерлік анықтама
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  тек  қана 
активті  шоттар орналасқан. Бұл жағдайда (№ 8011—8014) 1 типті 
«Активті-активті» операция орын алады, яғни  баланстың активінде 
тек  қана  өзгерістер  болады.  Бір  жағынан    кәсіпорынның  негізгі 
өндірісіндегі шығыстары көбейеді, екінші жағынан бір мезгілде сол 
сомада  калькуляциялық  шоттар  бойынша  шығындардың  мөлшері 
кемиді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: кәсіпорын бойынша шілде айында комбайн-
дардың  моторларын  құрастыратын  цех  бойынша  шығындардың 
жалпы  сомасы  2007  жылы  тамыз  айының  1  жұлдызындағы  № 
10  ведомосына  сәйкес,  46000000  теңгені  құрады.  Бұл  жағдайда 
бухгалтерлік проводка төмендегіше болады:

267
  Дт                     Кт                    Сома                        Ескерту
8010   —    8011—8014    =    46000000           1 типті операция
А (+)                А (-)
е)  Негізгі  және  көмекші  өндірістердегі  негізгі  құралдардың 
тозуы  мен  материалдық  емес  активтердің    амортизациясын 
есептеу.  Бұл  операциялар    №  8045  «Негізгі  құралдар  мен  мате-
риалдық  емес  активтердің  тозуы»  шотының  дебеті  бойынша 
бейнеленеді. Шығындардың жиынтығы негізгі құралдардың тозуы 
мен  материалдық  емес  активтердің  амортизациясы  бойынша 
жиналатындықтан, шаруашылық операциялар №  2420—2429 «Негіз-
гі құралдардың тозуы», 2720, 2740 «Материалдық емес активтердің  
амортизациясы» шоттарының кредитінен № 8045 шоттың дебетіне 
жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:  
  Дт                         Кт                                       Құжаттар
8045                2420—2429             Негізгі құралдардың тозуы мен 
                        2720, 2740               материалдық емес активтердің
                                                    амортизациясын есептеу бойынша
                                                                           есептер 
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  тек  қана 
пассивті  шоттар орналасқан. Бұл жағдайда (№ 2420, 2720) баланстың 
активі мен пассиві көбейетін 3 типті «Активті-пассивті» операция 
орын  алады.  Бір  жағынан  кәсіпорынның  негізгі  құралдардың 
тозуы  мен  материалдық  емес  активтердің    амортизациясы 
бойынша  шығыстары,  екінші  жағынан  бір  мезгілде  сол  сомаға 
негізгі  құралдардың  тозуы  мен  материалдық  емес  активтердің  
амортизациясы  көбейеді.  Бұл  жағдай  жазудың  дұрыстығын 
білдіреді.
 Мысал келтіреміз: кәсіпорында 2007 жылы тамыз айында негізгі 
құралдардың  тозуын  есептеу  бойынша  есептер  мен  ережелерге 
сәйкес, 68750 теңге сомада үйлер мен ғимараттардың тозуы есептелді. 
Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегіше болады: 
   Дт                   Кт                 Сома                         Ескерту
8045        —     2421      =      68750                 3 типті операция

268
А (+)                А (+)
Енді  негізгі  және  қосалқы  өндірістер  шығыстарының  кему 
(жабылу) жағдайларын қараймыз.
Аталмыш 
жағдайларда 
көрсетілген 
шығыстар 
кредит 
бойынша  өтеді.  Бұл  жерде  біз  шығыстар  шоттары  жабылуының 
ерекшеліктеріне назар аударуымыз керек.
а)  Дайын  өнімді  кіріске  алу.  Бұл  операциялар  №  1320  «Дайын 
өнім» шотының дебеті бойынша бейнеленеді. Дайын өнім жұмсалған 
шығындардың жиынтығынан пайда болатындықтан, шаруашылық 
операциялар № 8010 шоттың кредитінен  № 1320 шоттың дебетіне 
жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады: 
  Дт                          Кт                              Құжаттар
1320          —         8010              Жұмсалған шығындардың
                                               жиынтығы, № 10 журнал-ордер,  
                                                              жүкқұжаттар
Жазудың дұрыстығын тексереміз: дебеттік жағында тек қана актив-
ті  шот орналасқан. Бұл жағдайда (№ 1320) 1 типті «Активті-активті» 
операция орын алады, яғни  баланстың активінде тек қана өзгерістер 
болады.  Бір  жағынан  кәсіпорынның  дайын  өнімі  көбейеді,  екінші 
жағынан бір мезгілде сол сомада негізгі өндіріс бойынша шығындардың 
мөлшері кемиді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: кәсіпорында 9 ай ішінде 2008 жылы қыркүйек 
айындағы  №  10  журнал-ордердің  мәліметтеріне  сәйкес,  5850000 
теңгеге  дайын  өнім  шығарылды.  Бұл  жағдайда  бухгалтерлік  про-
водка төмендегіше болады: 
   Дт                      Кт                    Сома                    Ескерту
1320         —       8010        =      5850000          1 типті операция
А (+)                   А (-)
ә)  Жұмыстар,  қызметтер  өткізудің  өзіндік  құнын  анықтау. 
Бұл  операциялар  №  7010  «Өткізілген  өнімнің  және  көрсетілген 
қызметтердің өзіндік құны» шотының дебеті бойынша бейнеленеді. 
Шығыстар  жұмсалған  шығындардың  жиынтығынан  пайда  бола-
тындықтан, шаруашылық операциялар № 8010 шоттың кредитінен 
№ 7010 шоттың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше 

269
болады: 
  Дт                         Кт                                         Құжаттар
7010        —          8010                       Жұмсалған шығындардың  
                                                       жиынтығы, № 10 журнал-ордер 
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
активті  шот орналасқан. Бұл жағдайда (№ 7010) 1 типті «Активті-
активті»  операция  орын  алады,  яғни    баланстың  активінде  тек 
қана  өзгерістер  болады.  Бір  жағынан    кәсіпорынның  өнім  өндіру 
бойынша  шығыстары  көбейеді,  екінші  жағынан  бір  мезгілде  сол 
сомада негізгі өндіріс бойынша шығындардың мөлшері кемиді. Бұл 
жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал  келтіреміз:  кәсіпорын  бойынша  9  ай  ішінде  өткізілген 
жұмыстардың өзіндік құны 2007 жылы қыркүйек айындағы № 10 
журнал-ордердің  мәліметтеріне  сәйкес,  12350000  теңгені  құрады. 
Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегіше болады:
  Дт                  Кт                  Сома                          Ескерту
7010     —      8010      =     12350000              1 типті операция
А (+)              А (-)
  
б)  Ауыл  шаруашылығында  құнарлы  малдың  төлін  кіріске  алу. 
Бұл операциялар № 2930 «Аяқталмаған құрылыс» шотының дебеті 
бойынша бейнеленеді. Құнарлы малдың төлі ауыл шаруашылығында 
жұмсалған  шығындардың  жиынтығынан  пайда  болатындықтан, 
шаруашылық операциялар № 8010 шоттың кредитінен № 2930 шот-
тың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады: 
   Дт                            Кт                              Құжаттар
2930           —           8010       Өнім беруші малды бонитирлеудің  
                                                                                          Ф  №  24  үлгідегі  актілері, 
жүкқұжаттар
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
активті  шот орналасқан. Бұл жағдайда (№ 2930) 1 типті «Активті-
активті» операция орын алады, яғни  баланстың активінде тек қана 
өзгерістер болады. Бір жағынан  кәсіпорынның құнарлы малының 
төлі көбейеді, екінші жағынан бір мезгілде сол сомада негізгі өндіріс 

270
бойынша  шығындардың  мөлшері  кемиді.  Бұл  жағдай  жазудың 
дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: кәсіпорын бойынша 6 ай ішінде 2007 жылы 
маусым айындағы құнарлы малды бонитирлеудің Ф № 24 үлгідегі 
актісіне  сәйкес,  125000  теңгеге  ірі  қара  малдың  төлі  алынды.  Бұл 
жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегіше болады:
  Дт                  Кт                   Сома                        Ескерту
2930     —      8010        =      125000            1 типті операция
А (+)              А (-)
в)  Табиғи  апаттардың  әсерін  жою  бойынша  негізгі  өндірістің 
шығындарын  бейнелеу.  Бұл  операциялар  үшін  Типтік  жоспармен 
№  861,  862  «Табиғи  апаттар  әсерінен  болған  залалдар»  шоттары 
қарастырылған болатын. Қазіргі уақытта Жұмыс жоспары ережелері 
бойынша шығыстар табиғи апаттардың әсерін жою үшін жұмсалған 
шығындардың жиынтығынан пайда болатындықтан, шаруашылық 
операциялар № 8010 шоттың кредитінен № 7420 шоттың дебетіне 
жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады: 
 
  Дт                             Кт                                   Құжаттар
7420            —           8010                 Кәсіпорын бойынша бұйрық, 
                                                          негізгі өндірістің шығыстарын
                                                            шығыс ету актілері, есептер
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек 
қана  активті    шоттар  орналасқан.  Бұл  жағдайда  (№  7420)  1  типті 
«Активті-активті» операция орын алады, яғни  баланстың активінде 
тек  қана  өзгерістер  болады.  Бір  жағынан    кәсіпорынның  табиғи 
апаттардың әсерін жою бойынша жұмсалған шығыстары көбейеді, 
екінші  жағынан  бір  мезгілде  сол  сомада  негізгі  өндіріс  бойынша 
шығындардың  мөлшері  кемиді.  Бұл  жағдай  жазудың  дұрыстығын 
білдіреді.
Мысал  келтіреміз:  кәсіпорын  2007  жылы  шілде  айының  25 
жұлдызындағы  негізгі  өндірістің  шығыстарын  шығыс  етудің  № 
1  актісі  мен  кәсіпорын  бойынша  директордың  бұйрығына  сәйкес, 
650000  теңге  сомада  орман  өртін  сөндіру  нәтижесінде  негізгі 

271
өндірістің  залалын  шекті.  Бұл  жағдайда  бухгалтерлік  проводка 
төмендегіше болады:  
  Дт                      Кт                  Сома                       Ескерту
7420       —        8010       =      650000            1 типті операция
А (+)                  А (-)
г)  Жыл  соңында  негізгі  өндірістің  қалдықтарын  аяқталмаған 
өндіріс есебіне өткізу. Бұл операциялар № 1340 «Аяқталмаған өндіріс» 
шотының  дебеті  бойынша  бейнеленеді.  Шығыстар  жұмсалған 
шығындардың қалдықтарынан пайда болатындықтан, шаруашылық 
операциялар № 8010 шоттың кредитінен № 1340 шоттың дебетіне 
жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады: 
  Дт                              Кт                                Құжаттар
1340           —           8010                   Нұсқаудың ережелері, 
                                                                түгендеу актілері 
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
активті  шот орналасқан. Бұл жағдайда (№ 1340) 1 типті «Активті-
активті» операция орын алады, яғни  баланстың активінде тек қана 
өзгерістер болады. Бір жағынан  кәсіпорынның аяқталмаған өндірісі 
бойынша  шығыстары  көбейеді,  екінші  жағынан  бір  мезгілде  сол 
сомада негізгі өндірістің шығындары кемиді. Бұл жағдай жазудың 
дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: жыл соңында зауыттың жинайтын цехында 
2007 жылы желтоқсан айының 30 жұлдызындағы түгендеудің № 3 
актісі  мен  нұсқаудың  ережелеріне  сәйкес,  «Аяқталмаған  өндіріс» 
бабына  негізгі  өндірістің  қалдығы  840000  теңге  сомада  көшірілді. 
Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегіше болады:
  Дт                   Кт                     Сома                        Ескерту
1340     —       8010        =        840000             1 типті операция
А (+)               А (-)
Сонымен, біз 8 бөлімнің шоттары бойынша шаруашылық опера-
циялар құру үлгілерін қарап, талдадық. 

272

273
Контрарлы  шоттар
Бұл  шоттардың  аталуы  латын  тілінен  алынған.  «Контра»  — 
бұрынырақ  жасалған  жазу  өзінің  маңызын  жоғалтатын  бухгал-
терлік  есепте  бұрын  жазылған  жазудың  қарсы  алдында  жасала-
тын  бухгалтерлік  жазу.  Бұдан  контрарлы  шоттар,  яғни  қайсыбір 
шоттардың қажетті көрсеткіштерін реттеу (жою) үшін пайдаланы-
латын бухгалтерлік шоттар келіп шығады.
Бұл  шоттар  бізге  нарықтық  экономиканың  келуімен  енгізілді. 
Атап  айтқанда,  олар  сауда  саласындағы  (сатылған  тауарларды 
қайтару,  сату  жеңілдігі  немесе  бағаны  түсіру  кезінде),  төтенше 
жағдайлар,  тоқтатылған  операциялар  және  басқа  ұйымдардағы 
үлестік  қатысудан  болған  (бір-біріне  қарама-қарсы  келетін  «тіріс» 
көрсеткіштері  пайда  болған  кезде)  шаруашылық  операцияларды 
реттеу үшін қолданылады.
Сонымен,  контрпассивті  шоттар  —  пассивті  шоттардың  (№ 
6020,  6030  шоттар)  көрсеткіштерін  реттеу  үшін  арналған  бух-
галтерлік есептің шоттары. (Бухгалтерлік шоттарды жіктеу кестесін 
қараңыз). 
Бұл  жерде  біз  бұрынғы  шоттардың  Типтік  жоспарында  №  862, 
863,  864  «Төтенше  жағдайлар  мен  тоқтатылған  операциялардан 
түскен  табыс  (залал)»  пен  №  871  «Басқа  ұйымдардағы  үлестік 
қатысудан  түскен  табыс  (залал)»  контрактивті  шоттар  болғанын 
атап өтуіміз керек. Бұл активті де, пассивті де бола алатындығын, 
яғни  оның  балансының  активін  реттейтінін  білдіреді.  Сондықтан, 
олар  контрактивті  деп  аталған.  Қазіргі  уақытта  оларға  қажеттілік 
болмағандықтан, Жұмыс жоспарында көрсетілмейді.
Енді  контрпассивті  шоттар  туралы  айтайық.  Нарықтық  қаты-
настар  келген  соң,  келісім  шарттарға  сәйкес  сатылған  тауарлар-
ды  қайтару,  сату  жеңілдігі,  бағаны  түсіру  сияқты  ұғымдар  біздің 
өмірімізге  ене  бастады.  Бұл  жағдай  сатып  алушыларға  өзінің 
мұқтаждықтарына  тауарларды  таңдау  мен  сатып  алуда  оның 
құқығын қорғауға мүмкіндік береді, ал сатушының өткізетін тауа-
ры үшін оның жауапкершілігінің дәрежесін күшейтеді.
Контрпассивті шоттардың 6-шы (пассивті) бөлімнің шоттары бола 
тұра, есептеу кезінде шаруашылық операцияның дебеттік жағында 
орналасып,  тауарлар,  өнім  өткізудің  бұрынғы  көрсеткіштерін  рет-
тейтін жағдайына назар аударайық.

274
Мысалдар  келтіреміз: 
а) Контрпассивті шоттар.
  1) Кәсіпорын тапсырыс берушіге 1000000 теңгеге дайын өнім 
өткізді;
   2) Өткізілген өнімге 140000 теңге сомада ҚҚС есептелді;
  3) Тапсырыс беруші алынған өнім үшін 1140000 теңге аударып 
берді;
  4) Өткізілген өнімнің өзіндік құны 800000 теңге сомада шығыс 
етілді;
Келісім шарттармен қарастырылған кейбір себептерге байланысты 
300000  теңге  сомадағы  тауардың  бір  бөлігі  кәсіпорынның  өзіне 
қайтарылды. Осы себептен төмендегі операциялар қосымша пайда 
болады:
5)  Сатылған  тауарлардың  300000  теңгеге  қайтарылуы  (сату 
бағасы бойынша);
6) Есеп айырысу шотындағы ақшаның 342000 теңгеге кемуі;
7) Өткізілген өнімге есептелген ҚҚС-ның 42000 теңге мөлшерде 
қайтарылуы;
8)  Қоймадағы дайын өнім қалдығының 240000 теңгеге көбеюі.
Тауарлардың  қайтарылуы  мен  оның  нәтижесі  бойынша  ша-
руашылық операциялар жазамыз.

жүктеу/скачать 2,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: