Бухгалтерлік есеп

86
44. Материалдық емес активтердің есебі 
Материалдық  емес  активтер,  бұл  —  интеллектуалды  меншік 
объектілерінің  шартты  құны,  сондай-ақ  жер,  су  мен  басқа  табиғи 
ресурстарды пайдалану құқықтары.
Олардың ерекшелігі, бұл активтердің өз маңызына сәйкес табиғи-
заттай  үлгісі  болмауы  мен  ұзақ  мерзім  бойы  пайдаланылуынан 
туындайды. 
Материалдық  емес  активтерге  төмендегілер  жатады:  ойлап 
табылған  және  өндірістік  үлгі  түрлеріне  құқықтар,  тауар  белгі-
лері,  «ноу-хауға»  құқықтар  (техникалық  тәжірибе,  өндірістің  құ-
пиялары),  авторлық  құқықтар,  табиғи  ресурстарды  пайдалану 
құқықтары,  тауарлы-шикізат  пен  қор  биржаларындағы  орындар, 
гудвилл (атақ, іскерлік байланыстары, серіктестіктер), кәсіпорынды 
құрумен  байланысты  ұйымдастыру  шығындары  (құрылтай  құ-
жаттары  мен  техникалық-экономикалық  негіздеулерді  жете  зерт-
теу,  мамандандырылған  ұйымдарға  кеңестер  үшін  төлемдер,  тір-
кеу  жинақтары,  жарнамалық  шығындар,  кадрлар  даярлау  үшін 
шығындар және т.б.). Материалдық емес активтердің соңғы түрінің 
ерекшелігі  кәсіпорынның  құрылтай  құжаттарында  бұл  шығыстар 
белгіленген сомада қатысушының салымы ретінде жазып қойылуы 
тиіс болғандығынан тұрады.  
Материалдық емес активтер оларды сатып алу мен пайдалануға 
дайын жағдайға келтіру үшін жұмсалатын барлық нақты шығындар 
сомасында бағаланады.
Ай сайын материалдық емес активтерге олардың бастапқы құны 
мен  тиімді  пайдалану  мерзіміне  негізделіп  есептелген  нормалар 
бойынша амортизация есептеледі. Егер ол белгігі болмаса, онда 10 
жылдық мерзімге негізделуі мүмкін.
Жарғылық қорға құрылтайшының салымы болатын материалдық 
емес  активтердің  құны  мен  тиімді  пайдалану  мерзімі  құрылтай 
құжаттарында жазылып қойылуы тиіс.
Материалдық емес активтердің амортизациясы амортизациялық 
қаржылар  ретінде  кәсіпорынның  өнімі,  жұмыстары  мен  қызмет-
терінің өзіндік құнына енгізіледі.
Материалдық  емес  активтер  №  2710  «Материалдық  емес  ак-
тивтер»  активті  шоттарында,  ал  олардың  амортизациясы  №  2720 
«Материалдық  емес  активтердің  құнсыздануы»  пассивті  шотта-
рында есепке алынады.

87
Материалдық емес активтердің келуі есебінің сызбасы
5010 «Жарияланған капитал»              2710 «Материалдық емес активтер» 
                                 Кәсіпорын қатысушыларының жарғылық
                                 капиталға салым түрінде материалдық 
                                 емес активтерінің түсуі
3310 «Жеткізушілерге қысқа мерзімді 
           кредиторлық берешек»
                                 Материалдық емес активтердің сатып
                                 алынуы
6280 «Басқа да кірістер»
                                 Өндірістік белгідегі материалдық емес
                                 активтердің қайтарымсыз алынуы
Материалдық емес активтердің амортизациясы есебінің сызбасы
 
2720 «Материалдық емес»                8045 «Негізгі құралдардың тозуы мен
активтердің құнсыздануы                      материалдық емес активтердің
                                                                                     амортизациясы»
                                 Өндірісте қолданылатын материалдық
                                 емес активтердің амортизациясы 
                                 
                                                                           7210 «Әкімшілік шығыстар»
                                 Кәсіпорынды басқару процесінде
                                 қолданылған материалдық емес
                                 активтердің амортизациясын есептеу
Материалдық емес активтердің шығыс етілуі есебінің сызбасы 
6210 «Активтердің шығуынан түскен кірістер»
Дт
Кт  
5410 «есептік жылдың пайдасы 
(залалы)»
1210 «Сатып алушылардың қысқа 
мерзімді дебиторлық берешегі»
Материалдық емес акти-
втерді өткізуден түсетін 
ақшаның тиесілі сомасы

88
  
7410 «Активтердің шығуынан алынатын шығыстар» 
Дт
Кт  
2710 «Материалдық емес 
активтер»
Материалдық 
емес активтердің 
бастапқы құнын 
шығыс ету
5410 «есепті жылдың пайдасы 
(залалы)»
Материалдық емес акти-
втерді өткізуден түсетін 
ақшаның тиесілі сомасы
                                                                                              
Материалдық емес активтер бойынша ҚҚС-ның есебі № 65 тар-
мақта беріледі.
Қайталау үшін сұрақтар:
1. Материалдық емес активтерге нелер жатады?
2. Материалдық емес активтер мен негізгі құралдардың есебінде 
қандай жалпылықтар бар?
3. Материалдық емес активтер қалай бағаланады?
4.  Материалдық  емес  активтердің  амортизациясы  қалай 
есептеледі?
5. Материалдық емес активтер, олардың амортизациясы мен шы-
ғыс етілуі қай шоттарда есепке алынады?
45. Өнім өндіруге (жұмыстар мен қызметтерді атқаруға) 
кететін  шығындардың  құрылымы
Өндірістік процестің есебін жүргізу кезінде жиынтық операция 
болып өнімнің өндірістік өзіндік құнын анықтау саналады. Бұл опе-
рация өте жауапты, өйткені шығындарды есептеудің дұрыстығына 
табыстың сомасы тәуелді болады, өз кезегінде оған салық салынуы 
тиіс. Демек, бухгалтер жұмысының бұл бөлімі кәсіпорынды салық 
инспекциясы тарапынан тексеру кезінде мұқият зерттеледі.
Қазіргі  уақытта  бухгалтерлік  есеп  жүйесі  «Бухгалтерлік  есеп 
стандарттарының әдістемелік нұсқаулары» негізінде жүргізіледі. 
Бірінші кезекте шығындарды екі бағыт бойынша айқын ажыра-
тып алу керек:
а)  тауар-материалдық  қорлардың  өзіндік  құнға  енгізілетін  шы-
ғындары;
б)  тауар-материалдық  қорлардың  өзіндік  құнға  енгізілмейтін 
және мезгілдік шығындар ретінде танылатын құралдары.

89
Өзіндік  құнға  тек  өнім,  жұмыстар  мен  қызметтердің  өндірістік 
шығындары ғана енгізіледі: 
1) Материалдық шығындар, оның ішінде мүмкін болатын пайда-
лану бағасы бойынша қайтарылу қалдықтарын шегергендегі табиғи 
ресурстарды пайдалануға байланысты шығындар;
2)    Еңбекақы  бойынша  өндірістік  нәтижелер  үшін  сыйақылар, 
заңдармен  қарастырылған  нормалар  шегінде  бағалардың  жоғары-
лауы  мен  табыстардың  индексациясымен  байланысты  еңбекақы 
бойынша  орнын  толтырулар,  заңдармен  белгіленген  жасқа  жет-
кенше  баланың  күтімі  бойынша  бөлшекті  түрде  төленетін  дема-
лыста  болатын  әйелдерге  төленетін  орнын  толтырулар,  сондай-ақ 
негізгі  қызметте  жұмыс  істейтін,  кәсіпорынның  штатында  есепте 
жоқ  қызметкерлердің  еңбекақысына  төленетін  қаражаттарды  қоса 
есептегендегі шығындар;
3) Әлеуметтік қамсыздандыру қаржылары: әлеуметтік және зей-
нетақы қорларының органдарына заңдармен белгіленген нормалар 
бойынша міндетті төлемдер;
4) Негізгі қорлардың амортизациясы және олардың индексация-
сы  нәтижесінде  амортизациялық  қаржылардың,  өсу  сомасы  қоса 
есептелген шығындары.
Мезгілдік шығындар. Оларға өткізілмеген өнім мен аяқталмаған 
өндірістің  қалдықтарына  кейін  келетін  кезеңдерге  көшірілмейтін 
өздері  жасалған  кезеңде  шығыс  етілетін  шығындар  жатады.  Атап 
айтқанда,  бұл  субъектінің  баға  саясатында  дәлелді  шешімдер 
қабылдау үшін маңызды мәселе болып табылады. 
Бұл кейбір салықтар (көлік құралдарының мүлік иелерінен), ар-
найы қорларға төлемдер мен алымдар, заңдармен белгіленген нор-
малар бойынша іссапарларға шығындар, кадрлар даярлау мен қайта 
даярлауға  кететін  шығындардың  бөлігі  (мысалы,  қызметкердің 
өндірістен қол үзіп, оқу уақытында жұмысының негізгі орны бой-
ынша  орташа  еңбекақысы),  банк  мекемелері  арқылы  кәсіпорын 
қызметкерлеріне еңбекақы беру бойынша банктің қызметтерін төлеу, 
банктердің  несиелері  бойынша  төлемдер  (ҚР  ҰБ-нің  белгілеген 
мөлшерлемесі  шегінде),  жарнамамен  байланысты  шығындар, 
коммерциялық  қызметтермен  байланысты  өкілеттік  шығындар, 
кәсіпорын кеңесі (басқармасы) мен тексеру комиссиясының отыры-
старын  өткізу  бойынша  шығындар  (заңдармен  белгіленген  норма-
лар мен нормативтерге негізделіп есепті жылға жасалған кәсіпорын 
кеңесінің (басқармасының) бекіткен сметалары шегінде), кеңес пен 
аудиторлық  қызметтердің  төлемдері,  негізгі  қорларды  жөндеуге 
кеткен шығындар және т.б.

90
Алынған пайданың есебінен іссапарлармен байланысты қосымша 
төлемдер (ерекшелік ретінде), заңдармен қарастырылған қайтарым 
нормаларынан  артық  қызмет  сапарларында  жеке  жеңіл  автомаши-
насын пайдаланғаны үшін орнын толтырулар, басқару жүйесі мен 
құралдарды  құру  мен  жетілдіру  бойынша  шығындар,  нормала-
ры  мен  нормативтері  заңдармен  белгіленген  өкілеттік  шығындар, 
заңдармен белгіленген мөлшерлемеден артық банктердің несиелері 
бойынша төлемдер және т.б.
Қайталау үшін сұрақтар:
1. Өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің өндірісіне жұмсал-
ған шығындарды анықтау үшін қандай құжатты пайдалану керек?
2.  Өнімнің,  жұмыстардың,  қызметтердің  өзіндік  құнына  мына-
лар енгізіледі ме?
— салықтар;
— банктің несиелері бойынша төлемдер;
—  қызмет  сапарлары  үшін  жеке  бастың  жеңіл  автомашинасын 
пайдаланғаны үшін орнын толтыру;
— өкілеттік шығыстар.
46.  Өндірістегі шығындардың есебі мен өнімнің 
(жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құнын есептеп 
шығару (калькуляциялау)
Өндірістегі  шығындар  мен  өнімді  өткізу  (коммерциялық  шы-
ғыстар)  туралы  мәліметтер  негізінде  жұмыстар  мен  қызметтердің 
өндірістік және толық өзіндік құны анықталады.
Өзіндік  құнға  енгізу  әдісі  бойынша  барлық  шығындар  тікелей 
және жанама (үстеме) болып бөлінеді.
Шығындардың  есебі  №  8010  «Негізгі  өндіріс»,  7110  «Өнімдерді 
сату және қызметтер көрсету бойынша шығыстар», № 7210 «Әкім-
шілік шығыстар», № 7310 «Сыйақылар бойынша шығыстар» шотта-
рында жүргізіледі.
Бұл  —  активті  шоттар.  Оларда  шығындар  дебет  бойынша 
бейнеленеді,  ал  жылдың  соңында  барлық  көрсетілген  шоттар  (№ 
8010-нан басқа) № 5410 «Есептік жылдың пайдасы (залалы)» шоты-
на жабылады. 
№ 900 шоттың кредиті бойынша өнім шығарылуы немесе жұмыс-
тар, қызметтердің атқарылуы бейнеленеді. Одан басқа № 8010 «Негізгі 

91
өндіріс» шоты № 80 бөлімше бойынша жинақтаушы болатындығын 
айта кетуіміз қажет. Оған № 8011 «Материалдар», № 8012 «Өндірістік 
жұмысшылардың  еңбекақысы»,  №  8013  «Еңбекақыдан  есептел-
ген  қаржылар»,  №  8014  «Өндірістегі  үстеме  шығыстар»  шоттары 
кіреді. Бұл шоттар өтпелі (транзитті) болғандықтан, ай сайын жа-
былып отырады, шығындар № 8010 шотқа шығыс етіледі және өнім, 
жұмыстар мен қызметтердің жеке түрлері бойынша үлестіріледі.
 
7210 «Әкімшілік шығыстар»
Дт
Кт  
2720 «Материалдық емес 
активтердің амортизациясы»
Материалды емес 
активтердің амортиза-
циясын есептеу
1250 «Қызметкерлердің қысқа 
мерзімді дебиторлық берешегі»
Шығындарға 
апарылған есепті 
ақшалардың сома-
лары
1040 «Ағымдағы банктік 
шоттардағы теңгемен ақша 
қаражаттары»
Ағымдағы банктік 
шоттан қызметтердің 
ақысын төлеу
3350 «еңбекақы төлеу бойынша 
қысқа мерзімді берешек»
Басқару аппаратының 
қызметкерлеріне 
еңбекақы есептелді
80470 «Жалдау ақысы»
Жалдау ақысы есеп-
телді
5410 «есептік жылдың пайдасы 
(залалы)»

92
№  7110  «Өнімдерді  сату  және  қызметтер  көрсету  бойынша 
шығыстар» шоты дебеті бойынша № 7210 шотқа ұқсас байланысады, 
бірақ оған № 2420 «Негізгі құралдардың тозуы» шоттары қосылады, 
кредит бойынша жылдың соңында № 5410 «Есептік жылдың пайда-
сы (залалы)» шотында жабылады. 
№ 7310 «Сыйақылар бойынша шығыстар» шоты алынған неси-
елер,  бағалы  қағаздар  мен  жалға  беру  келісім  шарттары  бойынша 
өсімдер, сыйақылар түрінде төлеуге тиісті шоттар шығыстар тура-
лы ақпаратты қорытуға арналған.
 
                                           
№ 7310 «Сыйақылар бойынша шығыстар»
                        
Дт
Кт  
3380 «төлеуге тиіс қысқа мерзімді 
сыйақылар»
Төленуге тиісті 
сыйақылар
5410 «есептік жылдың пайдасы 
(залалы)»
№ 8010 «Негізгі өндіріс» шоты бойынша қалдық «Аяқталмаған 
өндіріс» бабы бойынша баланстың активінде жазылады, ал шоттың 
өзі өндірістік өзіндік құнды қалыптастыра отырып, өнімнің өзіндік 
құнын есептеп шығару (калькуляциялау) үшін пайдаланылады.
 
Қайталау үшін сұрақтар:
1. Кәсіпорын директорының еңбекақысы қай шотта есепке алы-
нады?
2. Несие сыйақысының төлемі өзіндік құнға енгізіле ме?
3. Іссапарларға кеткен шығындар өнімнің өзіндік құнына қалай 
енгізіледі?
4. Өнімнің жеке түрлері арасында жалпы шаруашылық шығыстар 
қай қағида бойынша үлестіріледі?
5. № 8011, 8012, 8013, 8014 шоттардың қалдықтары баланста бей-
нелене ме?
47. Тауарлар, жұмыстар және қызметтерді өткізу бойынша 
шығыстардың есебі мен үлестірілуі
Өнімді  өндірумен  байланысты  шығындардан  басқа,  кәсіпорын 
оны  өткізу  бойынша  да  шығындар  шығарады.  Бұл  шығыстардың 

93
мөлшері  өнімді  жеткізудің  келісім  шартында  ескертілуге  тиіс. 
Олар  №  7110  «Өнімдерді  сату  және  қызметтер  көрсету  бойынша 
шығыстар»  шотында  есепке  алынады.  Бұл  шотқа  қаптау,  сақтау, 
тиеу, тасымалдау, жарнама бойынша шығыстар апарылады.
Дебеті  бойынша  жоғарыда  көрсетілген  шығыстар  бейнеленеді, 
кредит  бойынша  —  жылдың  соңында  №  5410  «Есептік  жылдың 
пайдасы (залалы)» шотында жабылады.
Өнімнің  жеке  түрлері  бойынша  өткізу  шығындарын  шығыс  ету, 
әдетте олардың өндірістік өзіндік құнына үйлесімді түрде жасалады.
 
 
Қайталау үшін сұрақтар:
1. Өнімді (сату) өткізу бойынша шығындарға нелер кіреді?
2. Өнімнің өзіндік құнына олар енгізіле ме?
3.  Өткізілген  өнімнің  жеке  түрлері  арасында  өткізу  бойынша 
шығыстар қалай үлестіріледі?
4. Дайын өнімнің тиеу мен тасымалдау бойынша шығыстары қай 
шоттарға апарылады?
5. Бұл шот активті ме, пассивті ме?
48. Дайын өнім мен оны өткізудің есебі
 
Дайын өнім болып технологиялық процестің барлық кезеңдерінен 
өтіп,  бақылаушымен  қабылданып  және  қоймаға  тапсырылған 
өнім  саналады.  Өнімнің  өндірістен  қоймаға  тапсырылуы  акт  және 
жүкқұжат  арқылы  жасалады.  Дайын  өнімнің  синтетикалық  есебі 
үшін № 1320 «Дайын өнім» шоты пайдаланылады. Бұл — активті 
шот. Дебет бойынша қоймаға тапсырылған өнім бейнеленеді, кредиті 
— оның өндірістік өзіндік құны бойынша сатудан түскен ақшасы-
ның мөлшерімен салыстыру үшін № 7010 «Өткізілген өнімнің және 
көрсетілген  қызметтердің  өзіндік  құны»  шотына  шығыс  етіледі. 
Есеп нақты өндірістік өзіндік құн бойынша жүргізіледі.
Дайын  өнімнің  синтетикалық  есебімен  қатар,  оның  жеке  атау-
лары  бойынша  аналитикалық  есебі  ұйымдастырылуы  тиіс.  Соны-
мен, өнім түрлерінің қозғалысын есепті бағалар (жоспарлы өзіндік 
құн,  босату  бағалары  және  т.б.)  бойынша  бейнелеуге  болады. 
Өнімге  есепті  бағалар  кәсіпорынның  ағымдағы  қаржылық  жылға 
қабылданған есеп саясаты негізінде анықталады.

94
6010 «Дайын өнімді өткізуден алынатын кіріс»
                      
 
 
Дт
Кт  
5410 «Есептік жылдың пайдасы 
(залалы)»
1210 «Сатып алушылардың қысқа 
мерзімді дебиторлық берешегі»
Жөнелткен өнім үшін 
алушыға шоттар 
қойылды
7010 «Өткізілген дайын өнімгің өзіндік құны»
 
 
 
 
 
 
 
 
Дт
Кт  
1320 «Дайын өнім»
Нақты өндірістік 
өзіндік құн мен 
коммерциялық 
шығыстар шығыс 
етілді
5410 «есептік жылдың пайдасы 
(залалы)»
 
                                           
Өткізу көлеміне өнімді енгізудің бір әдісі бар: өнімді жөнелту ба-
рысы бойынша алушыға (тапсырысшыға) есепті құжаттарды ұсыну. 
Өнімді жөнелткеннен соң, соған сәйкес оны өткізілген деп санайды 
және алынған табыстан салық төлейді.
        
Қайталау үшін сұрақтар:
1. Дайын өнімге нелер жатады?
2. Дайын өнім қай шотта есепке алынады?
3. Дайын өнімнің аналитикалық есебі қалай жүргізіледі?
4. Өткізілген дайын өнім қай шотта есепке алынады?
5. № 6010 «Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын 
кіріс» шотының кредиті бойынша не бейнеленеді?
6.  №  7010  «Өткізілген  өнімнің  және  көрсетілген  қызметтердің 
өзіндік құны» шотының дебеті бойынша не бейнеленеді?
7. Пайда немесе залал екендігін қалай есептейді?

95
49. Тауарды айырбастау (бартер) операцияларының есебі
«Бартер» деп бір тауардың белгілі көлемін екінші тауардың соған 
сәйкес көлеміне айырбастау арқылы жасалатын операцияларды ата-
лады. Қазіргі уақытта бір әдіс бар: ол — өткізуден түскен табысты 
оны  жөнелту  барысы  бойынша  анықтау  тәсілі.  Шартты  мысалды 
қарайық.
Біздің  кәсіпорын  220000  теңге  сомадағы  өзіндік  құн  бойынша 
насостар  өндірді  және  кабельдер  шығаратын  басқа  кәсіпорынмен 
айырбастау  келісім  шартын  жасады.  Келісім  шарттар  бойынша 
насостардың босату бағасы 300000 теңгеге тең, осы қаржы көлемінде 
айырбасқа кабель алу қажет деп есептейік.
Бартерлік операциялардың шоттар сызбаларын жазамыз
1310 «Материалдар»
1320 «Дайын 
өнім»
1210 «Сатып алушылар»
300000 теңгеге 
кабель алынды
220000 
теңгеге 
насостар 
босатылды
300000 
теңгеге 
айырбастау 
есебінен 
насостар 
өткізілді
300000 
теңгеге 
айырбастау 
есебінен 
кабельдердің 
құнын бей-
нелеу
3310 «Жеткізушілерге 
берешек»
6010 «Дайын 
өнімді өткізу»
7010 «Дайын өнімнің 
өзіндік құны»
300000 теңгеге 
кабель үшін 
айырбастау 
сомасы
300000 
теңгеге 
өткізілген 
насостар 
үшін алуға 
тиіс шоттар
300000 
теңгеге 
босату 
бағасы 
бойынша 
насостар-
ды өткізу
220000 
теңгеге 
айырбастау 
бойынша 
жөнелткен 
насостар-
дың өзіндік 
құнын 
бейнелеу
Талдау көрсеткендей, кәсіпорын бұл бартерлі операциядан 80000 
теңге жиынтық табыс (пайда) алды. 
 
 
               300000 —  220000 = 80000 теңге
Экспортты-импортты  операциялар  кезінде  де  бартер  есебінің 
осы тәртібі қолданылады.
Бартерлік операциялармен байланысты (үстеме және коммерция-
лық шығыстар, баж салықтарын төлеу мен т.б.) шығыстар, сондай-

96
ақ қосымша құнға салынатын салық жалпы белгіленген тәртіппен 
жүргізіледі. ҚР мемлекеттік салық қызметінің мәлімдеуіне сәйкес, 
айырбастау  қағидасы  бойынша  өнім  немесе  тауарларды  өткізу 
кезінде  тауарлардың  құны  олардың  өндіру  немесе  сатып  алу 
бағаларына  пайданы  қосу  бойынша  өзіндік  құнмен  анықталады 
және  әдеттегідей  мұндай  тауарлардың  құны  келісім  кезіндегі 
кәсіпорын жайғасқан аймақта нарықтық бағалардан төмен болмауға 
тиісті екенін есепке алу керек. 
Қайталау үшін сұрақтар:
1. Айырбастауға арналған тауарлардың келуі қалай бейнеленеді?
2. Айырбастау кезінде кәсіпорында жасалған өнімнің шоттарда 
жазылу тәртібі қандай?
3.  Бартерлік  операциялардың  мәселелері  бойынша  мемлекеттік 
салық қызметі мәлімдеуінің ерекшелігі неде?
50. Бірлескен қызметтің бухгалтерлік есебі
 
Азаматтық заңдарға сәйкес, бірлескен қызмет мақсат үшін заңды 
тұлға  құрмастан,  олардың  қатысушылары  арасындағы  келісім 
шарт  негізінде  жүргізіледі.  Бірлескен  қызмет  туралы  келісім  шарт 
бойынша  (қатысушылар)  Қазақстан  Республикасының  заңды  акті-
леріне қарама-қарсы келмейтін, жалпы шаруашылық немесе басқа 
мақсатқа жету үшін мүлік және нығаюды біріктіру жолымен бірлесіп 
әрекет жасауға міндеттеледі.
Келісім  шарт  қатысушыларының  ақшалай  немесе  басқа  да  мү-
ліктік жарналары, сондай-ақ олардың бірлескен қызметі нәтижесінде 
құралған  немесе  сатып  алынған  мүлік  те  олардың  жалпы  үлестік 
меншігі болып саналады.
Бірлескен  қызмет  туралы  келісім  шарт  қатысушысының  сол 
қызметтен түскен өнім мен табыстардың, әрбір қатысушының өзінің 
билігіне кіретін бөлігінен басқа, келісімнің қалған қатысушыларының 
келісімінсіз  ортақ  мүліктегі  үлесін  билеуге  құқығы  жоқ.  Жалпы 
істердің жүргізілуі тапсырылған қатысушы келісім шарттың басқа 
қатысушыларымен берілген сенімхат негізінде әрекет жасайды.
Жеке  (оңаша)  баланстың  мәліметтері  жалпы  істерді  жүргізетін 
қатысушы кәсіпорынның балансына енгізілмейді. Бірлескен қызмет 
туралы келісім қатысушылары арасында табыс, залал және бірлескен 
қызметтің  басқа  нәтижелерінің  үлестірілуі  келісім  шарттармен 
қарастырылған тәртіпте жасалады.

97
Бірлескен қызмет нәтижесінде алынған табыстағы өз үлесін әрбір 
қатысушы  қаржылық  нәтижелерді  қалыптастыру  кезінде  негізгі 
емес қызметтен түскен табыстардың құрамына енгізеді.
Табыстар, залалдар және бірлескен қызметтің басқа нәтижелерін 
үлестіру мен келісім шарт қатысушыларының ақшалай және мүліктік 
жарналары  бойынша  есептер  №  6410,  6420  «Қауымдастырылған 
және  бірлескен  ұйымдардағы  пайданың  үлесі»  және  №  7610,  7620 
«Қауымдастырылған  және  бірлескен  ұйымдардың  залалындағы 
үлес» шоттары арқылы жүргізіледі.
Қатысушыларға  берілген  мүліктің  құны  олардың  дербес 
балансынан  шығыс  етілмейді,  бірлескен  қызмет  туралы  келісім 
шарт  жасалған  мерзімге  байланысты  қысқа  немесе  ұзақ  мерзімді 
қаржылық  салымдар  ретінде  баланстың  №  1110    «Қысқа  мерзімді 
ұсынылған  қарыздар»,  №  2010  «Ұзақ  мерзімді  берілген  қарыздар» 
шоттарында бейнеленеу керек.
Бірлескен  қызметті  тоқтату  кезінде  қалған  мүлік  пен  ақша 
қаражаттары  бірлескен  қызмет  туралы  келісім  шарттарға  сәйкес, 
қатысушылар  арасында  үлестіріледі  және  олармен  бірінші  кезекте 
№  1110  «Қысқа  мерзімді  ұсынылған  қарыздар»,  №  2010  «Ұзақ 
мерзімді  берілген  қарыздар»  шоттарын  жабуға  пайдаланылады. 
Егер  алынған  қаражаттардың  сомасы  №  1110  «Қысқа  мерзімді 
ұсынылған  қарыздар»,  №  2010  «Ұзақ  мерзімді  берілген  қарыздар» 
шоттары  бойынша  бұрын  есептелген  сомадан  артық  болса,  онда  
алынған  нәтиже  №  5430  «Өткен  жылдардағы  пайда  (залал)» 
шотының  кредитіне  апарылады.  Ал  егер  алынған  қаражаттардың 
сомасы № 1110 «Қысқа мерзімді ұсынылған қарыздар», № 2010 «Ұзақ 
мерзімді берілген қарыздар» шоттары бойынша есептелген сомадан 
кем болса, онда алынған нәтиже № 5430 «Өткен жылдардағы пайда 
(залал)» шотының дебеті бойынша бейнеленеді.
Бірлескен  қызмет  туралы  келісім  шарттың  мерзімі  аяқталған 
соң  қалған  мүлік  пен  ақша  қаражаттары  қатысушылар  арасында 
келісімнің шарттарына сәйкес үлестіріледі.
Бірлескен  қызмет  туралы  келісім  шартқа  сәйкес,  қатысушылар 
арасында табыс, залал және бірлескен қызметтің басқа нәтижелерін 
үлестіру бухгалтерлік есепте төмендегіше бейнеленеді:
—  табыс — № 5430 «Өткен жылдардағы пайда (залал)» шотының 
дебеті бойынша № 6410, 6420 «Қауымдастырылған және бірлескен 
ұйымдардағы  пайданың  үлесі»  шоттарының  кредиті  бойынша 
корреспонденция  жағдайында  көрсетіледі.  Келісім  шарттарға 
сәйкес, тиесілі сомаларды қатысушыларға аудару кезінде, қарыздар 

98
№  6410,  6420  «Қауымдастырылған  және  бірлескен  ұйымдардағы 
пайданың  үлесі»  шоттарынан  ақша  қаражаттары  шоттарының 
кредиті корреспонденциясы бойынша шығыс етіледі;
—  залал  —  №  7610,  7620  «Қауымдастырылған  және  бірлескен 
ұйымдардың  залалындағы  үлес»  шоттарының  дебеті  бойынша 
және № 5430 «Өткен  жылдардағы пайда (залал)» шотының кредиті 
бойынша,  шеккен  залалды  қатысушылардың  жабу  барысында  — 
ақша қаражаттары есебі шоттарының дебеті бойынша № 7610, 7620 
«Қауымдастырылған  және  бірлескен  ұйымдардың  залалындағы 
үлес» шоттары корреспонденциясы бейнеленеді.
Бастапқы  және  қосымша  жарналар  ретінде  қатысушылардың 
салынған  ақша  қаражаттарын  қайтару  №  1110  «Қысқа  мерзімді 
ұсынылған  қарыздар»,  №  2010  «Ұзақ  мерзімді  берілген  қарыздар» 
шотының  дебеті  бойынша,  ақша  қаражаттар  есебі  шоттардың 
кредиті корреспонденциясыда көрсетіледі.

жүктеу/скачать 2,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: