Д. филология ғьш ы мдары ны ң кандидаты

мен  жазушылары үлкен сүйіспенш ілікпен ңазаң халқы- 
ның өм ірін, ғүрпы н, түрмысын, поэзиясын зерттеді. Қа- 
налған Ресей халыңтарын сыйлау,  олардьщ өм ірін ш ы н 
сипаттау алдыңғы  қатарлы демократияшыл  орыс  мәде- 
ниетінің дәстүрі болды. Бүл дәстүрдің іргетасын орыс әде- 
биетінің классиктері А .С .П уш кинм ен, М.Ю.Лермонтов- 
пен,  демократияшыл революционерлер В.Г.  Белинский- 
мен,  Н.Г.Чернышевский,  Н.А.Добролюбовпен  ңаланған 
болатын.
Үлы орыс аңыны A.C.П уш ки н  1833 ж ы л ы  В.И.Даль- 
мен бірге Е.Пугачёв бастаган шаруалар кө те р іл ісін ің  та­
рихына  байланысты  деректер  ж и н а у   ү ш ін   Орынборда 
ж э н е   Оралда  болды.  Ө з ін ің   ш а руалар  к ѳ т е р іл іс і 
ж ѳнінд е гі еңбегінде жэне "К апитан қы зы "  повесінде ол 
ңазақтар мен башңүрттардың көтеріліске ңатысңанын, 
ңазаң ханы Нүралының патша ү к ім е т ін ің  отаршылдың 
саясатын  ңолдағаны н  атап  ө тті.  А қ ы н   ңазаңтардың 
өмірімен, түрмысымен,  ауыз әдебиетінің кейбір үлгіле- 
рімен  танысты,  "Қ о з ы   Көрпеш   Баян  сүлу"  ж ы р ы н ы ң  
мазмүнын жазы п алды.  1833-1841 жылдары Орынборда 
жэне Оралда жүмы с жасаган В.И.Даль ңазаң ауылдарын- 
да ж и і болған,  бүл туралы бірсыпыра очерктер,  әңгіме- 
лер  жэне  "Б екей  мен  М әулен"  повесін  ж азған.  Ө зінің  
" Қ ы р ғы з -қа й с а қ"  повесінде  В.А.  Уш аков  ж е тім   ңазаң 
баласының ауыр өм ірін суреттеген.
П етраш евскийдің  үйы м ы на  ңатысушылардың  кей- 
біреулері Қазаңстанға жер аударылған. Үлы украин аңы- 
ны Тарас Ш евченко  1874 ж ы л ы  Қазаңстанға жер ауда­
рылып,  мүнда  10  ж ы л   түраңтаған.  Революцияшыл  де- 
мократ-ақын қа за қ халңының қаналған ауыр өм ірін өз 
көзімен  көрді және  ө зін ің  шыгармаларында оларга  де­
ген аяныш ын жэне зор ңүрметін көрсетті.
Ғабит  Мүсірепов  Ш евченко  жөнінде:  '，
О ны ц  өз  хал- 
қы н а  деген ш ексіз м а х а б б а ты  бцкіл жер шарының халыц- 
т а р ы н а  с щ іс п е н ш іл ігін  к ө р с е т іп  т ц р . Ө й т к е н і, ш ы найы 
ха л ы ц  а ц ы н ы -и н т е р н а ц и о н а л и с т ",
 —  деп жазды.
125

Шевченконың шығармаларын қазаң тіліне шебер ауда- 
рып берген Әбділда Тәжібаев, оны "үстаз"  деп атады.
Ш евченконың  шығармаларымен  по ляк  аңыны  Г.Зе- 
л и н с к и й д ің   ң а з а қ  
таңы ры бы на 
ж а з ы л г а н   "Ң а з а ң ", 
"Дала" поэмалары, революционер поляк суретшісі В.За- 
лесскийдің ” Қ а за қ даласьшың ө м ір і”  суреттер  альбомы 
үндесіп жатыр. П оляк революционер! Қазақстанға 1830, 
бүдан соң 1863 жылдары поляк революциялық көтеріліс- 
теріне қатысңандары ү ш ін  жер аударылған болатын.
Белсенді  петрашевшілердің  б ір і  Ш .  Уәлихановтың 
ж аңсы  досы  ақы н  С.Ф .Дуров  ңазақ  даласындағы  пат­
ша  озбырылығына  ңарсылың  көрсете  ж ү р іп ,  ңырдың 
білім   ңуған адамдарын  кө р іп   ш ы н кө ң іл ім е н   ңуанған. 
1849  және  1859  жылдар  арасында  Қазақстанда  және 
Сібірде болған Ф .М .Достоевский Ш .Уәлихановпен  дос­
тасып  ке тті.
1881-1882  жылдары  "Русские  ведомости"  газетінде 
Д .Н .М ам ин-С ибиряктің 
" к ө п т е г е н  х а л ы қ т а р д ы  ж ойы - 
луеа м әж бур е т е т і н  п а т ш а н ь щ  қ ы л м ы с т ы қ  с а я с а т ы ­
на
  наразылың білдірген " Оралдан Мәскеуге дейін " очер- 
ктері жарың көре бастады. Орал бойын аралап ж ү р іп  М а­
м и н -С и б и р я к  ж е р г іл ік т і  халы ңтарды ң  е р те гіл е р ін , 
аңыздарын,  өлеңдерін,  т.б.  ауыз әдебиетінен шығарма- 
лар  жазды.  Ж азуш ы   ңазаң  таңырыбына  "Б а й м а ға н ", 
"М а й я ", "А қб о з ат  жәнебасңа "Қ ы р ғы з  аңыздары  де­
ген  шығармаларын  арнады,  бүл  еңбегімен  б ір ін ш і  рет 
орыс әдебиетіне ңазақ сөздері мен есімдері енді.
Патша ңанауына ңарсы күрескен орыс халңының ал­
дыцгы қатарлы өкілдері ңазаң даласына демократиялық 
орыс мәдениетінің және әдебиетінің ілім дерін ж е ткізд і.
Қазаңстанның X IX  ғасырдың ІІ-ж арты сы ндағы  тари­
хи жағдайы ңазақ халңының рухани к ү ш ін ің  дамуына, 
оның іш інде зиялы ңауымның қүрылуына, демократия- 
л ы қ оқу-ағарту іл ім д е р інің  пайда болуына үлкен әсерін 
т и гіз д і.
Басқа да ағартушылар сияңты, ңазаң ағартушылары 
да әлеуметтік-экономикалың саяси жағдайлармен ңана- 
ғаттанбайтын.  Олар оңу-ағарту іс ін ің ,  өзін-өзі басқару-
126

дың, бостандықтың жанашырлары болды, ңалың халың 
мүддесін қорғады. Қазаң ағартушылары қараңғы  халың 
арасында үл тты қ мэдениет пен өдебиеттің н е гізін  ңала­
ды.
Т а р и х и   ж а ғд а й д ы ң   к ү р д е л іл іг і,  за м а нны ң   ж әне 
үй р е н ш ікті экономикалың, әлеуметтік, түрмыстық және 
патриархалдық-феодалдың  ңарым-ңатынастардын  тез 
өзгеруі, болып жатңан жаңа оңиғалар мен өзгерістер қазақ 
ңоғамында  сан-қилы  ойлар  мен  толғаныстар  туғызды. 
Кейбір  аңындар  күрделі  тарихи  жағдайларда,  аласапы- 
ран заманда не істерлерін білмей, өткенді жоңтап, патри- 
архалдың-феодалдьщ түрмысты мадаңтаумен болды. Олар 
бүл мезгілді "ЗарЗаман" деп атады. Аталған ағым өкілде- 
ріне Дулат Бабатайүлы (1802-1871), Шортанбай Қанай- 
үлы   (1818-1881)，М үрат  М өңкеүлы  (1841-1906)  сынды 
аңындар жатады. Бүлардың шығармаларында жоқтау мен 
дәрменсіздік басым. Егер Д.Бабатайүлы ңайткенде де өз 
халңының жарңын болашағына сенім білдірсе, ал Ш .Қ а - 
найүлы келешектен  еш жаңсылың күтке н жоң.
Ң а за қ  а ға р туш ы л а р ы  
Ш о қ а н  У э л и х а н о в  —  этнограф
(1835-1865)
Ө зің ізд ің   еуропаша  т о л ы қ   б іл ім д і 
б ір ін ш і  цазац  е к е н д ігің із д і  есіңізге 
т у с ір ің із . О ган қоса  та е д ы р  Сізге кең 
пейіл мен ац ж ур ек беріп Сізді т а м а ш а  
адам е т іп  ж а р  а т т ы .  
Ф .М .Д о с то е в с ки й д іц  Ш  .У  әлихановца 
ж а з г а н  х а т ы н а н
Ш .У эл и ха н о в   (1835-1865),  Ы .А л ­
тынсарин (1841-1889), А.Қүнанбайүлы 
(1845-1904) өздерінің ш ы ға рм а ш ы лы қ, ғылы м и, ңоғам- 
дың, үстаздың, еңбектерімен ж аңа заманның көкейтесті

мәселелерінің жарш ылары, ағартушылың көзңарастың 
ө кіл д е р і  болды.  Оларды  қа за ң   қо ға м ы н ы ң   алдында 
түрған  зор және ө ткір  мәселелерді шешуге деген  ж іге р  
мен үмтылыс бір іктір е ді.
X IX   ғасырдың  ортасынан  1905  ж ы л ғы   революцияға 
дейін ңазаң әдебиетінде оңу-ағарту іл ім і ең басты іл ім  бол­
ды. Бүл ңазаңтың ңоғамдың ой-өрісінің өскенінің куәсі. 
Қ а за қ  ағартушылары  Еуропа  халыңтарының  алдыңғы 
ңатарлы мәдениетіне бет бүру, еуропалың ңоғамдың ңоз- 
ғалыстың демократиялық ғүрыптарын үйрену ңаж еттігі 
туралы аңыл-ойлары өте ж ем істі болды. Ш .Уэлиханов өзі 
қызмет еткен уақы т бойынша ХІХғасы рды ң ортасындағы 
Қазаңстанның жагдайына қатысты халың ағартудың са­
яси,  философиялың,  әлеуметтік  принциптерін  негізде- 
ген қазаң зиялыларының б ір ін ш і ө к іл і болып табылады. 
Сондықтан да оны ңазаң халы қ ағарту іс ін ің  не гізін салу- 
шысы жэне идеологы деп санауға толық негіз бар.
У әлихановтың өм ір і мен мен ңызметі X IX  ғасырдың 
30-60-жылдарымен түстас келді.  Қазаңстан тарихында
X IX  ғасырдың ортасы Ресейдің өлкені т ү п к іл ік т і ңара- 
мағына алуымен және Далаға жаңа ка пи та л и стік қаты- 
настардың е н уін ің  басталуымен,  ескі феодалдың қүры - 
лымдардың  бүзылуымен  ерекшеленеді.
Бүл  патша отаршыларының  реакциялы қ  саясатына 
табанды ңарсылың көрсеткен ңазаң халңының тарихы н­
да атаулы кезең болды.
Осыган  байланысты  У әлихановтарды ң  отбасында 
қарама-ңайшылыңтар ж и і-ж и і туындайтын. Ш оңанның 
әкесі,  патша ә к ім ш іл іг ін ің  қолдауына ие болған Ш ы ң - 
рыс  аға  сүлтан  болып  тағайындалды  ж эне  по л ко в ни к 
ш енін алды. Сонымен бірге ол білім ді адам болды, орыс 
галымдарына  ңазаң  халңының  фольклоры  мен  тұрмы- 
сын  зерттеуге  кө м егін  көрсетті.  Ш оңан  ө зін ің  дамуын­
да  кадет корпусы ны ң ңабырғасынан ш ы қң ан аңғал мо- 
нархистен демократ-ағартушыға  және атаңты ғалымға 
д ейінгі күрделі қарама-қайш ылыңты жолдан өтті.
Қ азақ ғалымының сенімдерінің ңалыптасуына Қазаң- 
стандағы  сол  кездегі  қоғамдың-саяси  жағдай  да елеулі 
ыңпал етті.
128

"Кемелденген социализм" жылдарындары кейбір ғалым- 
дар көрсетуге тырысңандай Шоңан революционер-демок­
рат болған ж оқ. Ол сөздің кең мағынасындаіы білім берудің, 
гуманизмнің жақтаушысы болды. Уэлиханов өзінің ңысңа 
ғүмырын  қа зір гі заманға Орталың  Азияның түр кі халың- 
тарының  — ңазаңтардың,  ңырғыздардың,  өзбектердің, 
үйғырлардың,  түркімендердің және басңалардың  тілдері 
мен әдебиеттерінің тарихын зерттеуге арнады.
У әлихановтың ғалым,  ж азуш ы ,  ағартушы  ретіндегі 
кө зқарастары ны ң  ңалыптасуына  оның  орыс  ғы лы м ы  
мен  мәдениетінің  алдыңғы  ңатарлы  ңайраткерлерімен 
қарым-ңатынас жасауы ның рөлі зор болды.  Ол ш ығыс- 
та нуш ы   ғалы м дар  Г .Н .П о та н и н м е н ,  И .Б ерезинм ен, 
А.Бекетовпен, жер аударылған петрашевшілер С.Дуров- 
пен,  Ф .М .Достоевскиймен  және  басқаларымен  достық 
және шығармашылың баиланыс жасады. У әлихановтың 
гы л ы м и   ж үм ы ста р ы н а   П .П .С е м ё н о в -Т я н ь -Ш а н ски й  
кө ң іл  бөлді.
Ш .Уэлиханов Орта Азия мен шетелдік Ш ы ғы с халың- 
тарының  тарихы  мен  мәдениетімен  айналысты.  Оның 
"Қырғыздар туралы ж а зб а л а р ы ，Қазаңтардағы шаман- 
дыңтың  ңалдыңтары",  "Қ ы р ғы зд ы ң   ш е ж ір е сі",  "Қ ы р - 
ғыздардың кө ш і-ңоны  туралы" (1926 ж ы л ғы  дейін орыс 
тіл д і эдебиеттерде қазақтарды қырғыздар деп атап кел- 
ді), т.б. еңбектерінде қазақтардың тарихы, этнография­
сы, мәдениеті, олардың түрмысы, дәстүрлері туралы өте 
көп дерек  жинаңталған.
Уэлиханов ңазаңтардың ауызша әдебиетінде өмір сал­
ты,  дәстүрлері  мен  ғүрыптары  көрсетілгенін,  олардьщ 
ш ығармашылығы жинаңтап алганда "халыңтың тарихи 
жэне рухани ө м ір інің  толың бейнесін беретінін"  бірнеше 
мәрте атап көрсетті.
А ға р туш ы   өзімен  замандас  аңындар  туралы  ңүнды 
мәліметтер жинады,  "Қ о зы  Көрпеш  Баян сүлу"  халы ц­
тыц э пикалы қ поэмасын жазы п алды, қы рғы зды ң атақ- 
ты эпосы  "М анастың"  елеулі бөлігін орыс  тіліне аудар­
ды. Уәлихановтың ақындардың суырып салмалық өнері- 
н ің   ерекш еліктері  туралы,  ңазаң  өлеңінің  ырғағы,  ха­
лыцтыц  әндердің  ж ік т е л у і  (классиф икациясы)  туралы
9-44
129

еңбектері ө зін ің  мәнін әлі ж ойған ж о қ . Уэлиханов жар- 
ңын болашаңңа тек ж алпыхалы ңтың білім  алғанда ғана 
жетуге болады деп пайымдайды.
Ж азуш ы, географиялық көптеген кітаптардың авторы 
Сергей Марков  (1906) Орта Азияньщ  атаңты  зерттеушісі 
Ш.Уэлиханов туралыбаяндайтын "Шыңдарғабет алғандар" 
деген тарихи-географиялық повесть жазды.  Онда X IX  ға- 
сырда  Орта Азияны мекендеген  халыңтар  мен тайпалар- 
дың  ѳмірі мен  түрмысы,  салт-дәстүр,  әдет-ғұрпыжазыл- 
ған жэне Верный ңаласына ерекше тоңталып, оның бола- 
ш ағының  үлкен  екендігі  туралы  әңгімелейді.  С.Марков 
өзінің жас ғалым  -   қазаңқа деген сүйіспенш ілігін  мына 
өлең жолдарымен білдіреді:
Ч у ж а я  ж и з н ь  б е зж а л о с тн е й  моей 
З о в ё т меня... И  ч т о  мне 
д е л а ть  с ней?
Ведь м о ж н о  лиш ь р уко ю  В е л и ка н а  
В  лазоревой высокогорной мгле 
К у с к о м  не ф р и та  в ы б и т ь  на скале 
Р ассказ о гордом  подвиге  Ч окана.
Өлеңнің ңазақша мазмүны:
Қ ы р ш ы н   к е т к е н   басца ж а н н ы ц   ѳм ірі 
Ш а қ ы р а д ы  м е н і өзіне...  Н е   іс т е с е т  
екен енді мен  ж а й  т а б у  у ш ін   кө ң ілі?
Т е к а л ы п т ы ң   цолымен гана 
Ж а р т а с ы н а  ж а щ т   т а у д ы ң   ш ы цы  асцац 
Ш о қ а н н ы ң   ерен ерлігі  ж а й л ы   э ң гім е н і 
Асы л т а с т а р м е н  гана жазуеа болады оныр а с т а п .
Ө зін-өзі тексеруге арналган тапсырмалар:
Сөйлемдерді  аяңтап  жазыңыздар:
1 . "Сіз  еуропаша  білім  алған 
一
  б ір ін ш і  қазақсыз"  — деп 
сендірді Уәлихановңа хат жазған кім?
2.  Уэлиханов  ңай  саланы  зерттеген  ж о қ:

3. 
Этнограф таныс болмаған ғалымның аты-жѳнін альт 
тастаңыз:
4.  Ш .Уэлиханов жазбаған еңбектің таңырыбын алып 
тастаңыз:
Ы б ы р а й  А л ты н с а р и н  
(1841-1889)
Ә рқайсы сы м ы зды ң  борыш ыжыз- 
өз О та н ы м ы з е а  мол пайда к е л т ір у .
Ы .А лты нсарин
Ы  .Алтынсарин ңазаңтың жазба әде- 
биетінің дамуына үлкен үлес ңосты. Ол 
орыс-ңазаң мектебінде б іл ім  алғаннан 
соң  Орынбор  ңаласындағы  облыстың 
басқармада аудармашы болып қызмет 
істеді,  сонан  ке й ін   Торғайдағы  ңазақ 
балаларын  о қы ту  ү ш ін   аш ылған  бастауыш  м ектептің  
м үғал ім і болып  орналасты.  1879 ж ы л ы   онъщ  "Қ ы р ғы з 
хрестоматиясы " атты кітабы  жарың көрді. Бүл -   үлттың 
мәдениетіміз тарихындағы түң ғы ш  о қул ы қ.  Хрестома-
131

тияда  балалардың  оңуына  ж е ң іл   тиетін  бірңатар  орыс 
жазуш ыларының еңбектері ңазаңшаға аударылып басы- 
лган.  Ол мүра алуан жанрлы әрі мазмүны ж ағы нан өте 
бай  болып  келеді.  Онда  өлеңдер  мен  аудармалар,  төл 
әңгімелері топтастырылады. К іта п ты ң  беташары ретін- 
де "Кел, балалар, оқы лы ң" өлеңі орналасңан.
Кел, балалар, о қы л ы қ, 
О цы ганды   көң ілге 
Ы қ ы л а с п е н   т о ц ы л ы ц ! 
О қы саңы з, балалар, 
Ш а м н а н  ш ырац ж а гы л а р , 
Т іл е ге н ің   алды ңнан 
Ізд ем е й-а қ та б ы л а р .
Осылайша, баларды б ілім  алуға шақырды.
Ж алпы, Ыбырай Алтынсарин ңазаң даласында алғаш 
мектептер мен интернат ашуға барынша к ү ш  салып, жа- 
сѳспірімдерді білім жолына түсуге шақырды. Осы жолда 
аянбай еңбек еткен ғалым Ы рғыз даласында түңғы ш  қыз- 
дар мектеп-интернатын ашып, тарихи еңбек сіңірді. Бүл 
бастамада  орыс  достарының  әсіресе,  Қазан  универси- 
те тінің   профессоры  И .И .И л ьм и нски й д ің   ңолдауына  ие 
болды.
Ы .Алтынсарин өзінің  әңгімелері арңылы ңазаң бала­
лар әдебиетінің негізін салды. Бүл 
一
  оның айрьщша атап 
айтар тарихи еңбегі. Оның әңгімелерінің кө ркем д ігі жо- 
ғары ,  н а қты   о қиға н ы   дэл  баяндайды  жэне  ш ы нш ы л. 
Ж азуш ы -ағартуш ы   адамдар  бойында  е ң б е ксүй гіш тік, 
адалдық,  із г іл ік ,  достықта сенім ділік  сияңты  адамгер- 
ш іл ік  қасиеттерді дамытуға кү ш  алды. Ол көптеген ш ы ­
гармаларында  табынуш ы лың,  ырымш ылдыңты  айып- 
тайды, молдаларды әшкерелейді,  дала билеушілерін сы­
найды  ("П а с ы қ т ы ң   ，" Қ а н қ ү й л ы   а қ с ү й е к к е ").  Ж ас 
өспірімдерді адал еңбек етуге шаңырды. Бұл ойын ” Қ ы п - 
ш а қ С еиітқүл"  өңгімесінде  өте  ңызыңты  әрі  тартымды 
етіп өрбітеді. Онда егін егіп, халыңты соңына еріте білген 
Сейтқүл мен оның ұрлыңпен күнелткен баукеспе агасын
132

салыстыра отырып  баяндалған.  Оңай олжаға ңызықңан 
үры ағасы біреулердің қолынан ңаза табады. Ал, Сейтңүл 
лқ адал еңбегінің арңасында мол дәулетке ие болып，
халың 
арасында беделі артады. Әңгіме т ү й ін і осындай.
А ғартуш ы  ақыл, адамгерш ілік, ең б е ксүй гіш тік, бай- 
қағы ш ты ң жэне кедей баласының тө зім д іл ігі,  сонымен 
бірге бай баласының  өмір сүруге бейімсіздігі, кедей үлы- 
ның ж а н ке ш ті еңбекңорлығы туралы  "Б ай баласы мен 
ж а р л ы   баласы"  әңгім есінде  с ү й іс п е н ш іл ікп е н   баян­
дайды. 
4
Ѳзін-ѳзі тексеруге арналган тапсырмалар:
1 . Ы.Алтынсариннің есімі тарихта ңандай  атпен ңалды?
2.  Ы .А лтьӀнсары ин  ңай  әңгімесінде  е гін   ш аруаш ы лы ғы - 
мен айналасуды үндейді?
3. Алғашқы еңбегі ңалай аталады және ол ңай жылы жарың 
көрді?
4. Ы.Алтынсарин_____________________ негізін салушы.
Ңолданылған  әдебиеттер:
1.
Ы . Алтынсарин.
 Таңдамалы шығармалары. -  A.,  1957.
2. 
A .  Дербісалин.
  Ы .Алтынсариннің  әдебиеттегі  мүрасы 
туралы.  -  A.,  1957.
3. 
К. Жиреншин.
  Ыбырай Алтынсарин. 
— A .,
  1958.
4. 
Ы . Алтынсарин.
  Таңдамалы.  —
 A.:  Жазушы,  1965.
5. 
Т. Ацшолақов.
 Аса көрнекті ағартушы / /  Қазақстанмек- 
тебі
，
1981.  №11
，
22-26  б.
6. 
Б. Кенжебаев.
 Эдебиет белестері.  -  A.,  1986.

А б а й  Ң үн а нб а й үл ы  
(1845-1904)
Х а л ы ц т ы ц  рухани шыгармашылыгын 
Абай с и я ц т ы  к ѳ т е р іп  б и ік т е т к е н  
цазац ацы ны элі болган емес. 
Элихан Бѳкейханов
Даныш пандардыц бэрі -  ацын 
емес, ацындардыц бэрі- 
даныш пан емес, Абай -   солардъщ 
екеуі де болды. 
Сәбит  М үқанов
Ол  цазац ха л ц ы н ы ң   кө п  гасы рл ы қ 
мәдениетінің ж ақсы ларын алды да, бцл цазыналарды элем 
жэне орыс м ддениетінің и г іл ік т і әсерімен б а й ы т т ы .
М үхтар Әуезов
X IX  
ғасырдағы  ңазаң  әдебиетіне  үлы төңкерісті  ж а ­
саган,  ж аң а  ңазаң  әдебиетінің  іргетасы н  ңалауш ы  — 
Абаи Қүнанбайүлы .
Үлы аңын, философ, ағартупіы-демократ 1845 ж ы лы  
Семей  облысыньщ  (ңа зір гі  Ш ы ғы с  Ңазаңстан  облысы) 
Абай ауданында дүниеге келді. Әкесі — Қүнанбай белгілі 
ел билеуші, ір і феодал болды. Абай балалың ке зін анасы 
Ү л ж а н  мен  әжесі  Зеренің  ңасында  өткізеді.  А ң ы нны ң  
үлкен түлға ретінде ңалыптасуына зор ыңпал еткен е кі 
Ана бала кезінен Абай зердесін аңыз-әңгімелер,  ертелі- 
гер,  жыр-дастандармен  сусындатты.
Абай алдымен ауыл молдасынан,  кейіннен Семейдегі 
Ахмет Риза медресесінен арабша сауат ашады. Осы кезде 
ол Ш ы ғы с ақындарының еңбектерімен танысып, ңүм ар­
та оңиды.  Эдебиетке деген  ңұштарлығы  оянады.  Кейін- 
нен  "Приходская школада"  б іл ім ін жалғасырады,  алай­
да, әкесінің елге шаңыртуына байланысты оңуын аяңтай 
алмай ңалады.
Қүнанбай Абайды болыстыққа баулып, өз ңасына ер- 
т іп  ел，
ру арасындағы дау-жанжалдарға араластыра бас­
тайды. Елдің тауңыметті тү р м ы с -тір ш іл ігі бала Абайды 
тез есейтеді.  Ол алғаш рет әкесімен оның айналасында- 
1 3 4

ғылардың  озбырлығына  көз  ж е т к із іп ,  ә д іл д ік  халың 
жағында  екенін  түсінеді.  Осы  кезден  бастап  ел  басшы- 
ла р ы ны ң   іс -ә р е ке т ін е   сын  кө зб ен  қа р а у ға   кө ш е д і. 
Ә ділдік ж олы н іздеп,  халы ңқа ж ақы ндай түсті.
Ә діл д ік  пен  азаматтыңқа  нұсңар  жолды  Абай  озың 
орыс мәдениетінен тапты. Сөйтіп, орысша б іл ім ін жетіл- 
дірум ен  болды.  К іта п х а н а д а н   к іт а п   алдырып,  оңып 
жүрген кезінде Е.Н.Михаэлиспен танысып, кейіннен бүл 
таныстың үлкен достыңқа үласып кетеді. Аңы нны ң Ми- 
хаэлиспен  достығы  оның  демократты қ-ағартуш ы лы ң, 
ха л ы ң ты қ  көзңарасы ны ң  ңалы птасуы на  ы қп а л   етті. 
К е й ін ір е к  Долгополов,  Леонтьев,  Гросс  секілді  өз  зама- 
нының озың  ойлы адамдарымен ж аңы н араласып,  орыс 
әдебиеті  мен  мәдениетінің  өкілдері  Белинский,  Черны­
шевский еңбектерімен танысып,  олардағы  ер кін ш іл   ой- 
пікірлерден нәр алды, Лермонтов, П у ш ки н , Тостой, Сал­
тыков-Щ едрин,  Крылов  шығармаларын  ңүны ға  оқы п, 
рухани биікке  көтерілді. Бұл 70-80-жылдар болатын.
Орыс жэне Еуропа мәдениетінің үлгілерімен ж үй ел і 
танысу Абайдың  демократтық  көзңарасының,  азамат- 
т ы қ түлғасы мен аңындың болмысының қалыптасуына 
ш е ш уш і эсер етті.
Абай ш ы ғармаш ылы ғы жанры  мен таңырыбы ж а гы ­
нан сан  алуан:  оңу-білім, ғы лы м ,  адам герш ілік,  еңбек, 
әлеуметтік, сатиралың, табиғат, достың-махаббат, өнер, 
т.б. Ол алдымен л и р и к аңын. Өлеңдерінде өз заманының 
ңасіретін,  білім ,  өнер  іздемей,  ө т ір ік   пен  өсек,  байлың 
пен мансап ңуған замандастарының ке й п ін , ңарапайым 
халы ңты ң  ауыр  тағдырын,  ел  ағаларының  болмысын 
шынайы бейнелейді. Қа й  тақы ры пты  жазсын, реалистік 
әдісті  берік  үстанды,  ңазақ  т ір ш іл іг ін ің   тыны сын  боя- 
масыз беруді мақсат етті.
Абай  поэзиясы нда  о қу -а ға р ту ,  ғы л ы м   таңы ры бы  
н е гізгі тақы ры пты ң б ір і саналады. Өзі ке ш ір е к болса да 
білім алып, кө к ір е гі оянған жас үр п а ққа  жастың ш ақты  
босңа өткізбей, білім  соңына түсуге ш ақырады.
Ж асы м да гы лы м  бар den ескермедім, 
П а й д а сы н  көре т ц р а  те ксе р м е д ім .
135

Е р ж е т к е н  соң т і/с п е д і уы сы м а, 
Қ о л ы м д ы  м е згіл ін е н   кеш  сермедім.
Бүдан соң аңынның "Ғы лым таппай, маңтанба", "И н ­
терн атта оңып ж ү р ”
，
т.б. осы таңырыптағы өлеңдері же- 
терлік.
Абай өлеңге,  шынайы өнерге жоғары талап  қоя білді. 
Оған:
Өлең -   сөздің п а т ш а с ы ,  сез сарасы, 
Қ и ы н н а н   ц и ы с т ы р а р  ер данасы.
Тілге ж е ң іл , ж у р е к к е  ж ы л ы  т и іп ,  
Т е п -т е гіс ,  ж ц м ы р  ке л сін  айнал асы
, -
деген  жолдары дәлел.  "Е с к і  бише  отырмын  бос  маңал- 
дап"  деп  ж аңа арнаға  бет  бүрды.  Тыңдармандардан  да 
соны талап етеді.
Е с к і бише о т ы р м ы н  бос м ацалдап,
Е с к і а қы н ш а  м ал і/ш ін  т ц р м а н  зарлап.
Сөз т у з е л д і,  т ы ң д а у ш ы м , сен де т у з е л , 
Сендерге  де  келейін  енді  аяңдап.
 
.
Абай — үлкен өнерпаз,  ж а н -ж а қты  дарын иесі,  оның 
сазгерлік  өнері  де  бар.  Бүл  салада да  көбіне  ж а ң а л ы қ 
алып келеді.  Ж аңаш ыл ақы н әндеріне ажаңа леп,  соны 
әуен дарытты. "С е гізаяң ", "К ө з ім н ің  қа расы ", "А йтты м  
сәлем,  ңаламқас",  "Ж елсіз түнде жарың  ай",  "Татьяна 
әндері” әндері -   аңынның өз тілім ен айтсақ,  "қүл а қта н  
к ір іп ,  бойды алар" әндер.
Абайдьщ  шығармаларының философиялық тереңді- 
гіне,  Еуропа  әдебиеттерімен  сусындауына  да  эсер  етті. 
К ө р н е кт і  ңайраткер  Өлихан  Бөкейханов  "Абай  Спен- 
сердің, Л ью истің, Дрэпердің және тағы басңалардың да 
еңбектерін о қы ға н ", деп жазды.
Ол  аударма  өнерінің де  н е гізін   ңүрады,  б ір ін ш і  рет, 
Еуропа мәдениетінің шығармаларын — П у ш ки н  мен Лер- 
монтовты,  Гётені,  М ицкеевичті,  Байронды  және  басңа- 
лардың еңбектерін аударды.
Абайдың эстетикалың көзңарастары мен орыс револю­
ционер-демократтары 
一
 В.Г. Белинскийдің, Н .Г. Черны-
136