Бухгалтерлік есеп

241
төмендегіше болады: 
  Дт                           Кт                                             Құжаттар
                           2710, 2730
                           2410—2417, 2930  
5010                   1310—1317, 1330, 1350      Келісімдер, хаттамалар,
                          1010, 1020, 1040               реестрлерден көшірмелер 
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  тек  қана 
активті  шоттар  орналасқан.  Бұл  жағдайда  баланстың  активі  мен 
пассиві кемитін 4 типті «Пассивті-активті» операция орын алады. 
Бір  жағынан  кәсіпорынның  жарғылық  капиталына  қатысушылар 
салымының көлемі, екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға оның 
ресурстары кемиді. 
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал  келтіреміз:  кәсіпорында  2007  жылы  наурыз  айының  15 
жұлдызындағы жалпы жиналыстың № 3 хаттамасына сәйкес, жалпы 
сомасы 10100000 теңгеге жарияланған капиталдан қатысушылардың 
салымдары алынып тасталды, оның ішінде: 
1) қолма-қол ақшамен 2800000 теңге сомада. Бұл жағдайда бух-
галтерлік жазу төмендегіше болады:
  Дт                        Кт                 Сома                         Ескерту
  
 5010        —        1010      =     2800000               4 типті операция
 П (-)                    А (-)
Басқа  мүлікпен:
2) негізгі құралдармен 4200000 теңге сомада. Бұл жағдайда бух-
галтерлік жазу төмендегіше болады:
  Дт                        Кт                  Сома                         Ескерту
  
5010        —         2413       =     4200000               4 типті операция
П (-)                     А (-)
3) әртүрлі материалдармен 2500000 теңге сомада. Бұл жағдайда 
бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
  Дт                        Кт                  Сома                         Ескерту
  
5010         —        1310       =      2500000             4 типті операция

242
П (-)                     А (-)
4)  әртүрлі  тауарлармен  1600000  теңге  сомада.  Бұл  жағдайда 
бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
  Дт                     Кт                   Сома                         Ескерту
  
5010        —       1330      =      1600000              4 типті операция
П (-)                   А (-) 
ә)  Акционерлермен  меншікті  акцияларды  өтеп  алудан.  Бұл 
операциялар  №  5210  «Сатып  алынған  меншік  үлестік  аспаптар» 
пассивті  шотының  дебеті  бойынша  бейнеленеді.  Акцияларды 
өтеп  алу  кәсіпорынның  қаржылары  есебінен  болатындықтан, 
шаруашылық операцияның жазуы  № 5210 шоттың дебетіне № 1010, 
1020, 1050 шоттардың кредитінен жасалады. Проводка төмендегіше 
болады: 
 Дт                           Кт                                           Құжаттар
5210      —     1010, 1020, 1050                   Жалпы жиналыстардың  
                                                                    хаттамалары, келісімдер, 
                                                                    реестрлерден көшірмелер 
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  тек  қана 
активті  шоттар  орналасқан.  Бұл  жағдайда  баланстың  активі  мен 
пассиві кемитін 4 типті «Пассивті-активті» операция орын алады. 
Бір жағынан кәсіпорынның алынып тасталған капиталының көлемі, 
екінші  жағынан  бір  мезгілде  сол  сомаға  оның  ресурстары  кемиді. 
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: кәсіпорында акционерлердің қалауы бойынша 
2007 жылы қаңтар айының 12 жұлдызындағы жалпы жиналыстың 
№ 1 хаттамасына сәйкес, 3600000 теңге сомаға меншікті акциялар 
қолма-қол ақша арқылы өтеп алынды.  Бұл жағдайда бухгалтерлік 
жазу төмендегіше болады:  
 Дт                      Кт                      Сома                        Ескерту
  
5210        —       1010         =       3600000             4 типті операция
П (-)                   А (-)
б) Дивидендтер мен басқа сыйақыларды төлеуге пайдаланудан. 

243
Бұл  операциялар  №  5310,  5330,  5340  «Резервтік  капитал»  пассивті 
шоттарының  дебеті  бойынша  бейнеленеді.  Дивидендтер  немесе 
басқа сыйақылар төленетіндіктен, шаруашылық операцияның жазуы  
№ 5310, 5330, 5340 шоттардың дебетіне № 3030 «Қатысушылардың 
дивидендтері және кірістері бойынша қысқа мерзімді кредиторлық 
берешек» шоттарының кредитінен жасалады. Проводка төмендегіше 
болады: 
           Дт                               Кт                              Құжаттар
5310, 5330, 5340        —      3030                   Жалпы жиналыстың
                                                               хаттамалары, төлем 
есептері
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  тек  қана 
пассивті  шоттар  орналасқан.  Бұл  жағдайда  баланстың  пассивінде 
тек қана өзгерістер болатын 2 типті «Пассивті-пассивті» операция 
орын алады. Бір жағынан кәсіпорынның резервтік капиталы кемиді, 
ал  екінші  жағынан  бір  мезгілде  сол  сомаға  оның  дивидендтер 
мен  басқа  сыйақыларды  төлеу  бойынша  кредиторлық  қарыздары 
көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: кәсіпорында өткен жыл жұмысының нәтиже-
лері  бойынша  2007  жылы  қаңтар  айының  12  жұлдызындағы 
жалпы жиналыстың № 1 хаттамасына сәйкес, 850000 теңге сомада 
артықшылықты  акциялар  бойынша  дивидендтер  есептелді.  Бұл 
жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:  
  Дт                        Кт                     Сома                       Ескерту
  
5340         —        3030        =       850000             2 типті операция
П (-)                     П (+)
в)  Есепті  жыл  немесе  бұрынғы  жылдардың  залалдарын  жабу 
үшін пайдаланудан. Бұл операциялар № 5310, 5330, 5340 «Резервтік 
капитал»  пассивті  шоттарының  дебеті  бойынша  бейнеленеді. 
Есепті  жыл  немесе  бұрынғы  жылдардың  залалдарын  жабуы 
жүргізілетіндіктен, шаруашылық операцияның жазуы  № 5310, 5330, 
5340 шоттардың дебетіне № 5430 шоттардың кредитінен жасалады. 
Проводка төмендегіше болады: 
            Дт                                Кт                           Құжаттар
5310, 5330, 5340         —       5430                Жалпы жиналыстың  

244
                                                              хаттамалары, төлем есептері
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  тек  қана 
пассивті  шоттар  орналасқан.  Бұл  жағдайда  баланстың  пассивінде 
тек қана өзгерістер болатын 2 типті «Пассивті-пассивті» операция 
орын алады. Бір жағынан кәсіпорынның резервтік капиталы кемиді, 
ал екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға оның бөлінбеген табысы 
көбейеді  (залалы  жабылады).  Бұл  жағдай  жазудың  дұрыстығын 
білдіреді.
Мысал  келтіреміз:  кәсіпорында  былтырғы  жылы  жұмыстың 
нәтижелері  бойынша  2007  жылы  сәуір  айының  10  жұлдызындағы 
жалпы жиналысының №6 хаттамасына сәйкес, 350000 теңге сомада 
есепті  жылдың  залалы  резервтік  капиталдың  есебінен  жабылды. 
Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:  
  Дт                   Кт                   Сома                            Ескерту
   
5340      —      5430       =       350000                  2 типті операция
П (-)                П (+)
Сонымен,  біз  5  бөлімнің  шоттары  бойынша  шаруашылық  опе-
рациялар құрудың мүмкін болған үлгілерін қарап, талдадық. 
Ескерту:    №  5410  «Есептік  жылдың  пайдасы  (залалы)»    және 
5430 «Өткен жылдардағы пайда  (залал)» бөлімшелерінің шоттарын 
толығырақ қарау және талдау үшін осы оқу құралында жеке бөлім 
қарастырылған. 

245
VI. БӨЛІМ.  КІРІСТЕР
Бұл бөлімнің пассивті және 5 (№ 60, 61, 62, 63, 64) бөлімшеден 
тұратындығы кестеден көрініп тұр. Бірақ, олардың 1 (№ 60) бөлімше-
сінде контрпассивті шоттар болады, оны біз кейінірек «Контрарлы 
шоттар»  бөлімінде  қараймыз.  Негізгі  және  негізгі  емес  қызметтен 
түскен кірістер пассив болып табылады және олар пассивті шоттарда 
бейнеленеді.
Олардың келіп шығуын (көбеюін) қараймыз.
Аталмыш  жағдайда  олар  кредит  бойынша  өтеді.  Бұл  жерде  біз 
кірістердің  қандай    элементтерден  пайда  болатындығына  назар 
аударуымыз керек.
а)  Дайын  өнім  (тауарлар,  жұмыстар,  қызметтер)  өткізуден.  Бұл 
операциялар  №  6010  «Өнімдерді  сатудан  және  қызмет  көрсетуден 
алынған  кіріс»  шотының  кредиті  бойынша  бейнеленеді.  Кірістер 
дайын  өнімді  (тауарларды,  жұмыстарды,  қызметтерді)  сатып 
алушылар, еншілес (бағынышты) ұйымдар мен бірлесіп бақыланатын 
заңды  тұлғаларға  өткізуден  пайда  болатындықтан,  шаруашылық 
операциялар № 6010 шоттың кредитінен  № 1210 «Сатып алушылар 
мен  тапсырысшылардың  қысқа  мерзімді  дебиторлық  берешегі», 
№  2110  «Сатып  алушылар  мен  тапсырысшылардың  ұзақ  мерзімді 
дебиторлық берешегі» шоттарының дебетіне жасалады. Бухгалтерлік 
жазу төмендегіше болады:
       Дт                            Кт                                 Құжаттар
1210, 2110        —         6010                 Келісімдер, шот-фактуралар, 
                                                             жүкқұжаттар, Ф № 2 үлгідегі 
                                                              анықтамалар, өткізу актілері  
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
активті  шоттар орналасқан. Бұл жағдайда (№ 1210, 2110) баланстың 
активі мен пассиві көбейетін 3 типті «Активті-пассивті» операция 
орын  алады.  Бір  жағынан  кәсіпорынның  дебиторлық  қарыздары, 
екінші  жағынан  бір  мезгілде  сол  сомаға  негізгі  қызметтен  түскен 
табыстар көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: кәсіпорында тапсырыс берушіге 2007 жылы 
наурыз  айының  31  жұлдызындағы  №  879  шот-фактураға  сәйкес, 
4000000  теңге  сомаға  дайын  өнім  өткізілді.  Бұл  жағдайда  бухгал-
терлік проводка төмендегіше болады:

246
  Дт                      Кт                        Сома                       Ескерту
1210        —        6010         =        4000000             3 типті операция
А (+)                   П (+)
ә) Тауарларды қолма-қол ақшаға өткізуден. Бұл операциялар да 
№ 6010 «Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынған кіріс» 
шотының  кредиті  бойынша  бейнеленеді.  Табыстар  тауарларды 
қолма-қол  ақшаға  өткізуден  пайда  болатындықтан,  шаруашылық 
операциялар  №  6010  шоттың  кредитінен  №  1010  шоттың  дебетіне 
жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
  Дт                          Кт                                    Құжаттар
1010           —         6010                Шот-фактуралар, жүкқұжаттар, 
                                                                квитанциялар, чектер
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
активті  шот орналасқан. Бұл жағдайда (№ 1010) баланстың активі 
мен  пассиві  көбейетін  3  типті  «Активті-пассивті»  операция  орын 
алады.  Бір  жағынан  кәсіпорынның  ақша  қаражаттары,  екінші 
жағынан бір мезгілде сол сомаға негізгі қызметтен түскен табыстар 
көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал  келтіреміз:  кәсіпорында  2007  жылы  наурыз  айының  31 
жұлдызындағы  тауар-ақша  есебіне  сәйкес,  2500000  теңгеге  дайын 
өнім  қолма-қол  ақшаға  сатылды.  Бұл  жағдайда  бухгалтерлік 
проводка төмендегіше болады: 
   Дт                         Кт                     Сома                     Ескерту
 1010           —       6010         =      2500000           3 типті операция
 А (+)                      П (+)
 
б) Материалдық емес активтер мен негізгі құралдарды өткізуден. 
Бұл операциялар № 6210 «Активтердің шығуынан түсетін кірістер» 
шотының  кредиті  бойынша  бейнеленеді.  Кірістер  негізгі  емес 
қызметтен түсетіндіктен, шаруашылық операциялар № 6210 шоттың 
кредитінен    №  1210,  2110,  1220,  1230,  1240  шоттардың  дебетіне 
жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

247
                 Дт                            Кт                      Құжаттар
1210, 2110, 1220—1240  —   2610  Шот-фактуралар, жүкқұжаттар, 
                                                                     өткізу актілері 
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
активті  шоттар орналасқан. Бұл жағдайда (№ 1210, 1220) баланстың 
активі мен пассиві көбейетін 3 типті «Активті-пассивті» операция 
орын  алады.  Бір  жағынан  кәсіпорынның  дебиторлық  қарыздары, 
екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға негізгі емес қызметтен түскен 
табыстар көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал  келтіреміз:  кәсіпорында  2007  жылы  сәуір  айының 
10  жұлдызындағы    №  625  шот-фактураға  сәйкес,  2600000  теңге 
сомаға  бағдарламаларды  қамтамасыз  ету  өткізілді.  Бұл  жағдайда 
бухгалтерлік проводка төмендегіше болады:  
   Дт                      Кт                   Сома                         Ескерту
1210        —        6210        =      2600000            3 типті операция
А (+)                   П (+)
в)  Негізгі  құралдарды  жою  нәтижесінде  материалдар  кіріс 
етуден.  Бұл  операциялар  №  6210  «Активтердің  шығуынан  түскен 
кірістер»  шотының  кредиті  бойынша  бейнеленеді.  Табыстар 
негізгі  құралдарды  жоюдан  пайда  болатындықтан,  шаруашылық 
операциялар  № 6210 шоттың кредитінен  № 1315, 1317 шоттардың 
дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады: 
      Дт                              Кт                             Құжаттар
1315, 1317          —        6210          Негізгі құралдарды жою туралы
                                                                актілер, жүкқұжаттар  
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
активті  шоттар орналасқан. Бұл жағдайда (№ 1315, 1317) баланстың 
активі мен пассиві көбейетін 3 типті «Активті-пассивті» операция 
орын алады. Бір жағынан кәсіпорынның материалдық ресурстары, 
екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға негізгі емес қызметтен түскен 
табыстар көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.

248
Мысал  келтіреміз:  кәсіпорында  сиыр  қораның  ескі  ғимаратын 
жою нәтижесінде 2007 жылы тамыз айының 1 жұлдызындағы  не-
гізгі  құралдыжою  туралы    №  1  акті  мен  жүкқұжаттарға  сәйкес, 
850000  теңге  сомаға  құрылыс  материалдары  қоймаға  кіріс  етілді. 
Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегіше болады:
  Дт                         Кт                 Сома                        Ескерту
1317          —         6210       =      850000             3 типті операция
А (+)                      П (+)
г) Бағалы қағаздар бойынша дивидендтер мен сыйақылар есептеу-
ден.  Бұл  операциялар  №  6120  «Дивидендтер  бойынша  кірістер» 
шотының  кредиті  бойынша  бейнеленеді.  Табыстар  дивидендтер 
мен сыйақыларды есептеуден пайда болатындықтан, шаруашылық 
операциялар № 6120 шоттың кредитінен  № 1270 шоттың дебетіне 
жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:  
  Дт                    Кт                                        Құжаттар
1270       —      6120                   Жалпы жиналыстың хаттамалары,
                                                       дивидендтер мен сыйақылар
                                                         есептеу бойынша есептер 
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
активті  шот орналасқан. Бұл жағдайда (№ 1270) баланстың активі 
мен  пассиві  көбейетін  3  типті  «Активті-пассивті»  операция  орын 
алады.  Бір  жағынан  кәсіпорынның  дебиторлық  қарыздары,  екінші 
жағынан  бір  мезгілде  сол  сомаға  негізгі  емес  қызметтен  түскен 
табыстар көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал  келтіреміз:  акционерлік  қоғамда  өткен  жылдың  нәти-
жесінде  салынған  акциялар  бойынша  2007  жылы  ақпан  айының 
19 жұлдызындағы № 1 келісім мен дивидендтер есептеу бойынша 
есептерге сәйкес, 240000 теңге сомада дивидендтер есептелді. Бұл 
жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегіше болады: 
  Дт                      Кт                   Сома                         Ескерту
 
1270        —        6120       =       240000              3 типті операция
А (+)                   П (+)

249
ғ)  Өкіметтің  атқарушы  органдарының  субсидияларын  алу.  Бұл 
операциялар  №  6230  «Мемлекеттік  субсидиялардан  алынатын 
кірістер» шотының кредиті бойынша бейнеленеді. Табыстар субси-
диялар  алудан  пайда  болатындықтан,  шаруашылық  операциялар  
№  6230  шоттың  кредитінен    №  1010,  1040  шоттардың  дебетіне 
жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:  
        Дт                         Кт                                Құжаттар
1010, 1040        —      6230       Өкіметтің атқарушы органдарының 
                                                          шешімдері, төлем құжаттары  
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
активті  шоттар орналасқан. Бұл жағдайда (№ 1010, 1040) баланстың 
активі мен пассиві көбейетін 3 типті «Активті-пассивті» операция 
орын алады. Бір жағынан кәсіпорынның ақша қаражаттары, екінші 
жағынан  бір  мезгілде  сол  сомаға  негізгі  емес  қызметтен  түскен 
табыстар көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: кәсіпорынға ауылды қолдау бойынша бағдар-
ламаны орындау шегінде Республика Үкіметінің қаулысына сәйкес, 
облыстық  әкімшілік  тарапынан  3500000  теңге  сомада  бюджеттік 
қаржылар бөлінді. Бұл жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегіше 
болады: 
   Дт                       Кт                      Сома                       Ескерту
1040         —        6230        =       3500000            3 типті операция
А (+)                    П (+)
д)  Айыппұлдар  мен  айыптар  өндіруден.  Бұл  операциялар  № 
6280  «Басқа  да  кірістер»  шотының  кредиті  бойынша  бейнеленеді. 
Кірістер  айыппұлдар  мен  айыптарды  (МСИ-нан  басқа)  есептеуден 
пайда болатындықтан, шаруашылық операциялар № 6280 шотының 
кредитінен № 1210, 2110, 1220—1240, 1250, 1280 шоттардың дебетіне 
жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
           Дт                           Кт                                 Құжаттар
     1210, 2110
  1220—1240                   727                Келісімдер, айыппұлдар мен 
    1250, 1280                                        айыптарды есептеу бойынша  
                                                           есептер, соттың материалдары 

250
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
активті  шоттар орналасқан. Бұл жағдайда (№ 1210, 1250) баланстың 
активі мен пассиві көбейетін 3 типті «Активті-пассивті» операция 
орын  алады.  Бір  жағынан  кәсіпорынның  дебиторлық  қарыздары, 
екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға негізгі емес қызметтен түскен 
табыстар көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: кәсіпорында жеткізіп берушіге өз уақытында 
материалдарды жеткізіп бермегені үшін 2007 жылы қаңтар айының 
9 жұлдызындағы № 13 келісім шарттары мен айыппұлдарды есептеу 
бойынша  42000  теңге  мөлшерінде  айып  есептелді.  Бұл  жағдайда 
бухгалтерлік проводка төмендегіше болады:
  Дт                        Кт                    Сома                      Ескерту
1280         —        6280         =       42000             3 типті операция
А (+)                     П (+)
 
Енді кірістердің кему (жабылу) жағдайларын қараймыз.
Бұл  жағдайларда  кірістер  дебет  бойынша  өтеді.  Бұл  жерде  біз 
кірістерді жазудың ерекшеліктеріне назар аударуымыз керек.
а) Пайдаға (залалға) кірістерді жабу. Бұл операциялар № 6010, 6110—
6160, 6210—6280, 6310, 6410—6420 «Түскен кірістер» шоттарының  дебеті 
бойынша  бейнеленеді.  Кірістер  жыл  соңында  шығыс  етілетіндіктен, 
шаруашылық  операциялар  №  6010,  6110—6160,  6210—6280,  6310, 
6410—6420  шоттардың  дебетіне  тек  қана    №  5410  «Есепті  жылдың 
пайдасы (залалы)» шотының кредитінен жасалады. Бұл операциялардың 
ерекшелігі, олардың жылдың соңында тек қана 1 рет жасалатындығынан 
тұрады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
            Дт                             Кт                                 Құжаттар
6010, 6410—6420      —     571                  Нұсқаулардың ережелері
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  тек  қана 
пассивті  шот  орналасқан.  Бұл  жағдайда  (№  5410)  баланстың  пас-
сивінде  тек  қана  өзгерістер  болатын  2  типті  «Пассивті-пассивті» 
операция  орын  алады.  Бір  жағынан  кәсіпорынның  кірістері  жабы-
лады,  ал  екінші  жағынан  бір  мезгілде  сол  сомаға  пайданың  есебі 
көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.

251
Мысал  келтіреміз:  кәсіпорында  жыл  соңында  бухгалтерлік 
есеп  шоттары  Жұмыс  жоспарының  ережелеріне  сәйкес,  жиынтық 
табысты анықтау үшін өнім өткізу бойынша табыстар № 5410 шотына 
жабылады.  Бұл  жағдайда  бухгалтерлік  проводка  төмендегіше  бо-
лады:
   Дт                        Кт                  Сома                         Ескерту
6010          —        5410      =     4800000              2 типті операция
П (-)                      П (+)
Сонымен, біз 6 бөлімнің шоттары бойынша шаруашылық опера-
цияларды құру үлгілерін қарап талдадық. 

252

жүктеу/скачать 2,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: