Д. филология ғьш ы мдары ны ң кандидаты

ты. Ж азуш ылар бүрын әдебиетте болмаған қа за қ өмірі- 
н ің  т и п т ік  жаңтарын  көрсетуге тырысты.
Қазаң өм ірін көркем әдебиет м ә тін ін ің  беттерінде ал- 
ғаш  көрсеткен В.А. Уш аков болды, ол "Қы рғы з-ңайсаң" 
("К и р г и з -к а й с а к ")  еңбегінде  алғаш   рет  ж а л пы   түрде 
қазаң  әйелінің образын  жасады.  Уш аков  қазаң туралы 
мәліметтерді  шығарма  сюжетіне  экзотика  ү ш ін ,  баига 
сатылган  қазаң  ж іг іт і  мен  ңазаң  әйелінің  баласы  В и к ­
тор Славин атты ке йіпке р д ің  романтикалың ш ы гу  тегін 
ерекше  бейнелеу  ү ш ін   енгізген.
Б ір ақ ңазаң қоғамы өкілдерінің реалистік образы орыс 
әдебиетіне В.И.Даль (1801-1872)  арңылы енді. Ж азуш ы  
ңазаңтың  дүниетаны мы н,  ңоршаған  ортаға  ыңпалын, 
халы қты ң үлтты ң салт-дәстүрін,  этностың тұрмы сты қ, 
ө м ір л ік  шарттарын  орыс  әдебиетінде  алғаш  рет  ө зін ің  
очерктері,  ғы л ы м и   ізденістері,  әңгім елері,  повестері 
арқылы көрсетті.  Дальдің  1833-1841  ж ы л ы  Орынборда 
ж азган барлың ғы лы м и, әпостолярлык,, көркем  шығар- 
маларының және ңазақ өм ірін шынайы суреттеген мүра- 
ларының іш ін д е гі белгілісі — "Бекей мен М әулен" және 
"М айна" повестері.
Ол бүл өлкені жэне адамдарын,  олардың аңғал дана- 
лы ғы н ,  м інез-ңүл ңы ны ң  тазалығын,  ңонаңжайлылы- 
ғы н үнатты.  Даль қырда достасып кеткен бір ңазақтың 
оған түйе сыйламаңшы болғанын айтады. "Ол маған неге 
керек?" 
一
  дейді Даль.  "Сенің ү й ің  бар емес пе,  соны та- 
сып-алып  ж ү р е с ің ",  — дейді  ңазаң.  Ж а зу ш ы   досына 
өзін ің  ү и ін ің  к и із  ү й с и я қт ы  жиналмайтыны н, бір орын­
да түратынын айтады.  "Ои, сенің ү и ің  ңызыңсыз, -   деп 
досы өз п ік ір ін  айтады,  -   түйені ал, ү й ің д і басңа жерге 
кө ш ір , қы зы ңты  болады".
Даль ңазаң даласы туралы өз күнделігінде былай дейді: 
''М ы н а   кең  б а й т а қ   далада  адамдар  тц р а д ы ,  ауылдар 
көш еді,  а т т а р  шабады,  цара т о р ы  эйелдер а т ц а  м ін іп  
ш апцанда ерлерден кем  емес. Бцрынеы адамдар е р т е ң гі 
к у н н ің   цандай  б о л а т ы н ы н   ж цлды здарга  қа р а п   білген. 
Бцл ж а ц т а   з и р а т   басына  агаш   ш ы цса,  ол жерде  әулие 
ж а т қ а н ы н   б іл д ю е д і".
 
..
人
'
112

В. 
Даль қазаң халңының, т іл ін ің  даналығы мен дәлді- 
гін е   сүйсіне  отыры п,  халың  маңал-мәтелдерін  ж а зы п 
алады:  "Ж аман ж егенін  айтады,  жаңсы кө рге нін  айта­
ды ".  Ж азуш ы ны ң ңырары кө зі өмірдің басңа ж а ғы н  да 
б айқаған:  адам  ш о ш ы р л ы қ  ке д е й л ік,  ң а н а у ш ы л ы қ, 
қү қы қс ы з д ы қ.  "Түйе  сойған  е ш кі  сойғаннан  ет  сүрай- 
ды" деген маңал 
—
 жоңш ылың өмірдің дәлелі. Даль гы лы ­
ми эдебиеттерде ңазаң т іл і жеке дамыған тіл  деп айтңан 
б ір ін ш і түркітануш ы -ңазаңтануш ы  болып саналады.
"Бекей мен М әулен”  повесінде Бекей Хиуадагы орыс 
түтңындарынан Орынборға хат әкеледі: ол бүл әрекетін 
пайдакүнемдіктен емес, ” өзінің  ж еке байланыстары бой­
ы нш а"  жасаған.  Қазаңтар  өздерінің  туыстарынан,  ру- 
ластарынан  ңашңанда  орыстардан  пана  іздеп  табатын 
жағдайлар  кездесіп  түрған.  Осындай  оқиғалардың б ір і 
"Бекеймен Мәулен" повесінде әңгімеленеді. Ж ан К ү ш ік  
Бекейдің ағасын өлтірген кезде әмеңгер заңы бойынша 
Мәулен кү й е у ін  өлтірген адамға ш ы ғуы  керек. Сондық- 
тан Мәулен үйінен Оралға  көм ек,  пана іздеп ңашады.
Повестегі бай ңазақ Есенгелді және оның үлдары Бе­
кей  мен  Ж ан  К ү ш ік   тарихымен  байланысты  оңиғалар 
шындыңңа негізделген. Әлі күн ге  дешн халың бұл адам­
дардын,  есімдерін  үм ы тпай,  жадында  м ә ң гі  саңтайды, 
ал Есенгелді мен Бекей жерленген жерлерді халың қадір 
түтады. Есенгелді Аралтөбе ауылының (Сырым ауданы) 
аумағында, ал Бекей 
—
 аттас ауылда (ңазіргі Теректі ауда­
ны, Батыс Қазаңстан облысы)  жерленген.
Ж а зуш ы   алғаш  орыс  әдебиетінде  қазаң  әйелдері  -  
Мәулен  жэне  Майна  арқылы  еркін,  өз  еркімен  ө м ір л ік 
жарын таба білетін эйелдер бейнесін жасады. Автор ңазақ 
әйелдерінің табиғи әдемілігіне, өз балаларын ңорғау үш ін  
жасаған ңайсарлығына сүйсінген. Сол арңылы Даль орыс 
әдебиетінде  пайда  болган мәселелерді  шешуге  өз  үлесін 
ңосты.
"Бекей мен М әулен”  повесінде қа за қ халңы ө м ір ін ің  
әр түрл і түстары егжей-тегжейлі суреттелген:  бүл отба­
сы лың,  р у л ы қ  ңарым-ңатынастар,  керуен  саудасы,  су 
өнеркәсібі, әр түрл і салт-дәстүрлер.
8-44
113

Орыс  классиктерінің  қа зақ тақырыбына қалам тар- 
тқандарының іш інде JI.Толстой да болды, ол 1862 ж ы л ы  
Башңұртстанда дем алып, емделген. Оның жолы Б ү зү л ік 
арңылы ѳтті (Орал ңаласынан алыс емес), ал Оралда сол 
кезде оньщ Қы ры м   компаниясындағы  досы бар еді,  со­
ньщ үйінде ңонаң  болады.
Сапар тек демалыс пен кездесуден түрды, біраң 40 ж ы л ­
дан  астам  уақыттан  ке йін  ж азуш ы   естеліктері  арқылы 
Орал ңаласында өткен оңиға туралы әңгіме жазды.
X IX  ғасырда Орал жер аударылғандарға мекен болды. 
Мүнда декабристер, петрашевшілдер, Польшаны азат ету 
ңозғалысына ңатысушылар  болды.  Толстой  поляктарға 
ңатты ж аны  ашып, халыңтың ңозғалысты түншыңтыру- 
ш ы I Николай патшаны Николай П алкин деп атады. Бүл 
таңырып оның "Қ а ж ы м үр а т" атты кавказ повесінде жар- 
ңын кө р ін іс тапты,  бірақ  бүл таңырып  "Не үш ін ? "  атты 
әңгімесінде  кеңінен,  айңыныраң  суреттеледі.
Қазаңтардың ауыз әдебиеті, түрмысы, өм ір і Д .Н .М а ­
м ин-С ибиряк,  Г.Н .У спе нски й ,  В.Г.Короленко  сияңты 
орыс жазуш ыларын қы зы ңтарады.
Д .Н .М а м и н -С и б и р я к  (1852-1912)  ө з ін ің   "Оралдан 
Мэскеу ге" атты очеркінде ("Русские ведомости",1882-83) 
кѳптеген халыңты қанаған патша саясатына қатты  нали- 
ды.  Оралға  келген  сапарында  М амин-С ибиряк  ертегі- 
лерді, аңыздарды, наным-сенімдерді, әндерді және басңа 
да ауыз әдебиеті үлгілерін жинаумен айналысты.
Қазақтар  таңырыбына Д.М .М амин-Сибиряк  бірнеше 
шығармасын арнады.  Бүл былай айтңанда  "Лебедь Хал- 
тыгая" ("Қалты ғай а ққу ы "), "Ханым көз ж асы ", "Байма- 
га н ",  "М айя"  (1892-93  ж ж .)  атты  "ңы рғы з"  аңыздары. 
Бүл  аңыздарда  ж а зуш ы н ы ң   сөзімен  айтңанда  шеттен 
алынган  тілді,  ш ығыс сөз  айналымын,  осы  таңырыпқа 
тән  қүрасты ру  ерекше  ңасиеттеріне  ңолданған.  Содан 
ке йін тарихтан К учум  туралы аңыздың не гізі алынған". 
Аңыздан  басңа  бүған  "Қы м ы зда"  очеркі,  "Охонин  кір - 
п ікте р і" повесі,  "Исповедь  ,  Аңбоз ат" әңгімелері жата­
ды.
114

"Баймағанды"  сөзсіз  аңыз  жанрына ж атңы зуға бол­
майды.  Турасында,  бүл  оңиға  ж е л іс і  ңазақ  хал қы ны ң  
өмірінен алынған әңгімеге үңсас. Соңы да белгілі т и п т ік  
аңыз  ңорытындысына  қа йш ы   келеді:  шындың  өмірде- 
гідей  кедей  малшы  өзі  сияңты  кедей  отбасының  қы зы - 
на үйленеді.  Біраң  өзі байдың  қы зы   Гүлзейінге  ңүмар- 
ты п,  жатса-түрса  армандайды.  Б аймағанны ң  қы зы на  
үй л енгісі келген  ниетін білген Гүл зейіннің  әкесі Хайб- 
іболла одан  100 ж ы лңы  және  500 сом  көлемінде қалы ң 
мал сүрайды. Бүл да — ңазаң байларының өмірінен алы­
нган  ш ы нд ы қ  кө р ін іс.
Аңызда  кедей  малшылары  Баймаған  мен  Ү р м үғүз 
беинелері  реалистік  түрғыдан суреттелген.  Б ір ін ш іс і 
— 
қиялш ы л , суырып салма аңын, батыл да м ейірім ді ж ан. 
Біраң  оның  аңылы да,  өнегелі  ойлары  да  пайдасы  жоң 
ңазына болып ңала бермек, себебі, т іп т і Үрмүғүзды ң өзі 
де  "кедейлерде  ешқандай  ой  болуы  м ү м к ін   еместігіне" 
кә м іл   сенімді.
Ө зінің туған қы зы на да сәтті сауда-саттық заты ретін- 
де  ңарайтын  ңатыгез,  м ейірім сіз,  үры  бай  Хайбіболла 
бейнесі -   м ейірімді Баймағанға ңарама-ңарсы бейне.
Гүл зейін  мен  бас  ке й іп ке р д ің   әйелі  М әкен  се кіл д і 
әйел  бейнелері  өте  ай қы н  берілмеген.  Бүл  бейнелерге 
ңарағанда жасқанш аң, тіл  алғыш , ө зін ің  ауыр тағдыры- 
на көнген кә р і Ү ж ы н а  бейнесі сәтті ш ы ққа н .
Мамин-Сибиряк  бұл  шығармасында  ңазаң  сөздерін, 
терминдерін, атауларын кө п қолданды; алғаш рет олар­
ды  орыс  әдебиетіне  е н д ір іп ,  кең  тү с ін ікт е м е   береді. 
Мысал  ретінде  төмендегі  сөздерге  тоқталайы ң:  "қ о ш " 
(дүрысы  ” қо с ” ）сөзі  ж а зуш ы н ы ң   түсінікте м е сі  бойын­
ша:  қ о ш ” 
一
  дөңгелек киізден жасалған ңырғыз палат- 
касы; "баранчук" ("бала") -  сәби, бала;  салма" — ж ы л қы  
етінен жасалған лапша;  "кө рпе" 
—
 жапсырмалы жамы- 
лғы; "батыр" -   богатырь, т.б.
Ш ығарма ж е л іс ін ің  ш ы найылығы мен өм ірш еңдігін- 
де сөз жоң.
"Қ ы м ы з   іш уд е "  очеркінде  ж ы л ы   м е й ір ім д іл ікп е н  
үлкен қара көзді, ңиылған қасты қазақ қы зы ны ң беинесі
115

суреттелген. Қара торы, атжаңты келбеті ңолаң қара ша- 
шына үйлесіп түрды.  Ол үстінен  түрлі-түсті бешпет жа- 
мылған  ңызыл  көйлек  киген.  Қы зды ң  ки ім ін е   тігіл ген 
кү м іс   тиындар  оның  әр  ңимылы  сайын  сылдырлайды, 
әнге басатын.
К и із  үй толың суреттеледі. Көш пелі сақтардың үйлері 
Геродотқа ұнаған секілді орыс ж азуш ы сы на Баймаған- 
ны ң  "қо ш ы " тек сы ртқы  п іш ін ім е н  ғана емес, іш к і ж и - 
наңылығымен ("мүнда бәрі өз ыңғайымен келістірілген 
болатын") ұнаған.
Автор қымыз іш у  дәстүріне сипаттама береді (Лермон- 
товтың "Б іздің заманның кейіпкерлеріндегі 
сулы қоғам- 
мен" салыстырыңыз). Олардың ішінде қазақ тіл ін өте жаң- 
сы білетін және жазуш ыға ж е р гіл ікт і халыңпен тілдесуге 
көмектесіп тілмәш болған мүғалім Егор Григорьевич бола­
ды. Қы м ы з іш у  өте б іл іктіл ікп е н сипатталған.
М ам ин-Сибиряктың ңазаңтар таңырыбына арналган 
очеркінде және басңа да шыгармаларында патша ә кім - 
ш іл іг і ш енеуніктерінен аяусыз  қаналып отырған кедей 
қазаңтарға ж аны  аш ығандығын білдіреді.
Мамин-Сибиряктың "Аңбоз ат" әңгімесі жөнінде 1895 
ж ы л ы   ” Русская  мысль”  журналында (№11)  былай деп 
ж а зға н : 
А қ б о з   am   ә ң гім е с і  цыреы здар  ( ц а з а ц т а р ) 
т ц р м ы с ы н а н  алынәан э т н о гр а ф и я л ы қ очерк, н ә з ік пси­
х о л о ги я л ы к с а р а п т а у ,  өмірінде ерекше ж а ц с ы   к ө р е т ін  
а с т ы н д а гы  а т ы н  ж о г а л т ц а н  а т ш ы н ы ң  кө ң іл -кц й і, ө т е  
қ ы з ы қ  оцигалар м ен  кө р ін іс т е р ге   т о л ы , ж е ң іл   әзілмен 
ж а з ы л га н   ж эн е   басынан  аягы на  дейін  ц ы з ы қ т а п   оқьі- 
л а т ы н  әңгіме  .
Глеб Иванович Успенский (1843-1902)  "Саңалды сә- 
билер"  атты  очерк  жазған.  Ж азуш ы   "ке ң   байтақ дала- 
ның, табиғат к ү ш ін ің  молшылығын  толық пайдалгіныл- 
майты нын,  көш іп-ңонуш ы л ар  да  бүл  жағдайларда  ай- 
қы н  үйымшылдык, ж о қты ғы н  көрді.
Владим ир  Галактионо вич  К орол енко  (1850-1920) 
1900 ж ы лды ң маусым-желтоңсан айларында Орал кала­
сында  болған.  Осы  сапардың  нәтижесінде  дала  ңазаң- 
тары ны ң  тұрмыс-салты,  домбырада  ойнау  ш еберлік- 
терін "Қазаңтарда" атты очеркінде ке ңінен суреттеген.
116

Қорыта айтңанда: 
Х І Х - Х Х  гасырларда цазац тц р м ы с- 
т ір ш іл іг   т а қ ы р ы б ы н   к ө т е р ге н   орыс  ж а зу ш ы л а р ы н ы ң  
шыеармалары басқа ц л т т а р е а  цазац х а л қы н , оның мәде- 
н и е т і  м е н   ә д е б и е т ін   ж а қ ы н ь ір а қ   т а н у г а   с е п т і г і н  
т и г із д і.
I
Ө зін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:
1• X IX  ғасырда ңазақтар туралы көркем шығарма жазган 
жазушыларының аты-жөнін жазыңыз:
2.  Д.Н.Мамин-Сибиряк қандай шығарма жазған жоқ (ар- 
тығын сызып тастаңыз):
3.  Мамин-Сибиряктың  қай  шығармасындағы  кейіпкер 
"кедейлерде ешңандай ой болмау керек" деп санаған?
4.  Мамин-Сибиряк  қазақ  қызының көйлегін  егжей-тег- 
жейлі суреттеген шығарманың атын жазыңыз:
5.  "Майна"  повесінің авторын жазыңыз:
6. 
Мамин-Сибиряк  қазақ  таңырыбына жазған шығарма- 
ларында ңандай ңазаң сөзін қолданған жоң:

1 .
Кереева-Канафиева К.
  Русско-казахские отношения
. — 
Алматы:  Қазаңстан,  1980.
2. 
Фетисов М .
 
Литературные связи России и  Казахстана 
(30-50  гг.  X IX   века).  -   М .,1956.
3. 
П ы ш ки н   Б.
  Толстовские  места в  Уральске.  "Приура­
лье"  1978.
4. 
Евстратов Н Т .
 Русские писатели в Казахстане. -  А.,1979.
5.  Опря О.В.
 
Фольклорне  традиции  в  творчестве  В.И.Да­
ля.  - Самара,  2003.
Қ о л д а н ы л ғ а н   ә д е б и е т т е р :
М ахам бет  Ѳтемісов 
(1804-1846)
Эр х а л ы ц т ы ц  борышы
 
一
 
элем алдында 
ө зін ің   ц л т т ы ц   ц а с и е т ін   кѳ р с е ту .
Р.Тагор
М а х а м б е т т ің  ж і г і т т і к  намыс, 
ц л т т ы ц  р у х  т у р а л ы  сөздері қ а з а қ т ы ң  
бала  ке зін ен   ццлагы на  сіцген.
Альберт Устинов
X V III 
ғасырдың аяғына ңарай Қазаңстанның кө п ш іл ік 
бөлігі оіржола Ресей ңүрамына ңосылды.  Қазаң  поэзия- 
сының талантты өкілдері өздерінің шығармаларында хал- 
ңының  ой-армандары мен  ынталарын  ж ан-ж а қты   және 
аиңан  беинеледі,  халың  ңайғы -ңасіретінің  ш е ж іреш ісі 
және оның ңанаушыларға қарсы күресінің жаршысы бол­
ды. Осы саптың алдыңғы ңатарында түрғандардың бірі — 
Махамбет Өтемісүлы.
Махамбет  (Мүхамед) Өтемісүлы  мүсылманша жаңсы 
білім алған, орыс тілінен сауат ашңан, ежелгі ңазаң поэ­
зиясы мен халың ауыз әдебиетін егжей-тегжейлі білген.
Ол өз өлеңдерінде халы қты ң ар-намысын оятып, қор- 
лау мен ңысымшылыңңа шыдамай, күресуге шақырды.
118

Қазаң поэзиясында азаттың таңырып (тематика)  Махам­
бет Өтемісүлы шығармаларынан басталады.
Махамбет 1939 ж ы л ы  белгілі орыс саяхатшысы жэне 
ж азуш ы сы  Е.П. Ковалевскиймен кездесті. Ол Махамбет 
туралы тѳмендегіндей жазады: 
"М е н   оны ѳз  ха л ц ы н ы ц  
іш інде ѳ т е  т а м а ш а , ѳз х а л қ ы н а  ж а н -т ә н ім е н  берілген, 
ө т е  б іл ім д і, орыс т і л і н  ж а қ с ы  б іл е т ін  б а т ы р  тц л е а л ы , 
н а гы з  п а т р и о т ,   ізд е н гіш ,  с е з ім т а л ,  ө т е   сирек  кезде- 
с е т ін  э ң гім е ш іл   а д а м р е т ін д е   т у с ін д ім " .
  Махамбеттің 
а қы нд ы қ келбеті адамдың келбетіне толық сай келеді.
Махамбет өз шығармаларында ңазаң поэзиясының үз- 
д ік   ңасиеттерін,  әсіресе,  еж елгі  жыраулар  мүраларын 
қолдана отырып,  халыңтың ой-арманы,  кө ң іл -к ү и і,  та- 
лап-тілегін дөп баса білді.
М а х а м б е ттің   а за м а тты қ  л и р и ка с ы .  А ң ы н   халы ң 
кө тер ілісінің реалистік суретін көрсетіп, оның ж е ң іл ісін 
үлкен  апат,  ал  халы қты ң  бас  ңолбасшысы  Исатайдың 
өлімін орны толмас ңайғы ретінде қабылдады. Өзінің "Тар- 
ланым" өлеңінде Исатай бейнесін хальщ мүддесін бәрінен 
де жоғары ңойған, үлкен азамат ретінде суреттейді:
А т ы н а  т ц р м а н  болсам den,
Ж ц р т ы н а  ццрбан болсам den,
А ды рнасы н  ала  өгіздей м ө ң ір е т к е н ,
А т ц а н  огы Е д іл -Ж а й ы қ  т е ц  ө т к е н !  
А т қ а н ы н   цардай б о р а т қ а н ,
К ө к   шыбыеын  цанды  ауы здан ж а л а т ц а н , 
Е ң с е л ігі  е к і  елі,
Е г із   қо я н   ш екелі,
Ж а р ага н  т е к е  м уш елі,
Ж а уы р ы н ы   ж а з ы ц ,  м ой ы ны   цзын,
О қ  т а р т а р г а  қолы  цзын 
А р ы с т а н  еді-ау И с а т а й !
Б цл фэнидің  ж узін д е
А р ы с т а н  одан к ім   ө т к е н ? !
 
"
Махамбет шығармалары ңазаң лирикальщ поэзиясын 
тағы да бір сатыга көтерді. Оның азаматтың бағыты жо- 
ғарлады, түлға лы қ бастауы тереңдей түсті.
119

Махамбет Өтемісүлыньщ азаматтың поэзиясы X IX  гасыр- 
дың орыс әдебиетіндегі Некрасовтың  поэзиясына үңсай- 
ды. Исатай бейнесі Н.Некрасовтың өлеңдегі Н.А.Добролю- 
бов  бейнесін еске түсірді.
Ө зін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:
• 1 . Қазақ  поэзиясында  ...  тематика (тақырып)  Махамбет- 
тен бастап жырланды?
2. 
"Мен оны қаһарман еңселі, нарыз патриот ретінде көрдім", 
- деген Махамбет туралы пікір білдірген адам.
J
4. 
Махамбеттің өлеңдері  X IX  ғасырдың орыс  ақындары- 
ның ңай ақынының өлеңдеріне үңсас?
Қолданы лған  әдебиеттер:
1 . Қазақстан ақындары.  -  A.,  1978.
2. 
Жцмалиев  Қ .
 Махамбет  Өтемісов. 
一
 A.,  1948.
3. 
Ш а хм а то в  В.
 Аңын Махамбет Өтемісовтың библиогра- 
фиясы 
I I
  "Вестник"  АН  КазССР,  №3
，
19.
4. 
Әбуталиев  Н .
  Батыр  тағдыры  / /   Егемен  Қазаңстан. 
22.05.2002.
5. 
М ахамбет.
 Ереуіл атңа ер с ал май. Өлеңдер.  -  A.,  1989.
6. 
Кенжалиев  И .
  Махамбет Ѳтемісов:  ѳмірі  мен  ңызметі 
туралы  қысңаша тарихи  очерк.  -  А .,  1978.
Тарауға арналган тест сұрақтары:
1 . "Мен оны ѳз халңының ішінде ѳте тамаша, өз халңына 
жан-тәнімен берілген ретінде түсіндім"，
-  деп М.Өтемісүлы ту­
ралы пікірді айтты:
а) Ш.Уэлиханов; 
ә) В. Радлов;
б) Е. Ковалевский;
в) Ф . Достоевский.
120

2.  Ѳз шыгармаларында тарихтан " К у і^ м  туралы аңыз-
дарды” пайдал анған жазушы: 
І:1
а) В. Даль;
э) А .П уш кин;
б) Д.Мамин-Сибиряк; 
і
О
в) В.Короленко.
■
 
-  , 
h
3. "Жасқаншаң, тіл алғыш, өзінің ауыртағдырынабері- 
лгенкәрі Үж ы на” — қайшығармадан: 
,
а) "Баймаған";
ә) "Қымыз ішуде";
б) "Охонинаның қасы
”；
в) "Аңбоз ат".
4.  " Әңгіме-ңырғыздар (ңазаңтар) түрмысынан алынган 
этнографиялың очерк, психологиялық сараптау"，
-  деген пікір 
ңай әңгімеге ңатысты айтылған:
а) "М айя
”；
ә) "Баймаған";
б) "Ақбоз ат
”；
в) "Охонинаның ңасы".
5.  Қазаңтың  "батыр",  "көрпе",  "салма"  сөздерін орыс 
өдебиетіне алғаш рет енгізген кім:
а) Д.Мамин-Сибиряк; 
ә) В.Даль;
б) В. Короленко;
в) JI.Толстой.
6. А ты натүрман болсам  деп,
Жүртына ңүрбан болсам деп,
Адырнасын алаөгіздей мөңіреткен,
Атқан оғы Еділ-Жайық тең өткен! — дегенжолдардың авторы:
а) А.Қүнанбайүлы, 
ә) Ы.Алтынсарин;
б) М.Өтемісүлы;
в) И. Тайманов.
121

1 .7 . Исатай Тайманов бейнесі орыс  әдебиетіндегі ңай кейі- 
пкерді еске түсіреді :
а) Чернышевский романдағы Рахметов бейнесі;
ә) Рылеев балладасындағы И.Сусанин; 
へ
б) Некрасов поэмасындағы Добролюбов;
в) Ломоносов одасындағы Пётр патша.
8. Қазақ халңы мен ңазаң тіяінің даналығына сүйсінетін орыс 
йсазушысы:
a) JI. Толстой; 
э) А. П уш кин;
か
'  б) В.Даль;
в) Ф. Достоевский.
9.  Оралда болып  Қазаңтарда  атты очерктер жинағын 
жазган:
а) В. Короленко; 
э) Г.Успенский;
б) А .П уш кин;
в) Ф. Достоевский.
10. "Сақалды сэбилер" очеркінін, авторы:
а) JI.Толстой;
э) Ф. Достоевский;
б) В.Даль;
в) Г.У спенский.
11.В.Дальдің ңазаңтармен танысңандағы шығармашы- 
лың нәтижесі ңай повесть :
а) "Оралдың ңазаңтар"; 
ә) "Я и к";
б) "Бекей мен Мәулен";
в) "М айя".
12.  В.Дальдің қай шығармасында қазаң қоғамындағы 
отбасылың, рулың ңарым-ңатынастар, керуен сауда, әдет- 
ғүрып суреттелген:
а) "М айя
”；
 
ә) "Майна";
б) "Аңбоз ат"; 
へ
. 
:t
в) "Саңалды сэбилер".
122

13.  "ОралданМѳскеугедейн” очеркінкім жазған:
а)А.Радищев; 
ә )К . Рылеев;
б) Д . Мамин -Сибиряк ;
в) В.Короленко.
14. М.Өтемісүлы кім  болды:
а) хальщ ңайғы-қасіреті шежірешісі; 
ә) хальщ ауыз әдебиеті шежірешісі;
б) хальщ аңыздары шежірешісі;
в) хальщ әні шежірешісі.
15. M .Өтемісүлының "Тарланым" өлеңінің арңауы:
а) ңазақтың ңиын өмірі туралы  баяндайды; 
ә) қазаң батырлары туралы әңгімелейді;
б) хальщ ңаһарманы Исатай Тайманов ерлігі туралы жыр- 
лайды;
в) ңазаң даласының бай табиғаты туралы баяндайды.

V I  
Т А Р А У  
X I X  Ғ А С Ы Р Д Ы Ң I I Ж А Р Т Ы С Ы Н Д А Ғ Ы  
Қ А З А Қ  Ә Д Е Б И Е Т І
Ң а за қста н д а ғы  с а я с и -қо ға м д ы қ 
жағдаЁ ж әне о н ы ң  эдебиетке әсері
X I X   ғасырдың  60-ж ы лдары ны ң  ортасында  Қазаң- 
станның  Ресейге  ңосылуы  аяңталды.  Каспийдің  жаға- 
лауынан Алтайға,  Тобыл өзенінен Тянь-Ш ань таулары- 
на д ейінгі жерді алып жатңан орасан зор ел осы мезгілде 
капитализм  империясының қүрамы на тольщ кір д і.
1861-1867 жылдары реформалар феодалдық-басыбай- 
лың  формацияның  тез  ыдырауына жэне  Ресейде  капи- 
тализм нің  дамуына  өз  әсерін  ти гізд і,  ңазаң  халқы ны ң 
отаршылың жағдайын б е кітті.  П атш аның Қазаңстанда 
отарш ылдық саясатына байланысты қанауш ылдыңты ң 
күш ею іне,  ш аруашылың  пен  мәдениеттің  дамытпауға 
тырысып, халың арасында араздыңты өрш ітуге кү ш  сал- 
ғанына Ңарамастан, Қазаңстанның Ресейге ңосылуының 
ңазақ  халқы ны ң  экономикальщ   және  мәдени  өмірінде 
ө зін д ік  прогрестік  маңызы  болды.  Қазаңстанның  өнді- 
р у ш і  кү ш те р ін ің ,  экономикасы ның және мәдениетінің 
дамуына  м ү м к ін д ік   туғызды.  Өлкеде  жер  өңдеу  дамы­
ды,  қ  ал алар  мен  өндіріс  кәсіпорындары  пайда  болды, 
ңазаң пролетариатының ңүрыла бастады.
Қазаң  халқы   орыс  орыс  ж үм ы сш ы  табымен  жаңын- 
дасты, ңаналған халыңтардың патша  үстемдігіне ңарсы 
күресіне ңатыса бастады. Қ а за қ жэне орыс халыңтары- 
ның достығы  ңалыптасты.
124

Патша үкім е ті, орыс помещиктері мен капиталистері 
ңазаң халңына тек отаршылдың ңанау мен ңүлдану тара­
пынан ңараған болса, алдыңғы қатарлы орыс ғалымдары 

жүктеу/скачать 6,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: