Бухгалтерлік есеп

99
V бөлімше. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ЕСЕБІ 
51. Қаржылық салымдардың түрлері
 
Қаржылық  салымдар,  бұл  —  кәсіпорынның  бағалы  қағаздарды 
салып  алу,  еншілес  және  басқа  кәсіпорындарға  қаржылар  салу, 
сондай-ақ вексель және басқа да борыштық міндеттемелер негізінде 
басқа  кәсіпорындар  мен  ұйымдарға  ұзақ  мерзімді  қарыз  беруге 
арналған қаржылық салымдары.
Есепте қаржылық салымдар қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді 
болып бөлінеді.
Бір  жылдан  кем  мерзімде  сақталатын  (ұсталатын)  акциялар, 
облигациялар  мен  басқа  бағалы  қағаздарға  қаржылық  салымдар, 
сонымен  қатар  бір  жылдан  кем  мерзімге  берілген  қарыздар  қысқа 
мерзімді болып саналады.
Бір  жылдан  артық  мерзімге  табыстар  алу  үшін  оларды  сақтау 
(ұстау) ниетімен бағалы қағаздарды сатып алуға кеткен шығындар, 
еншілес  кәспорындардың  жарғылық  немесе  пайлық  қорларына 
салымдар, бір жылдан артық мерзімге қарызға берілген қаржылар 
ұзақ мерзімді қаржылық салымдар болып саналады.
Қаржылық  салымдар  құрамында  ақша  құжаттары  болып 
есептелетін  бағалы  қағаздар,  акциялар,  облигациялар,  жинақ 
сертификаттары, вексельдер және т.б. елеулі орын алады.
Акциялар  кәсіпорынның  иесіне  даму  мақсаттарына  қаржы 
салғандығын куәландырады және оған дивиденд түрінде пайданың 
бір бөлігін алуға құқық береді.
Акциялар жай және артықшылығы бар (пұрсатты) болады.
Облигациялар  да  олардың  иесіне  қаржы  салғандығын  куәлан-
дырады, бірақ оған белгілеп қойылған сыйақы алуға құқық береді. 
Егер  кәсіпорынның  қаржылық  мүмкіндіктері  акциялар  бойынша 
дивидендтер  және  облигациялар  бойынша  сыйақыларды  бір  мез-
гілде  төлеуге  мүмкіндік  бере  алмаса,  табыс  алуға  облигация 
иелерінің ерекше құқығы бар. Табыстың жетіспеушілік жағдайында 
облигациялар  бойынша  сыйақылар  резервтік  қордың  есебінен 
төленеді,  ал  акциялар  (пұрсатты)  бойынша,  сол  мақсат  үшін 
құрылған арнайы қорлар есебінен төленеді.
Жинақ сертификаттары, бұл — банктердің салымшыларға бел-
гілі  мерзімге  ақша  қаражаттары  (депонирлеу)  салынғаны  туралы 
берілетін  куәліктері.  Осы  мерзім  біткеннен  кейін  ақша  салушы 

100
өзінің  салымын  (депозитін)  және  ол  бойынша  сыйақысын  қоса 
алады.  Әдеттегі  жинақ  шоттарынан  мұның  айырмашылығы, 
клиентке кітапша емес, банктің қарыз қолхатының рөлін атқаратын 
сертификат (куәлік) беріледі. Мұндай салымнан қаржыны белгілеп 
қойылған  мерзімге  жетпей  алуға  болады,  бірақ  бұл  жағдайда 
айыппұл (белгілі процент) төленеді.
Бұрын бағалы қағаздар тек қана көрнекті қағаз үлгісінде болған 
және арнайы қағаз бланкілерінде баспа түрінде басылған.
Соңғы  уақытта  бағалы  қағаздардың  айналымы  айтарлықтай 
көбеюіне  байланысты  олардың  көбісі  есеп  кітабында  жазу  түрін-
де,  сондай-ақ  ақпараттың  әртүрлі  сақтаушыларында  (оның  ішін-
де  дискеталарда)  жасала  бастады,  яғни  табиғи  көрнекті  емес  (қа-
ғазсыз)  үлгіге  көшті.  Сондықтан,  бағалы  қағаздар  нарығында 
бағалы  қағаздармен  қатар,  олардың  орнын  алмастырушылар  да 
шығарылады,  айналымда  болады,  жойылады.  Бағалы  қағаздың 
иесіне мұндай жағдайда меншік құқығын куәландыратын құжат — 
бағалы қағаздың сертификаты беріледі.
 
Қайталау үшін сұрақтар:
1. Қаржылық салымдар деген не?
2.  Ұзақ  мерзімді  қаржылық  салымдар  қысқа  мерзімділерден 
несімен ерекшеленеді?
3. Акциялар облигациялардан несімен ерекшеленеді?
4. Жинақ сертификаты деген не?
5.  Акциялар  немесе  облигациялардың  қайсысын  сатып  алу 
тиімдірек болады?
6.  Бағалы  қағаздың  сертификаты  деген  не  және  ол  не  үшін 
керек?
7. Бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салық салына 
ма?
52. Акционерлік қоғамның меншікті  акцияларының 
қозғалысы бойынша операциялардың есебі
Жарғылық капиталды қалыптастыру кезінде акционерлік қоғам 
сол капиталдың мөлшеріне сәйкес, акциялар шығарып және оларды 
акционерлер  арасында  орналастырады.  Қоғам  акционерлерден 
акцияларды  сатып  алу,  қорлар  нарығында  сату,  жою  және  т.б.  қи-
мылдар  жасауы  мүмкін.  Бұл  операциялардың  есебі  үшін  №  1110-

101
2010  «Ұсынылған  қарыздар»  шоттары  пайдаланылады.  Олардың 
кейінірек қайта сату немесе жою үшін акционерлерден өтеп алынған 
кәсіпорындардың балансқа кіріс болған меншікті акциялары              № 
5210  «Сатып  алынған  жеке  меншік  үлестік  аспаптар»  шотында 
бейнеленеді.
Кейінірек қайта сату немесе жою үшін акционерлерден акционер-
лік  қоғам  өтеп  алынған  кәсіпорынның  кіріс  болған  меншікті 
акциялардың құнына мынадай жазу жазылады:
Дт  —  5210  «Сатып  алынған  жекеменшік  үлестік  аспаптар» 
шоты;
Кт — 1010, 1040 «Касса және есеп айырысу шотындағы ақшалар» 
шоттары.
Өтеп алынған акциялар олардың түрі, нөмірі, сериясы мен номи-
налды құнын көрсетумен тізім бойынша кассаға кіріс етіледі және 
кассадағы  ақша  қаражаттарының  есебі  үшін  қолданатын  тәртіпте 
сақталады.
Меншікті  акцияларды  акционерлік  қоғам  сату  кезінде  екінші  
тарату процесінде бухгалтерлік есеп шоттарында мынадай жазулар 
жасалады: 
Дт — 1010, 1040 «Касса және есеп айырысу шотындағы ақшалар» 
шоттары;
Кт  —  5210  «Сатып  алынған  жекеменшік  үлестік  аспаптар» 
шоты.
Сонымен, егер меншікті акциялар олардың номиналды құнынан 
артық  баға  бойынша  сатылса,  онда  бағалы  қағаздың  сату  мен 
номиналды құнының арасындағы өткізілген айырманың сомасына 
мынадай жазу жазылады:
Дт  —  3030  «Қатысушылардың  дивидендтері  және  кірістері 
бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шоты;
Кт — 5430 «Өткен жылдардағы пайда (залал)» шоты.
Меншікті  акцияларды  жою  кезінде  оларды  акционерлерден 
өтеп алу мен барлық қажетті процедураларды орындағаннан кейін 
мынадай проводка жасалады:
Дт — 5010 «Жарияланған капитал» шоты;
Кт — 5210 «Сатып алынған жекеменшік үлестік аспаптар» шоты.
Акциялардың аналитикалық есебі олардың келіп түсу көздерінен 
тәуелсіз  есеп  ведомостарында  түрлері,  өтеп  алу  мерзімдері,  құны 
бойынша жүргізіледі.

102
Қайталау үшін сұрақтар:
1. АҚ-ның меншікті акцияларымен жүргізілетін операциялар қай 
шоттарда бейнеленеді?
2.  Акционерлерден  кейінірек  қайта  сату  немесе  жою  үшін  ак-
ционерлік қоғам өтеп алған меншікті акциялар есебін жүргізу тәр-
тібі қандай?
3.  Бұл  акциялар  бойынша  эмиссиялық  табыс  қандай  жағдайда 
пайда болады?
4.  Меншікті  акциялардың  аналитикалық  есебі  қалай  ұйымдас-
тырылады?
53. Дивидендтер есебі
 
Кәсіпорын  акционерлері  меншігіндегі  акциялар  бойынша  ди-
видендтер  алуға  құқылы.  Акционерлерге  дивидендтер  есептеу 
мынадай жазумен бейнеленеді:
Дт — № 5410, 5430 «Есептік жыл мен өткен жылдардың пайдасы 
(залалы)» шоттары;
Кт  —    3030  «Қатысушылардың  дивидендтері  және  кірістері 
бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шоты.
№  5430  «Өткен  жылдардағы  пайда  (залал)»  шоты  кепілдігі  бар 
дивидендтерді (мысалы, артықшылығы бар акциялар бойынша) төлеу 
үшін таза табыстың мөлшері жетіспейтін жағдайда қолданылады.
Егер  акционерлер  ретінде  бұл  қоғамның  қызметкерлері  болса, 
онда  дивидендтердің  есептелуі  мынадай  проводкалармен  жаса-
лады:
Дт — № 5410 «Есептік жылдың пайдасы (залалы)» шоты;
Кт — № 3350 «Еңбекақы төлеу қысқа мерзімді берешек» шоты.
Төлем көзінен дивидендтерге салық салынатын тәртіп болғандық-
тан, дивидендтердің есептелген сомасынан салықтың көлемін ше-
геруден кейінгі сомасы төлеуге жатады. Бұл жөнінде төмендегі жа-
зулар жазылады: 
а) есептелген салықтың сомасына:
Дт    —  №  3030  «Қатысушылардың  дивидендтері  және  кірістері 
бойынша  қысқа  мерзімді  кредиторлық  берешек»  және  №  3350 
«Еңбекақы төлеу қысқа мерзімді берешек»  шоттары;
Кт — № 3190 «Өзге салықтар» шотының «Бағалы қағаздар бойын-
ша табыстарға салықтар» субшоты.
ә) төленетін ақшалардың сомасына:

103
Дт    —  №  3030  «Қатысушылардың  дивидендтері  және  кірістері 
бойынша  қысқа  мерзімді  кредиторлық  берешек»  және  №  3350 
«Еңбекақы төлеу қысқа мерзімді берешек»  шоттары;
Кт  — 1010, 1040 «Касса және есеп айырысу шотындағы ақшалар» 
шоттары.
Жай  акциялар  бойынша  дивидендтерді  төлеу,  тиісті  жыл  үшін 
купондарды  кесіп  алу  жолымен  акция  табысын  алушының  оны 
нақты  көрсетуінен  соң  жасалады.  Бұл  дивидендтер  төлемінің 
уақытын ұзартады. Акционерлік қоғам өзінің ақша салушыларына 
дивидендтер  төлеуді  банкіге  тапсыруы  мүмкін.  Бұл  жағдайда 
дивидендтердің ақша салушыларға тиесілі қаражаты банкіде жеке 
шотқа  аударылып,  бұл  №  423  «Банктердегі  арнаулы  шоттардағы 
ақшалар» шотында есепке алынады:
Дт — № 423 «Банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалар» шоты;
Кт — 1010, 1040 «Касса және есеп айырысу шотындағы ақшалар» 
шоттары.
Төленген дивидендтердің көлемі туралы банктің растауын алған 
соң, бухгалтерлік есепте мынадай жазу жазылады:
Дт  —  №  3030  «Қатысушылардың  дивидендтері  және  кірістері 
бойынша  қысқа  мерзімді  кредиторлық  берешек»  және  №  3350 
«Еңбекақы төлеу қысқа мерзімді берешек»  шоттары;
Кт  —  №  1070  «Банктердегі  арнайы  шоттардағы  ақша  қаражат-
тары» шоты.
Дивидендтер төлеу бойынша банктің қызметтері үшін төмендегі 
жазу жазылады:
Дт — № 7210 «Әкімшілік шығыстар» шоты;
Кт  —  №  1040  «Ағымдағы  банктік  шоттардағы  теңгемен  ақша 
қаражаттары» шоты.
Қайталау үшін сұрақтар:
1. Дивидендтер төлеу үшін № 5430 шот қандай жағдайда пайда-
ланылады?
2. Дивидендтерге салық салу қандай шоттарда бейнеленеді?
3.  Егер  дивидендтер  банк  арқылы  төленген  жағдайда  олардың 
есебі қалай жүргізіледі?

104
54. Қор нарығының  акцияларымен жүргізілетін 
операциялардың есебі
        
Әртүрлі шаруашылық субъектілері шығарған акциялар, облига-
циялар  және  басқа  бағалы  қағаздардарға  қаржылық  салымдардың 
есебін  жүргізу  үшін  бухгалтерлік  есеп  шоттарының  Жұмыс 
жоспарында № 1150 «Өзге қысқа мерзімді қаржы инвестициялары» 
және  2040  «Өзге  ұзақ  мерзімді  қаржылық  активтер»  шоттары 
арналған.
Акциялар  сатып  алуға  қарастырылған  нақты  шығындардың 
сомасында  бағаланады.  Бұл  шығындардың  негізін  акцияларды 
сатып  алу  бағасы  құрайды.  Ол  номиналды  баға  мен  эмитентке 
төленген сыйақы немесе эмитент берген жеңілдіктен тұрады. Одан 
басқа, акциялар сатып алу кезінде қаралатын тауардың ерекшелігіне 
байланысты қосымша шығындар пайда болады. Олардың ішінде — 
инвестициялық  кеңесшінің  қызметі,  қаржылық  брокерге  сыйақы 
және бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салық төлеу.
Бағалы қағаздар сатып алу туралы мәліметтердің жинағын жеке 
операциялық  шотта  жүргізу  тиімді.  Кәсіпорындарда  ол  №  2930 
«Аяқталмаған құрылыс» шоты болуы мүмкін. Нәтижесінде № 1150 
«Өзге қысқа мерзімді қаржы инвестициялары» және 2040 «Өзге ұзақ 
мерзімді қаржылық активтер» шоттарына мәліметтер қалыптасқан 
бастапқы құн бойынша келе бастайды.
Акционерлік кәсіпорындардың акциялары мен басқа бағалы қа-
ғаздарды  сатып  алу  теңгемен,  шетелдік  валютамен  немесе  басқа 
мүлікті  акционерлік  қоғамның  меншігіне  не  пайдалануына  беру 
жолымен төленуі мүмкін.
Инвестордың (ақша салушының) есебіне мынадай жазулар жазы-
лады: 
а) теңгемен немесе валютамен төлеу кезінде:
Дт — № 1150 «Өзге қысқа мерзімді қаржы инвестициялары» және 
2040 «Өзге ұзақ мерзімді қаржылық активтер» шоттары;
Кт — № 1040, 1050 «Банктік ағымдағы және валюталық шоттар-
дағы ақшалар» шоттары.
ә) мүлік беру жолымен төлеу кезінде:
1. сатып алынатын акциялардың сатып алу құнының сомасына
Дт — № 1150 «Өзге қысқа мерзімді қаржы инвестициялары» және 
2040 «Өзге ұзақ мерзімді қаржылық активтер» шоттары;
Кт —  № 6210 «Активтердің шығуынан түскен кірістер» шоты.
2. акциялардың төлемі есебінен өткізілетін мүліктік объектілердің 
баланстық құнының сомасына

105
Дт  —  №  7410  «Активтердің  шығуынан  алынатын  шығыстар» 
шоты;
Кт  —  №  2410  «Негізгі  құралдар»  (акциялары  сатылып  жатқан 
АҚ-ны құру бойынша ұйымдастыру шығыстарының сомасына).
Акциялардың төлемі біржолғы да, бөлшектеп те жүргізілуі мүм-
кін.  Қандай  жағдайда  болсын  акционерлік  қоғам  тіркеуден  өткен 
соң,  бірінші  30  күн  ішінде  инвестор  сатып  алынған  акциялардың 
50%-дан кем емес мөлшерін төлеуі тиіс.
Акцияларды бөлшектеп төлеу кезінде екі жағдай болуы мүмкін. 
Егер  ақшасы  толық  төленбеген  акциялар  бойынша  кәсіпорын 
дивидендтер алуға құқылы болып және толық жауапты болса, онда 
баланстың активінде сол акциялардың толық құны, ал пассивінде 
кредиторлық  қарыз  ретінде  жабылмаған  сома  бейнеленеді.  Бұл 
жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегіше жазылады:        
Дт  —  №  1150  «Өзге  қысқа  мерзімді  қаржы  инвестициялары» 
шоты. 
№ 1010, 1040 «Касса және банктік ағымдағы шоттағы ақшалар» 
шоттары — нақты аударылған сомаға;
Кт — № 3340-а «Өзге қысқа мерзімді міндеттемелер» шотының 
«Сатып алынатын акциялар үшін есеп айырысулар» субшоты.
Басқа жағдайда сатып алуға тиісті акциялардың есебінен төленген 
сомалар  баланстың  активінде  дебиторлармен  есеп  айырысу  бабы 
бойынша көрсетіледі:
Дт — № 3340-а «Өзге қысқа мерзімді міндеттемелер» шотының 
«Сатып алынатын акциялар үшін есеп айырысулар» субшоты;
Кт  —  №  1040,  1050  «Банктік  ағымдағы  және  валюталық  шот-
тардағы ақшалар» шоты.
Кассада  сақталатын  барлық  акциялар  тиісті  реестрде  (кітапта) 
тізімделген түрде бейнеленуі тиіс. Реестр екі дана болып жасалады. 
Біреуі — кассир, екіншісі — бухгалтер үшін. Ондағы жазулардың 
әрбір акция бойынша жасалуы міндеттеледі.
Кәсіпорын сатып алған акциялар бойынша алынған дивидендтер 
ол үшін негізгі емес қызметтен түскен табыс болып саналады және 
төмендегіше бейнеленеді:
Дт — № 1220-1240 «Еншілес және ұйымдар мен филиалдардың 
қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шоттары;
Кт —  № 6120 «Дивидендтер бойынша кірістер» шоты.
Егер  кәсіпорын  дивидендтерді  акционерлік  қоғамның  өнімі 
(жұмыстары,  қызметтері)  түрінде  алатын  болса,  онда  есептелген 
дивидендтер бойынша қарыз сомаларының жабылуы № 1220-1240 

106
шоттардың кредиті бойынша өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) 
түрін бейнелейтін шоттар корреспонденциясында көрсетіледі.
Ұсталған  салықтың  сомасы  есебінен  кемітіліп  есептелген 
қаржылар инвестордың билігіне көшуі төмендегіше бейнеленеді:
Дт — № 1040 немесе төлемнің заттай түріне сәйкес шоттар;
Кт — № 1220-1240 «Еншілес және ұйымдар мен филиалдардың 
қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шоттары.
Кәсіпорынның бұрын сатып алған акцияларының сатылуы (қайта 
сатылуы) төмендегі проводкалармен бейнеленеді: 
а)  сатылатын  акциялар  үшін  алушыдан  нақты  алуға  тиісті  со-
маға
Дт  —  №  1210-2110  «Сатып  алушылар  мен  тапсырысшылардың 
қысқа және ұзақ мерзімді дебиторлық берешегі» шоттары;
Кт — № 6110 «Сыйақылар бойынша кірістер» шоты.
б) сатылатын акциялардың баланстық құнының сомасына
Дт — № 7340 «Қаржыландыруға арналған басқа да шығыстар» 
шоты;
Кт  —  №  1150  «Өзге  қысқа  мерзімді  қаржы  инвестициялары» 
шоты.
Акцияларды  кепілдікке  беру  кезінде  кәсіпорынның  есебінде           
№ 1150-2040 шоттар бойынша ішкі жазу жазылады: бұл акциялардың 
құны  арнайы  ашылатын  (аналитикалық  есепте)  «Кепілдікке  бері-
летін акциялар» субшотында белгіленеді. Бұл субшоттағы ақпарат 
кепіл ұстаушылар бойынша қосымша топтастырылады. Акцияның 
кепілдігімен  қамтамасыз  етілген  міндеттемелердің  орындалуы 
кәсіпорынның есебінде кері жазуға себепкер болады.
Қайталау үшін сұрақтар:
1. Акциялардың сатып алу бағасы қалай есептеледі?
2.  Акция  сатып  алумен  байланысты  операцияларды  шоттарда 
жазудың тәртібі қандай?
3.  Акцияларды  бөлшектеп  төлеу  бойынша  олардың  құнының 
есебі қалай жүргізіледі?
4. Дивидендтер қай шоттарда есепке алынады?
55. Борыш міндеттемелері бойынша жүргізілетін 
операциялардың есебі
Борыштық  бағалы  қағаздардың  (облигациялардың,  депозиттік 
сертификаттардың, вексельдердің және т.б.) бухгалтерлік есебі үшін 

107
№  1150  «Өзге  қысқа  мерзімді  қаржы  инвестициялары»  және  2040 
«Өзге  ұзақ  мерзімді  қаржылық  активтер»  синтетикалық  шоттары 
қолданылады. 
Борыштық міндеттемелер оларды сатып алуға жұмсалған нақты 
шығындар бойынша кіріске алынады. Олардың құрамы акцияларды 
сатып алу кезіндегі нақты шығындардың құрамына ұқсас. Борыштық 
міндеттемелердің номиналды құны олардың өте маңызды құрамдас 
бөлігі болып саналады.
Егер бастапқы (баланстық) құн номиналды бағадан жоғары болса, 
онда  олардың  арасындағы  айырма  шығыс  етіледі,  төмен  болған 
жағдайда  —  қосып  есептеледі.  Жабу  мерзімі  бір  жылға  дейінгі 
бағалы  қағаздар  бойынша  бұл  операция  оларды  кәсіпорынның 
балансынан шығыс етумен бір мезгілде жасалады.
Бір  жылдан  астам  мерзімге  алынған  облигациялар  бойынша 
бастапқы құнның түзетілуі олардың № 1150, 2040 шоттар бойынша 
бастапқы  (баланстық)  құны  облигацияларды  жабу  (өтеп  алу)  мез-
гіліне номиналды бағасына сәйкес келуіне негізделіп жасалады.
Бастапқы  құн  мен  номиналды  бағаның  арасындағы  айырманы 
шығыс ету немесе қосып есептеу кәсіпорынға тиесілі облигациялар 
бойынша алынатын пайыздар есебінен жасалады.
Тиесілі  табысты  есептеу  кезінде  әрбір  шығыс  етілетін  немесе 
қосып есептелетін бастапқы құн мен номиналды бағаның арасын-
дағы  айырманың  бөлігі  айырмашылықтың  жалпы  сомасы  мен 
облигациялар  бойынша  табысты  белгіленген  мерзімде  төлеуге 
негізделіп анықталады. Айырманың бұл бөлігі төмендегі формула 
бойынша есептелуі мүмкін:
                          Б = (Бқ — Н) : (М х С)
Бұл жерде: Б — облигацияның бастапқы құны мен номиналды 
бағасының арасындағы айырманың бөлігі;
Бқ — облигацияның бастапқы құны, яғни бағалы қағазды сатып 
алу бойынша нақты шығындардың сомасы;
Н  —  облигацияның  номиналды  бағасы,  яғни  бағалы  қағаздың 
бланкісінде белгіленген құн;
М — эмиссия күнінен бастап облигацияның иесі салынған ақша 
қаражаттарын талап етуге құқық алатын күнге дейінгі облигацияның 
айналым мерзімі;
С — жыл ішінде облигация бойынша табыс төлемінің саны.
Осы немесе басқа борыштық міндеттемелерді жауапкершілігіне 
алу  кезінде  бухгалтерлік  есеп  шоттарында  төмендегі  жазулар  жа-
зылады: 

108
а) борыштық міндеттемелері үшін қаражаттар аудару кезінде:
Дт — № 3540б, 4430б «Борыштық міндеттемелермен операциялар 
жүргізу» субшоты;
Кт  —  №  1040,  1050  «Ағымдағы  банктік  және  валюталық  шот-
тардағы ақшалар» төлем түріне байланысты;
ә) сатып алу нақтылығы расталған кезде:
Дт — № 1150, 2040 «Қысқа және ұзақ мерзімді қаржы  инвестиция-
лары»;
Кт — № 3540б, 4430б «Борыштық міндеттемелермен операциялар 
жүргізу» субшоты.
Егер  облигациялар  өсу  пайыздарына  сәйкес  сатылса,  онда 
пайыздарды  төлеу  күндерімен  сәйкес  келмейтін  күндері  оларды 
сатып алу кезінде сатушы мен сатып алушы өздерінің арасында тиісті 
соманы  бөліп  алуы  тиіс.  Сатушы  сатып  алушыға  облигацияның 
нарықтық құнынан басқа, олардың соңғы төлемі кезінен бері өткен 
мерзімге  тиесілі  пайыздар  төлейді.  Пайыздарды  төлеудің  кезекті 
мерзімі келгенде алушы оларды толық пайыздық кезең үшін алады.
Алушының бухгалтерлік есебінде бұл операциялар төмендегіше 
бейнеленеді:
а)  олардың  соңғы  төлемі  кезінен  бері  өткен  кезеңге  тиесілі 
пайыздардың  сомасы  мен  құнына  қоса,  облигацияның  сатып 
алу  құнына  алынатын  облигация  үшін  қаражаттардың  аударылу 
кезінде:
Дт — № 3540с, 4430с «Сатып алу құнымен операциялар жүргізу» 
субшоты;
Кт — № 1040, 1050 «Ағымдағы банктік және валюталық шоттар-
дағы ақшалар» төлем түріне байланысты;
ә) облигация сатып алушының билігіне көшу кезінде:
Дт  —  №  1150,  2040  «Қысқа  және  ұзақ  мерзімді  қаржы    ин-
вестициялары»
— № 1630, 2940 «Өзге қысқа және ұзақ мерзімді активтер» шоты 
бойынша  оларды  соңғы  төлемі  кезінен  бері  өткен  кезеңге  тиесілі 
пайыздар үшін жазылады;
Кт  —  №  3540с,  4430с  «Сатып  алу  құнымен  операциялар»  суб-
шоты;
б) пайыздармен болатын кейінгі операциялар:
Дт — 3540с, 4430с «Сатып алу құнымен операциялар жүргізу» 
субшоты толық кезекті пайыздық кезеңге тиесілі пайыздар;
Кт  —  №  1630,  2940  «Өзге  қысқа  және  ұзақ  мерзімді  активтер» 
шоты  бойынша  оларды  соңғы  төлемі  кезінен  бері  өткен  кезеңге 
тиесілі пайыздар үшін жазылады.

109
Борыштық міндеттемелер бойынша табыс (пайыз) алумен байла-
нысты  бухгалтерлік  есеп  шоттарында  қаралған  жазулар  бұдан 
бұрын  қаралғандарға  тіпті  жақын.  Егер  борыш  міндеттемелерінің 
бастапқы құны номиналды бағадан жоғары болса, онда кәсіпорынға 
тиесілі сыйақыны әрбір есептеу кезінде төмендегі жазу жазылады: 
Дт  —  №  3540  б  «Борыштық  міндеттемелермен  операциялар 
жүргізу» субшоты, алуға тиесілі табыстың сомасына;
Кт — № 1150, 2040 «Қысқа және ұзақ мерзімді қаржы инвестиция-
лары» бастапқы құн мен номинады бағаның арасындағы айырманың 
бір бөлігіне, № 6110 шоты № 1150, 2040 шоттар мен № 3540 б, 4430 б 
субшотына апарылған сомалар арасындағы айырмаға.
Егер  есептелген  борыштық  міндеттемелердің  бастапқы  құны 
олардың номиналды құнынан төмен болса, онда әрбір кәсіпорынға 
тиесілі пайыздар есептеу кезінде төмендегі жазу жазылады:
Дт — № 3540б, 4430б «Борыштық міндеттемелермен операциялар 
жүргізу» субшоты, алуға тиесілі табыстың сомасына;
Кт  —  №  1150,  2040  «Қысқа  мерзімді  қаржы  инвестициялары» 
бастапқы  құн  мен  номиналды  бағаның  арасындағы  айырманың 
бір бөлігіне, № 6110 шоты № 1150, 2040 шоттар мен № 3540б, 4430б 
субшотына апарылған сомалар арасындағы айырмаға.
Бір жылдан кем мерзімге шығарылған борыштық міндеттемелер 
жағдайында  жоғарыда  келтірілген  жазулар  оларды  жабумен  бір 
мезгілде  жазылады.  Нәтижесінде  бухгалтерлік  есеп  шоттарында 
жабу төмендегіше көрсетіледі: 
1) алынған борыштық міндеттемелердің номиналды құнына (егер 
пайыздар қарастырылған болса, онда олардың сомаларын қоса):
Дт — № 3540б, 4430б «Борыш міндеттемелері» субшоты;
Кт — № 6110 «Сыйақылар бойынша кірістер» шоты.
2) алынған борыштық міндеттемелердің нақты құнына:
Дт — № 7340 «Қаржыландыруға арналған басқа да шығыстар» 
шоты;
3)  дисконттың  сомасына  (егер  пайыздар  қарастырылған  болса, 
онда табыстардың сол түрінің сомасын қоса):
Дт — № 1220-1240 «Еншілес (қауымдастырылған) ұйымдардың 
қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шоттары;
Кт — № 6110 «Сыйақылар бойынша кірістер» шоты.
4) қаражаттардың алынған сомасына: 
Дт — № 1040 «Ағымдағы банктік шоттардағы ақшалар» шоты;
Кт — № 3540б, 4430б «Борыштық міндеттемелер» субшоты.

110
Пайыздық  купондар  бойынша  мерзімді  төлемдер  жасалатын 
табысты  төлеу  жабу  мерзімі  бір  жылдан  астам  облигацияны  сату 
кезінде  пайыздық  кезеңнің  басталған  күнінен  облигацияны  сату 
күнін  қоса  кезеңде  есептелген  пайыздар  сомасы  облигацияның 
сату бағасына оның құрамдас бөлігі ретінде енгізілуі мүмкін. Бұл 
пайыздар сомасы пайдалар мен залалдардың есебіне апарылады.
Бұл кезде мынадай жазулар жазылады:
Дт  —  №  1040  «Ағымдағы  банктік  шоттардағы  ақшалар»  шоты 
өткізудің нақты бағасына;
Кт — № 1150, 2040 «Қысқа және ұзақ мерзімді қаржы инвести-
циялары» облигацияның бастапқы құнына.
№  6110  «Сыйақылар  бойынша  кірістер»  шоты    пайыздардың 
сомасын  қоспаған  кездегі  облигацияның  нақты  бағасы  мен  оның 
бастапқы  құнының  арасындағы  айырма  мен  есептелген  пайыз-
дарға.
Бұл жағдайда пайыздардың сомасы төмендегі формула бойынша 
есептеліп шығарылуы мүмкін:
             
П = (Н х Оп : 100) х (М : Ұ)
Бұл  жерде:  П  —  пайыздық  кезеңнің  басталған  күнінен  обли-
гацияны сату күнін қоса кезеңде есептелген пайыздар сомасы;
Н — облигацияның номиналды бағасы; 
Оп — облигация бойынша қарастырылған пайыздың мөлшері;
М  —  пайыздық  кезеңнің  басталған  күнінен  облигацияны  сату 
күнін қоса кезеңнің мерзім ұзақтығы (күндер);
Ұ — ағымдағы пайыздық кезеңнің жалпы ұзақтығы.
Шетелдік валюталардағы борыштық бағалы қағаздармен опера-
циялар  бойынша бағамдық айырмалар  пайда болуы мүмкін.  Олар 
№ 1150, 2040 «Қысқа және ұзақ мерзімді қаржы инвестициялары» 
шоттары  бойынша  есепке  алу  күні  мен  бұл  шоттарды  есептен 
шығыс ету күніне бағалы қағаздардың ақшалай бағалануларының 
арасындағы айырма болып табылады. Алайда, бағамдық айырма тек 
бағалы қағаздың сатып алыну мен сатылуы бірдей валюталық баға 
бойынша  жасалған  жағдайда  ғана  байқалады.  Басқа  жағдайларда 
бағамдық  айырма  табыс  немесе  бағалы  қағазды  қайта  сату 
операциясынан болған жоғалтулардың сомасында «батып кетеді». 
Бұл операциялардың қалыптасуы төмендегіше болады:
1) валютаға депозитті сертификат сатып алу (операцияны жүргізу 
күнінің бағасы бойынша):
Дт — № 1150, 2040 «Қысқа және ұзақ мерзімді қаржы инвести-
циялары» шоты;

111
Кт — № 1050 «Ағымдағы банктік шоттардағы валютамен ақша 
қаражаттары» шоты.
2) депозитті қайтару кезінде (қайтару күніне бағасы бойынша):
Дт — № 1050 «Ағымдағы банктік шоттардағы валютамен ақша 
қаражаттары» шоты;
Кт — № 1150, 2040 «Қысқа және ұзақ мерзімді қаржы инвестиция-
лары» шоты.
3)  пайда болған бағамдық айырманың сомасына:
Дт — № 1150, 2040 «Қысқа және ұзақ мерзімді қаржы инвестиция-
лары» шоты;
Кт — № 7430 «Бағамдық айырма бойынша шығыстар» шоты.
Акционерлік  қоғамдардың  басқа  валюталарға  айналу  қабілеті 
бар  (конвертирленген)  облигацияларын  сатып  алып,  кәсіпорын 
оларды  белгілі  кезеңде  бұл  қоғамның  акцияларына  айырбастау 
құқығын алады. Мұндай құқықты іске асыру бухгалтерлік есепте 
№  1150,  2040  (тиісті  субшоттар  бойынша)  шоттар  бойынша  ішкі 
жазулар  жазылады.  Бұл  жағдайда  бағалы  қағаздардың  баланстық 
бағалауының  өзгерулері  болуы  мүмкін.  Егер  облигацияларды 
айырбастау  нәтижесінде  алынған  акциялардың  нарықтық  бағасы 
сол  облигациялардың  баланстық  құнынан  төмен  болса,  акциялар 
нақты  нарықтық  құн  бойынша  есепке  алынады,  ал  сол  кезде 
облигациялардың  баланстық  құны  мен  акциялардың  нарықтық 
бағасы  арасындағы  пайда  болған  айырма  шегілген  залал  ретінде 
қаралып және № 5430 «Өткен жылдардағы пайда (залал)» шотына 
шығыс етіледі. 
          

жүктеу/скачать 2,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: