Д. филология ғьш ы мдары ны ң кандидаты

ры,  Ңазан  уни ве р си те тін ің   профессорлары  Н .И .И л ь - 
м и н -с ки й ,  И .Н .Б ере зин,  акаде м ик  В .В.Вельям инов- 
Зернов жэне Ш .У элиханов жоғары бағалаған.
Ѳ зін-ѳзі тексеру ү ш ін  тапсырма:
1 . Қадырғали Жалайыр к ім   болған?
2.  Қ .Жалайыр орыс шежірелер жинағында ңандай есіммен 
аталады?
3.  Қай  сүлтанның баласын  ңұтқарған?
4.  Қ .Жалайыр  ңандай лауазымды  атңарған?
5.  Қ . Ж алайы р өзі  ж а йл ы   және  ө зін ің  ү р ім  бүтақтары  ту ­
ралы ж азы лған еңбегі  ңалай  аталады?
6. Өзінің ғылыми еңбегін кімге арнаған?
7. Шежіре-жинаңта ңай жылғы және ңандай тарихи оқиғалар 
келтірілген?
8. Қ.Ж ал айы рд ы ң  ғы лы м и еңбегін к ім  ж оғары  бағалаған?
9.  Қ.Жалайырдың шежіре-жинаң  еңбегінің ңандай тари­
хи маңызы  бар?
Қолданы лған  әдебиет:
1 . Қазаңтар. 9 томдың анықтама. -   А . 1998. -   Т. 2.
Ш а л к и із   ж ы р а у  
(шамамен 1465-1560)
Ж а п а л а қ  цш пас ж а с ы л   т а у ,  
Ж ацсы ларды ң  өзі  өлсе  де  сөзі сау.
一
 
Ш а л к и із  ж ы р а у
Ш а л ки із жырау Тіленш іүлы Батыс Қазаңстанда дуние­
ге келген. Ңазаңтың ақын-жырш ысы, батыр жэне ж ауы н­
гер. Әкесі Тіленш і өз түсындағы ір і феодалдардың бірі бол­
ран, ал шешесі Ноғай ордасының үлы биі Мұсаның ңызы 
екен. Үш  айлығында анасынан айырылған Ш алкиіз наға- 
ш ы  атасының  ңолында  тәрбиеленеді.  Көш пелі  шонжар- 
лар ортасынан шыңқан жырау еш таршылың көрмей өседі. 
Бүл жагдайлар оның түлға ретінде қалыптасуынажәне поэ­
зиясына ыңпал етеді. 
“
100

Жыраудьщ шығармашьшығынан бізге жеткені 600 жол­
дын, шамасы. Осы азғантай мүрасының өзі-аң сирек кезде- 
сетін дарын иесі екенін айғаңтайды. 1917 ж ы лғы  төңкеріс- 
ке дейін оның туындылары 12 өлең жинағы мен хрестома- 
тияларға енді. Бүл сол кезең үш ін астрономиялық сан есепті • 
Шығарма туындыларын орыс тіліне тәржімалаған  ақын- 
жыршылардың бірі. Оның шығармалары орыс тіліне ауда- 
рьшып, сол дәуірдегі орыс оңымыстылары мен зерттеуші- 
лері жоғары бағалаған. Темір биге айтқандары әр түрлі жи- 
нақтар мен басылымдарда төрт рет ңайта басылды.
А л п ,  алп басқан, алп басңан 
Арабы  т о р ы м   өзіңсің.
Көбең семіз  т о р ы ң м ы н ,
К ө п   ццлы ңны ң  бірім ін...
Ш алкиіздің Дешті-Қыпшаң әмірі  Темірге арнаған е кі 
толғауы саңталған. Онда толғау иесінің бейнесі толың көрсе- 
тілген.  Ол сол заманның әдет-ғүрпының және дәстүрінің 
ңүлы екенін көрсетіп,  е кін ш і жағынан абыройлы өзгеше 
мінезді  ақын  екенін  танытады.  Ш а л ки із феодалдың-пат- 
риархалдық қоғамның гүлденген шағында өмір сүрген. Сон- 
дыңтанда оның шығармалары сол кездегі қоғамдың сана- 
сезімін білдіреді:  "Сен сүлтансьщ -   мен  ңүлмын,  сен сүң- 
қарсың -   мен ңумын, -   деді Ш алкиіз жырау.
Талантты  аңын  өз  заманының  сана-сезімінің  қү л ы  
екенін,  өзі  әміріне  ш ы н  берілгендігін  көреміз.  Алайда, 
тәкаппар жырау әміршісі сол кездегі соғыс моралін бүзған- 
да，
иә болмаса өз айналасынан жоғары мәртебе бермей Шал- 
киіздің намысына тигенде,  аңын ашуын жасырмайды:
Ж а қс ы ң н а н   м е н і  кем   көрсең, 
Ж а м а н ы ң м е н   т е ң   көрсең,
Ү ялы  берікке  қос а р т ы п ,
Сен  есенде,  мен  сауда 
Ы р ы сы м д ы   сы ндайы н,
Сегіз циыр ш а р т а р а п т а н  ізд ерм ін!
( «Ви Т е м ір ге  б ір ін ш і т о л г а у » )
101

Т е б ін гін ің   а с т ы н а н  
-л'
А л а  б а л т а  суырысып, 
}
Т е п с ін іс іп   келгенде 
Тец  атпаныц  цлы  едің,
Д әреж еңді артпық е т с е  т ә ң ір і е т т і !  ! 
! -
деп Әміршіге тікелей ңарсы айтады. Аңыз бойынша содан 
кейін Әмір Темір мен аңынның арасында жанжал бастала­
ды. Сондьщтан жауынгер-жырау кѳп жылдар бойы қуғын- 
да болады.
Ш алкиіздің  шығармашылығы  — ѳзі  жауынгер болган 
соң соғыс жорықтарының поэзиясы. А қы н ны ң  жырлары­
нан түлпардың таңды көтеріп шапқандағы түяктарының 
дүбірі,  қы лы ш ты ң қағы сқан дыбысы,  садақ оғының ыс- 
ңырығы, арпалысып жатқан жауынгерлердің үрандары ес- 
тілгендей болды.
Орта  ғасырдың  дүрбелең  жылдары  к ү ш т і  басшыны 
ңажет етті, т ір і ңалу ү ш ін  б ір л ікт і, тәуелсіздікті сақтап 
ңалудың  амалы  керек  болды.  Сондыңтан  да  күйзеліс, 
арпалыс,  астаң-кестең жағдайға ңарсы  ж ы рау отандас- 
тарын б ір л ікке  шаңырады:
А у , бөрілер, бөрілер,
Б ө р ім ін  den журерлер,
Әр б ір ін ің   баласы 
А л т а у  болар, бес болар,
Іш ін д е  абаданы бір болар,
А б аданы нан  айрылса,
Олардың әр біреуі 
Әрбір и т к е  ж е м  болар.
Ш а л ки ізд ің  шығармалары үрпаңңа ғибрат, өнеге ре- 
тінде насихатталады.  Оларда жаңсы жэне жаман адам­
дар арасы айры қш а бөлінеді:
Ж а ц сы  да  келер бцл  ке п ке,
Ж а м а н  да келер бцл кѳтгке,
Т ө ң ір егін   ж и га н д а ,
С ыймайды екен бір  кепке.
Ш а л ки ізд ің  өлеңдері айңындығымен, бейнелілігімен, 
ңысңалығымен,  тіл байлығымен ерекшеленеді.
102
О л  ѳ з а б ы р о й ы н  ж о ғ а р ы  б а ға л а й  б іл г е н :

Ш а л ки із   Т іленш іүлы   толғаулары ңазаңтың  суырып 
салма  өнерінің  н е гізін   қалауш ы   ретінде  кл ассикал ы қ 
ү л гі болып табылады.
К ө р н е кті  жы рауды ң  ңазаң  көне  әдебиетіндегі  орны 
туралы жазуш ы-ғалым М .М ағауин  "Бес ғасыр жырлай­
ды" ж инағы ны ң ( -  Алматы:  "Ж а зуш ы ", 1989. -   Т.1.)бе- 
ташарында былай деп п ік ір  түйген: 
"Ө з ін ің  цзац өмірінде 
Д е ш т і- Қ ы п ш а қ т ы ц  т ө р т  бцрышын т у г е л  шарлаеан, за- 
м аны ны ң  б ір ін ш і а қы н ы  т а н ы л ы п , цлкен даңцңа бөлен- 
ген ж ы р а у  б у кіл  ө м ірін  курес у с т ін д е  ө т к із г е н .
Ш а л к и із   ж ы р а у   гцм ы ры ны ң  кө п   бөлігін Н оеай  орда- 
с ы н ы ң   б и л е у ш іс і  Т е м ір   б и д ің   қо л   а с т ы н д а   ө т к із д і.  
Тем ір  би  өлгеннен  ке й ін ,  М а м а й   мен  оның  к е н ж е   ін іс і 
Ж ц с іп п е н   бірге  болды.  И с м а й ы л   м ен  Ж у с іп   арасында 
курес  б а с та л га н д а ,  Ш а л к и із   ж ы р а у   соңгысы  ж а гы н а н  
т а б ы л д ы .  Ө м ір ін ің   со ң гы   ж ы л д а р ы н   Х а қ н а з а р   х а н  
т ц с ы н д а гы   Қ а з а қ   м е м л е ке т ін д е   ө т к із д і.
Ө зін-өзі тексеру тапсырмалары:
1 . Б ізд ің  д ә уірім ізге Ш а л к и із д ің  қанш а еңбегі жетті?
2.  Ш а л к и із   ңай әм ір ш іге   толғау арнаған?
3.  Н еліктен  ңуғанға  түске н ін  атаңыз.
4. Ш а л ки із жыраудың поэзиясы ңандай таңырыпта жы рлай­
ды?
Б ү қа р  ж ы р а у  
(1668-1781)
Әлемді т у г е л  көрсе де, 
А л т ы н  уйге  кірсе де, 
А спан д а  ж ц л д ы з  аралап, 
А й   нцрын ц с т а п  м інсе де
 
一 
Қ ы з ы қ қ а  т о й м а с  а д а м з а т !
Б үқа р  жы ра у
Жыраулар -  ңазаңтың көне патриар- 
халдық  ңоғамының  өкілдері.  Феодал- 
дың-патрихалды  ңоғам  тоңырау  зама- 
нына үшырағанда, жыраулар да "сахна-
103

дан" түсуге мәжбүр болды. Ж ы раулы қ поэзияның соңғы 
кө рнекті ө к іл і -  Б үқар жырау.
Бүқар жырауды ң қайда оқы ғаны , қандай өмір мекте- 
бінен  өткені  туралы  нақты   деректер  ж о қ .  Ол  тым  ерте 
кө тер іліп, Тәуке тұсында-ақ хан төңірегіндегі ыңпалды 
билердің  б ір і  болған.  Алайда,  Бүңар  Тәукеден  соңғы 
әмірш ілермен  тіл   табыса  алмағаны  аңғарылады.  Сон­
дьщтан  ж ы рау  ке д е й ш іл ікке  үшырайды.  Т үң ғы ш   био­
граф Мәшһүр Ж ү с іп т ің  айтуына қарағанда және өз шы- 
ғармаларынан да көрінетіндей,  Бүңардың, т іп т і,  сауып 
іш ер малы, мініп-түсер аты да болмайды. Ж ырау алпыс- 
тан  асқанш а  осы  ж арлы ,  кембағал  халде  к ү н   кеш еді. 
Алайда, ө м ір ін ің  соңғы кезеңінде Бүңар ж ай ғана арңа- 
лы жы рау, ақы лш ы  ғана емес, мемлекет істеріне елеулі 
ыңпал етіп отырған қабырғалы биге, өз заманының үран- 
шысына  айналады.  Ж ы рау  бір  ғасырдан  астам  уаңыт 
жасаған. Қайты с болғаннан ке й ін  Баянауылда жерлен- 
ген.
А р қал ы   жы рау,  қабырғалы  би  Б үқа р  өз  түсындағы 
қа зақ ханды ғының бас идеологы болған. Ол т ү р к і тектес 
халыңтардың,  сонымен ңатар араб,  парсы,  ңытай және 
ж оңғар тілдерін ж а қсы  меңгерген.
Бүңар ж ы рау Қазбек,  Әйтеке,  Төле билермен б ір ігіп  
ңазаңтың түң ғы ш  заң ж и н а ғы  ” Ж е ті ж а р гы н ы ” жасақ- 
тауға ңатысңан, сонымен қатар сол кездегі елдің маңыз- 
ды мәселелерін шешуге, халыңтың мүңы н ел басшыла- 
рына ж е ткізуге  белсенді қаты сқан.
Бүқар жырау өз шығармаларының маңыздьшығы мен 
қазаң  әдебиетінде алатын  орнын  сол  замандағы  Ресей- 
дегі Державин,  Ломоносов,  Тредиаковский жэне Сума­
роков сияңты белгілі адамдармен салыстыруға болады. 
А ң ы н -кл а с с и кте р д ің   т ү с ін іг і  қо ға м н ы ң   м е м л е ке ттік 
ңүрылымы жағынан, халыңтардың және ел басшылары- 
ны ң  өзара  ңарым-ңатынастары  ж а ғы на н,  моральдық 
ж агы на н  ұңсас  болды.  Қ а за қ  е л ін ің   іш к і  дау-жанжал 
күш ейген кезде үш  ж ү зд ің  басын б ір ік т ір іп , жоңғарла- 
рға ңарсы қол ж инаған беделді басшы 
—
  Абылаи хан. Ол 
ңазаң  халңы ны ң  жоңғарлармен  және  Қ ы тайды ң   цин
104

тайпаларымен  ңарсы  кү р е с ін ің   ңолбасшысы  болған. 
Абылай  ңазаң  е л ін ің   б ір л ігін   ны га й ту  заман  талабы 
екенін  терең тү с ін іп ,  үш   ж ү зд і б ір ік т ір іп   қуа тты   мем­
лекет қүруды  аңсаған.  Абылай хан елдің сыртқы саяса­
тын жүргізуде төзім д ілік пен айлакерлік сияңты қасиет- 
терімен танылған.
Бұңар  ж ы рау Абылайдың  бас  кеңесш ісі  болып,  оны 
дана, ақылды басшы ретінде жаңсы ңолдап, ңажет болса 
ханды сынаудан тайынбаған.
Ж ы рау өз шығармаларында Абылайды сырт жаулар- 
ға  ңарсы  күресте  айрыңш ы  ңайрат  көрсеткен  ңайтпас 
батыр,  ел  ңамын  ж еген  көреген  көсем  ретінде  бейне- 
лейді.  Х анны ң  ашуланған  уаңытындағы  қаталдығын, 
керек емес жердегі сараңдығын тоңтата білді:
..Л ш уланба, Абылай,
А ш ул анса ң , Абы лай,
К ө т е р е р м ін ,  көнерм ін,
К ө т е р іп  қазеа салармын.
Ө кпеңм енен  қабынба,
Ө т ің м е н е н  ж а ры л м а ,
Б асы на м ц нш а  кө т е р ге н  
Ж ц р т ы ң а  ж а у л ы қ  сагызба.
К ц н ін д е  мендей ж ы р л а й т ы н ,
Т о қсан  у ш т е  цария 
Е н д і саван та б ы л м а с !..
А ң ы нны ң  шығармалары философиялың және дидак- 
тикалы ң   өсиет  ретінде  ж ары ңңа  ш ы ң қа н ,  сондыңтан 
оның көптеген өлеңдері афоризмге айналған:
Іл ім д і т ц г е л  білсе де,
Қ ы з ы гы н   цолмен  бөлсе  де,
Қ ы з ы қ т ы   к ц н і  қы р ы нд ап,
Қ и с ы н с ы з   кі/йге  т у с с е  де
 —
Өмірге т о й м а с  а д а м з а т !
Ж а ц ы н д а п  а ж а л  т ц р с а  да,
Ж а н ы н а   қы л ы ш  црса  да,
Қ а л ж ы р а п ,  к ө ң іл і  қарайы п,
Қ а р а у ы т ы п ,  кө з і т ц р с а  да
 -  
Ү м і т і н  цоймас а д а м з а т !
105

Ѳ з ін - ѳ з і т е к с е р у г е   а р н а л ғ а н  т а п с ы р м а  л а р :
1 . Бүңар  ж ы р ау туралы  замандастары  не айтты?
2.  Б үң ар дан  ке й ін   жыраулар  неліктен  "сахнадан"  түсуге 
мөжбүр болды?
3. Ө м ір ін ің  соңғы жылдарында Бүңар ж ы р а у ңандай дәре- 
жеге жетті?
4.  Бүңар  ж ы р а у 
ңандай 
заң ш ы ғаруға қатысты?
5. Бүңар жы рауды ң ө м ір і мен ш ы ғарм аш ы лы ғы н орыстың 
ңай  аңынымен  салыстыруға  болады?
Қолды ны лған  әдебиеттер:
1 . Ңазаңтар.  -   Алм аты ,  1998. 
一
  Т.2.
2. 
Базарбаев М .
 Қазақ поэзиясы жэне көркемдік ізденіс.-  
А лм аты :  Ж а зуш ы ,  1995.
3.  Бес ғасыр жырлайды. 
一
 Алматы,  1993.
4.  Қазаңстан аңындары.  -   A.,  1978.
5. 
Аравин.
  Дала  жүлдызнамалары.
6.  Қазақстанның сәулет  ескерткіштері.
7. 
Акишев К Л .
 Қазаңстанның тарихи және мәдени ескерт- 
к іш те р і.
Ш а л   а қ ы н   (Т іл е уке   Ң ұл е ке үл ы ) 
(1748-1819)
Ш ал аңын 
一
  ақындар поэзиясының ө кіл і. Ңазаң аңын- 
дары ел аралап той-думандарда, үлкен жиындарда, мерке- 
лерде  өлең жырларын орындаған.  Аңындардың туынды­
лары жырау поэзиясына қарағанда өте қарапайым болып 
көрінеді. Ақындардың шығармалары А - А -  Б -  Арифма- 
лы он бір жолдық жэне төрт жолды немесе ж еті жолды не 
болмаса сегіз жолды рифмаға еркін түседі, біраң та ақын- 
дар  поэзиясы тақырыбы  бойынша әр  түрлі.  Ақындарды 
бұрынғы  поэзиядан  бас  тартты  деп  ойлауға  болмайды. 
Жырау поэзиясының ж ақсы  қырларының көбі саңталып, 
біраң олар жаңа дәстүрдің талабына сай толыңтырылып, 
мағынасы  жаңа  жағдаймен үйлестіріледі,  таңы рыпты қ 
жағынан өте бай келеді.
106

Ш ал  аңын  ір і феодал  отбасында  (ңа зір гі Аңмола об­
лысы  төңірегінде)  дүниеге  келген.  Болашаң  аңынның 
әкесі  Қ ү л е ке   батыр  Абылай  ханны ң  ж аңы н  серігі,  өз 
түсы ндағы   беделді  рубасылардың  б ір і.  Оның  баласы 
Тілеуке жас кезінде өнер жолына түсіп, даңңы ш ы ғы п, 
аз ғана уаңыт іш інде елдің с ү й ік т і  ж ы рш ы сы на айнал­
ды.  Өмір  бойы  елді  ке зіп ,  халың  мерекелерінде  және 
үлкен жиындарда эпостың өлеңдерді, аңыздарды айтып, 
өзі  ш ы ғарған  суырып  салма  өлеңдерімен,  талантымен 
тыңдаушыларды таң ңалдырған.
Шебер ақы н болғанымен,  шаруаға ңырсыз Ш ал өмі- 
р ін ің  е к ін ш і жарымында кедейлікке үрынады. Біраң та 
ақы н ж ағы м пазды қты  ж аны  сүймейтін ақы н ө зін ің  абы­
ройын жерге таптатпаған, өзін ің  аңындық талантын сат- 
паған. Оған бәрінен де қымбат аңынның ар-намысы бол­
ды.  Х а л ы қ  арасында өлеңдерінің кең тарағандығы,  өл- 
геннен  к е й ін   ш ы ңңан  атағы ны ң  ж үм б а ң ты ғы   содан. 
Ш ал ақы н ң а зір гі Сергеевка селосының жанында Аютас 
деген  төбенің түбіне жерленді.
А қ ы н н ы ң   қол  жазбалары  біздің  заманға  жетпеген, 
тек қана соңғы жылдары жазылган суырып салма түрін- 
дегі  өлеңдері  сақталған.  Тақы ры п  ж агы на н  аңынның 
шығармаларын е кі топңа белуге болады:
1 . Т ү р кі халыңтарының поэзиясында ж и і кездесетін — 
адам  өм ірін  жасына  қарай суреттеу.  Ондай  өлеңдердің 
көбін ақы н жасы үлғайған кезде жазған.  Оның мінезде- 
месі әр түрлі. Оның біреуі төрт ж олды қ речитатив, басңа- 
сы көлемді өлең -  толғану，
адам өм ір інің басынан өліміне 
д е й ін гі  ж о л .  А қ ы н   өлеңдерінде  бозбалалық  ш а ғы н ; 
жасөспірімдік шаңты содан кейін жастың шаңты;  қайта- 
ланбас 25 жасты содан кейін ж іг іт т ің  ер жеткен 30-35 жас­
тарын жырлайды. Ол -  жел үйы ғы  сияңты жылдам өтетін 
керемет уаңыт. Қ ы р ы қ жастан ке йін адамның рухы б иік, 
пышаңтың ж ү з і сияңты үш ты  болады, елу жасңа келген­
де  адам  нағыз  аңыл  иесі  болады,  содан  ке й ін   аурумен 
ж ең діріп  әлсіздікпен  к ә р іл ік   келеді.  Одан  соң  өлім  ке- 
леді.  Әлем опасыз, қүбылмалы, өмірдің барлық магына­
сы сол адамға берілген ңысңа өмірде, 
一
  дейді аңын:
107

Шал  аңынның аты мен тепн атаңдар.
Шал  аңын ңандай поэзияның өкілі?
Шал аңын нені биік не түтты?
Шал  аңынның шығырмаларының таңырыбын атаңыз.
Ж і г іт т е р ,  ж а л га н  дуние бізден қалар,
Б ір  к у н і а ж а л  ке л іп  ж а н ы ң д ы  алар,
Ж а н   ш ы гы п,  дуниеден  кө ш ке н н е н   соң, 
М а л -м ц л кіц , әйел-балаң бәрі цалар.
2. 
А ң ы нны ң   ш ығармашылығында  діни  сарын  оның 
өм ірінің соңғы жылдарында пайда болады. Қолына домбы­
ра үстап жын-шайтандармен дос болған ақынның жас кезі 
дінш ілдіктің үлгісі бола алмайды. Өзінің бір шығармасын- 
да ақын дінш ілдікке 50 жасңа келіп бас бұрранын мойын- 
дайды.  Сондьщтан да аңынның этикасьтда діназ ғана орын 
алады. Ш ал аңынның түсін ігі бойынша жақсыльщ та, жа- 
мандың та қүдайдың атымен байланысты. Ш ал  аңынның 
моралі д ін ш іл ік  емес,  адамгершілік,  сондьщтан аңынның 
этикасы теологиялық емес. "Жаңсылың отын адам жанды- 
рады, жамандың түтінін де адам салады; нүр шашуы -  жаң- 
сьвдан, м үш кіл д ік -   жамандықтан, барлығы адам баласы- 
на байланысты” ，-   деп Ш ал аңьш ойын  түйіндейді.  Сон­
дьщтан да аңын өз шығармаларында сүраң ңояды, жаңсы- 
л ы қ  неден басталады,  к ім  жақсы ,  к ім   жаман,  зүлымдың 
неден пайда болады?  Ж аңсылықты ол кө кке  көтеріп,  жа- 
мандықты айыптап, адамдарды оған ңарсы ңояды.
Ш ал аңынның біздің заманымызга жеткен мүрасы бай- 
льщ  пен кедейлік, о дүние мен  бү дүние жайы сөз етілетін 
философиялың-дидактикалың  үлгідегі туындылар,  көш- 
пелілердің күнделікті өміріне,  шаруашылығынгі қатысты 
түрмыстық өлендер, жеке адамдарға арналган эпиграмма- 
лар, арнау жырлар мен әр түрлі жағдайда туған экспромт- 
тар.  Ж ан-ж аңты лы ғы ,  өмірге  ж ақы нд ы ғы ,  елгезектігі, 
жыраулар поэзиясында ңамталған жаңа таңырыптарға ба- 
руы Шал шығармаларының қазаң ңауымының барлың са­
ласына кеңінен тарауынағана себеп болған жоң, қазаң поэ- 
зиясының  өрісін  кеңейтті,  ңазаң  топырағында реалистік 
дәстүрдің өркен жаюына септесер алғы шарттар жасады.
л
Ө зін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:
1.
2.
3.
4.
108

1 . Жырау -   көне өзгермейтін қүбылыс:
а)көші-ңон; 
ә)отаршылың;
б)бостандың.
2. Жыраулар тән ңасиет:
а) ңиыстыру;
б) суырып-салма;
в) ңиял.
3. Жыраудың сүй ікті жанры: 
?
а)аңыз; 
ә) миф;
б)толғау.
4. "Жігіттер, уаңытымыз келгенде осы өмірден өтеміз" деп 
кім  айтқан:
а) Асан Қайғы; 
ә) Уэлиханов;
б)Ш ал аңын.
5. Батыс Қазаңстанда туған жырау:
а)Ңазтуған; 
ә) Бүңар;
б) Ш алкиіз.
6.  Ш.Уэлиханов кім ді "Көшпенділер философы" деп ата­
ды?
а) Бүқар-жырау; 
ә)Ш ал аңын;
б) Асан Қайғы.
7.  Астрахань облысы Краснояр ауданында туған:
а) Қазтуған жырау; 
ә) Ш алкиіз;
б) Шал аңын.
Т а р а у ғ а  а р н а л ғ а н  т е с т  с ү р а қ т а р ы :
109

8. "Жаңсы адамдар -   ү к і жетпес тау, 
â
$, 
Өлсе-дағы ңалады олардың жаңсы сөздері',  -   деген
ясолдардың авторы:
а) Бүхар жырау; 
.て 
ә) Ш алкиіз;
б) Ңазтуған.
9. Тәуке хан түсында өмір сүрген жырау:
а) Асан Қайғы;
ニ
:
  ә) Бүңар жырау;
б) Қазтуған.
10. Төмендегі аңындардың ңайсысы әке мұрасын саңтаи 
алмаған:
а) Бүңар жырау; 
ә) Асан Қайғы;
б) Шал аңын.
11."Білімге ңүштарлығын ңандыра алмас халы қ". Кімнің 
сөздері:
а) Шал аңын;
ә) Бүқар жырау;
б) Асан Қ айғы .
12. Төмендегі жыраулардың ңайсысы "хан халыңқа дүрыс 
көңіл бөлмейді" деп айтңан:
а) Қазтуған жырау; 
ә)АсанҚайғы;
б) Шал аңын.

Y Т А Р А У
X I X  Ғ А С Ы Р Д Ы Ң  Б І Р І Н Ш І Ж А Р Т Ы С Ы Н Д А Ғ Ы  
Ң А З А Қ  Ә Д Е Б И Е Т І
X IX  
т,
 орыс жа^уш ы ^ 
ларыиыц қазақ 
ітікырыбынй жаауь!
X IX  ғасырлың 
I  жартысындағы 
кауақ одебиеті
X I X  ғасы рд ы ң  I I  ж а р ты с ы  ж эне  X X  ғасы рд ы ң 
оры с к л а с с и кт е р ін ің  ш ы ға р м а л а р ы н д а ғы  
қ а з а қ  та ң ы р ы б ы
Барлың  кезде  ңоғамның  көзңарасы  және  талғамы, 
қы зы ғу ш ы л ы ғы н ы ң   ш ы найы ,  саналы  к ө р ін іс і,  даму- 
дың қо зғауш ы  к ү ш і эдебиет болды.
"Э деб иет,
 —  деп жазды В. Г. Белинский,  — 
ха л ы ц  са- 
насы, ол х а л ы ц т ы ң   ц м т ы л ы с ы  мен с е зім ін ің ,  т а р и х ы - 
ны ц ж эн е  болашац т у р а л ы  арм аны ны ң кө р ін іс і. Х а л ы ц  
цлдары
 
一
 
ж а зу ш ы л а р   ту д ы р е а н   к і т а п т а р  а рқы л ы   сол 
х а л ы қ т ы  ж а қ ы н  т а н у г а  болады '.
Адамның өмірден  алған  әсерлері  қанш а бай болған- 
мен,  әрңашан  ж еке  тәжірибе  шеңберімен  ш ектелетіні 
белгілі. Эдебиет болса адамның рухани байлығын кеңей- 
теді.  Лев  Н и ко л а е вич  Толстой  бүдан  өнердің  басты 
белгісін көрді. 
"Өнер,
 
一
  деді ол, -   ... 
өмір цш ін, ж е ке  адам 
м ен  а д а м з а т т ь щ ,  ж а ц с ы л ы ц   ж а с а у ы н а ,  бір  сезім ге 
б ір ік т ір е т ін   адамдардьщ  ц а р ы м -қ а т ы н а с ы н а   қ а ж е т  
қц ра л ".
  Әдебиет  өнердің  басқа түрлері  сияңты әр  түрлі 
үлттар  мен  мемлекет  арасындагы  тосңауылды  жою ға, 
б ір ін -б ір і  ж аңсы раң  білуге  көмектеседі,  сол  арңылы 

жүктеу/скачать 6,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: