Д. филология ғьш ы мдары ны ң кандидаты
жүктеу/скачать 6,75 Mb. Pdf көрінісі
|
| к ө т е р ің к і к ө ң іл -к ү й г е толы және бейнелі айңы н тіл ім е н
ерекш еленеді. "Д а л а " (1930) — болмысты ке ң ңам ту ж а ғы н а н халы ң ө м ір ін ің ш ы н а й ы ж ы л нам а сы . О ңы рм анны ң кө з алды нан даланы ң 300 ж ы л ға та ти ты н та ри хы кесе-кесек об раздар түрінде өтеді. П о эм а әрбіреуі халы ң ө м ір ін ің ц а н дай да бір м аңы зды о қи ға с ы н бейнелейтін ж и ы р м а бес та р а уд а н тү р а д ы . С ы р тта й қа р а ға н д а ш а ш ы р а ң ң ы , б ір ім е н -б ір і о ң и ға л а р д ы ң х р о н о л о ги я л ы ң т із б е гім е н ғана байланы сы п ж а тң а н сияң ты к ө р ін е т ін осы тарау- лар ш ы н мәнінде іш т е й ж а л п ы ой ж е л іс ім е н ж әне поэ- м а н ы ң басты к е й іп к е р л е р і — х а л ы қ т ы қ бейнелермен т ы ғы з байланысңан. "Д а л а " — б ү к іл поэманы ли ри кал ы ң ке й іп ке р ш ы на й ы ойларымен ж әне уайы м -ң а йғы сы м е н а й ш ы ң та й ты н та р и х и ә ң гім е . Б ір ін ш і орында тари х пен х а л ы ң ты бейне- л е й тін дана к;ария түр. Х а л ы қ т ы ң ң и ы н -ң ы стау сәттер мен күрестерге толы та ри хи ж о л ы ң а ри я н ы ң көз-алды- нан ңайтадан өткендей болады. О ңиға ж е л іс і ж а ғы н а н аяңталған поэзиялы ң аңыздар болып табы латы н көпте- ген тараулар д ө ң н ің үстінде оты рған ж әне ж е р д ің г у іл і- не - та р и хты ң дауы сы на, ха л ы ң ты ң дауы сы на ж і т і ңү- л а қ т іг іп оты рған ң арияны суреттеуден басталады: К ө п т і көрген бір кэрі, Т а л а й -т а л а й зам аннан Т е п к і көрген қы р ш алы Дөңде о т ы р га н осы кез. Кейде айцайлап, цицулап, Кейде к у л к і, кейде зар, Ж а т т ы э й т е у ір қы р ш улап, Қ ц л а қ цоя, ж ц м д ы көз. Б ү к іл поэма ңайш ы лы ңтар мен қарама-қарсылыңтар- дан қ ү р ы л ға н . Поэмаға фольклордың зор ы ңпалы тиген. Бүл е р кін ком позицияд ан, баяндаудың тарпаң мәнері- нен кө ріне д і. А қ ы н кө р к е м д ік , идеялың м үраты н толғау 182 түрінде, тө кп е -ж ы р үл гісінд е , сөздерді еселей қолданы п, градацияға ерекше мән беретін дәстүрлі әдісін — арнау- ды сәтім ен қолданған. Сондыңтан автор бір оңиғадан е к ін ш і оңиғаға е р кін к ө ш іп , бір дәуірден е к ін ш і дәуірге ауы сы п отырады. М ы салы , ңария мен баланың бастан к е ш к е н ң и ы н ш ы л ы қ т а р ы баяндалаты н " Қ ү л к ө г е н і" тарауы нан к е й ін ү я тта н ң ү т ы л у ү ш ін өзенге с е кір ге н тү тң ы н қ ы зд ы ң бейнесі берілетін "Қ ү р б а н д ы қ " тарауы берілген. Х а л ы қ т ы ң адам тө згіс із ң и ы н ө м ір ін суреттей- т ін "Отарға ж о р ы ң " тарауына ж а т ж е р л ік басңыншылар- ды ң ш абуы лдары тур ал ы ә ң гім е ңозғалаты н ” Ж и д е л і Б айсы н" тарауы жалғасады. Поэмада ф ольклордан алы нған эпитеттер немесе са- лы сты рулар ғана емес, ауы зш а по эзи ян ы ң ж о қ т а у , той бастау с и я қ т ы ке й б ір ж а н р л ы ң ү л гіл е р і де кездеседі. ” К ү й ш і” (1931) 一 х а л ы қ т ы ң ө м ір ін д е гі өнердің р өл і туралы поэма. Б ұл Кенесары хан б и л ік ң үр ға н кездегі ( X IX ғасы рдың І-ж а р ты с ы ) дарынды с а зге р -күй ш і Қасы - м овты ң қ а й ғы л ы тағды ры туралы ә леум еттік-психоло- ги я л ы ң поэма. Ж ас дарынды хан ө з ін ің ңарындасы Ңара- ш а ш х а н ы м ға берген. А л ға ш ң ы д а о н ы ң с ү л у л ы ғы н а қа йр ан ңалған дарынды ж ас ж іг іт тамаш а әуендер ш ы - ғарады, біраң ң ы з өнер ж о л ы н а ж а ң а түске н м у зы ка н т- тын, ж а н ы н түсінб е й д і. Сол кезде ж ас ж іг іт бос кеуде сүлуға суңтану мен бостандыңтың о ір ін таңдауға м әж бүр болады. Ж ас к ү й ш ін ің ңайғы лы тағды ры үлы А байды ң, М ахам беттің, А қ а н с е р ін ің ж әне басқа қ а з а қ аңындары мен сазгерлерінің тағды ры м ен үндеседі. Ө ткен д әуірд ің ңапас дүниесінде ж ы р дарыған дарын ж а л ғы з д ы қ қ а ду ш ар болады. Ж а нсүгіров ө з ін ің "Ж олдастар романымен ңазақ әде- биетіндегі эпикалы ң ж анрға және оны дамытуға үлкен үлес ңосты. Он да революцияға д е й ін гі ауылдың ө м ір і туралы ә ң гім е л е н е д і, т ү р л і адамдардын, — т ү р л і ә л е у м е т т ік күш те р д ің , соның іш ін д е еңбекш і х а л ы қ ө кіл д е р ін ің тағ- ды рлары суреттеледі. Ф еодалдардың ға с ы р л ы ң е з гіс і ү й с із -к ү й с із ңазаң кедейлері тарапынан наразы лы ңты ң 183 тууы н күш ейтеді. Ш ы ғар м а ны ң ке й іп ке р л е р ін ің — Сатан- ны ң, М әмбеттің, М арданның тағдырларын мысалға келті- ре оты ры п, ж а зу ш ы ңазаң кедейлерінің әлеуметтік-саяси күреске дейін қалай ж е тіл ге н д ігін көрсетеді. Әрбір ке й іп - ке рд ің өз м інезі, өмірге деген өз көзқарастары бар, біраң олардың барлығын уш ы қң а н әділеттілік сезім, бостандың, аңиңат ү ш ін күресуге деген үм ты лы с б ір іктір е д і. Ж а н с ү гір о в орыс кл а с с и ка л ы ң туы н д ы ла р ы н ң азақ оңырмандары арасында н асихаттауға к ө п еңбек с ің ір д і. Ол А .С .П у ш к и н н ің , М .Ю .Л е рм о н товты ң , И .А .К р ы л о в - ты ң , М а я к о в с к и й д ің , әле м дік к л а с с и к а л ы қ поэзиядан Г е й н е н ің , Г ю го н ы ң , Петеф идің ш ы рармалары н аудар ды. ” П у ш к и н д і т у г е л цазац т іл ін е аудару дыц ц а ж е т - т іл іг ін е сенім дім ін... "Р усл а н м ен Л ю д м и л а д а н ' эпиг- р ам м аларга дейін, К а п и т а н қ ы з ы н а н ' фельетондареа дейін , 一 деп есептеді І.Ж а н с ү гір о в . Ө зі атаңты "оне- г и н д ік ш ум а ң ты ң " б ү к іл п о э зи я л ы қ к ү ш ін саңтай о ты р ы п "Е в ге н и й О негинді т о л ы қ аударып ш ы қ т ы . Ө зін -ө зі тексеруге а рн а л га н тапсы рм алар: I . І.Ж а н сүгір о в ңай өңірде туған? 2. Жас Ілиястың с ү й ікт і әншісі жөне композиторы болған к ім ? 3. I .Ж а н сүгір о втің белгілі поэмаларын атап ш ы ғы ңы з. 4. М үхтар Әуезов I. Ж а н сүгір о втің поэмаларын ңалай ба- ғалады ? 5. "Дала" поэмасында даланың ңай тарихы туралы айты лады? 6. Д а л а " поэм асы ны ң к о м п о з и ц и я с ы н ы ң е р е к ш е л ігі неде? 7. Ілияс Ж ансүгір ов поэзия мен прозадан басңа немен ай налысты? 8. А ң ы н ны ң алғаш ңы өлеңдер ж и н а ғы ңалай аталды? .g 9. " К ү й ш і поэмасының тақы ры бы қандай? 10. " К ү и ш і поэмасында автор нені дөлелдейді? I I . Ж ансүгіровтің аудармашы ретіндегі дарыны недей көрінді? *'* 184 Қ о л д а н ы л г а н ә д е б и е т т е р : ; !.,ö 1 . Н аучно-популярны й справочник "К а з а х и ". 2. Смирнова Н . Сатпаева Ш ., Алибаева X . Казахская ли тература. - А . , 1979. 3. С а тб а е в а Ш . Казахская литература и В осток . 一 1982. 4. X. Абдуллин. Ілияс аға туралы / / Ж алы н, № 5 ,1 9 9 3 . — 13-36 б. 5. М . Дуйсенов. Ілияс Ж ансүгіров. - A .: Ғы лы м , 19b5. Т а ра уға а рн а л га н тест с ү р а қта р ы : 1 ."Қазақтарды оқы ту ж үйесі" еңбегінің авторы кім ? а) М.Жүмабаев; ә) С.Сейфуллин; „ б) С.Торайғыров; в )Б .М айлин. V W îft ， n - 2. С. Торағыровтың өлеңмен жазылған романы? ч H-Trt w " 1 ニ ' ' ^ Т . а) Кедей ; ә) "К ім ж азы ң ты "; б) "Қ а за қты ң өлеңдер ж и н а ғы ; _ в) К ә р іл ік . 3. С.Көбеевтің романы: а) ” Бақытсы з Жамал*" ; ' һ ' » パ 、' …' ' ' ә) "Адасқан өм ір"; б) "Т ағды р"; … в) "Қ а л ы ң м а л ". 1 4. Ғайша ңай шығарманың кейіпкері? а) 'Қ а л ы ң мал ; I ә) "Адасқан өмір" ; ■ л б) "Өнегелі бала"; в) "Орындалған арман” 5.1913 ж ы лы Семей ңаласынан Ш өкө р ім н ің ңандай кіта- бы жарың көрді? а) "Қазаңтардың айнасы "; ә) .Үмітім-балам"; б) "Е ң л ік -Кебек"; в) "Боран". ы 、. i m 6. Ш ә кә р ім н ің П уш киннен аудармасы: ギ織 '' а) Л әйлі-М әж нүн; ә) Ярдам; б) А ң ңайың; r в) Боран. 7 • А хм етті "Қ а за қ зияльшарының рухани көсемі деп ата- ған кім ? а) Абай; ә)М үхтар; б)М ағж ан; в)Ш әкәрім. 8. Төмендегі еңбектердің ңайсысы Ахмет Байтұрсыновтікі? а) "О ңулы ң"; ә) "Өнегелібала"; б) "Т іл -қү р а л ”； в) "Мен жастарға сенемін". 9. М ірж аңы п Дулатүлының бүркеншек аты? а) А рғы н; ә) Ж ік ; б) Қызылтаулың; в) Найман. 10. М айлиннің алғашңы өлеңі ңайсі? а) "М үсылманшылың б е л гіл е р і; ә) "Раушан - ком уни ст"; б) "М үң та ж д ы ң "; в) "М ам ы р". 1 1 .М ірж аңы пты ң өлеңдер ж инағы : а) "М а са "; ә) "Кел,балалар ; б) "О ян, қазаң!"; в) "Серке". 12. М ағж ан ңай басылымның редакторы болды? а) "Қ а з а ң "; ә) "Қазаң т іл і"; б ) ” А й қ а п ”； в) А за тть щ ту ы ” . 186 13. М ағжанды Қазаңтың П у ш к и н і" деген кім ? а) Лермонтов; ә) Есенин; б) Брюсов; в) Блок. 14. Төмендегі шығармалардың қайсысы I. Ж ансүгіровтікі? а) "Батыр Б аян"; ә) "Қ үлагер"; б) " Қ а р т қ о ж а ”； ... ふ .... в) "Ш анш ар молда” . V I I I Т А Р А У X X Ғ А С Ы Р Д Ы Ң 4 0 - 6 0 Ж Ы Л Д А Р Ы Н Д А Ғ Ы Э Д Е Б И Е Т Ж а м б ы л Ж а б а е в (1846-1945) М е н - е л ім н ің цы раны м ы н, М е н — е л ім н ің цранымын. Ж .Ж а б а е в Ү л ы О тан с о ғы с ы қ а з а қ х а л қ ы н а өлш еусіз ңасірет әкелді. Ш ы ң ғы с хан ж о р ы ғы , ңалмаң қ ы р ғы н ы , 1932 ж ы - л ғы Кеңес қы р ғы н ы н көрген ңазаң ха л ц ы бүл а п а т т ы да О тан ң о р ға у деп т ү с ін д і. Ү л ы Отан соғы сы әдебиетті к ә н іг і х а л ы қт ы ң поэзиядан басталады. О ны ң полиф ониялы ң ү н ін халы ң аңы ндары бастады. Ж ам бы л — қазаң ж азба-поэзиялы ң ө н е р ін ің ү л ы ше- бері. Ж а м б ы л д ы ң өлеңдерінде, о н ы ң д ом бы расы ны ң кү й ін д е ңазаң х а л ң ы н ы ң аңиңат даусы естіледі. ” М ен — е л ім ін ің ңы рағы ңы раны м ы н, мен - е л ім н ің үр а н ы м ы н " ， "М ен — с ізд ің Ж а м б ы л ы ң ы з б ы н ，— деп а қ ы н е ң б екш і- лерге сөз арнайды . Ү ж ы м д ы ң мүдде ж е к е мүддемен үй л е сім д і түрде б ір іг іп ке те тін оны ң өлеңдері Ж а м б ы л - ды ң ө н е р ін ің н е гіз ін ңұрайды . Ел ортасында ж ү р ге н ол халы ң м ұ ң ы н ж ы р л а й д ы . 188 Ж а м б ы л 1846 ж ы л ғы ңы сты ң боранды түн ін д е ж ы р - т ы қ к и із үйде дүниеге ке л д і. Ол өз халңы м ен бірге ж ү з ж ы л ға ж у ы ң ж асасты . Ж а м б ы л ту ға н X I X ғасы рда к ү н к ө р іс ін қа м ы ү ш ін ауылдарды аралап ж ү р ге н аңындар, к ә с іп ң о й әнш ілер б а рш ы лы ң -ты н. Ән а қы н д ы асырады. Ә нш ілер, көбіне- се, ел м үддесін ж о ға р ы ңоя б іл д і. Олар б үқара ү ш ін ән салды. "А қ ы н ө з ін ің суы ры п-салм а өлеңін ө зім ен-өзі о т ы р ы п ж ы р л а м а й д ы . О га н ө т к і р о й д ы ң ц а д ір ін б іл е т ін көрермен керек...''. Б ү л — ңа зақты ң т ү ң ғы ш ағар- т у ш ы с ы Ш .Ш .У ә л и х а н о в т ы ң ңаға зд ар ы н а н а л ы н га н сөздер. ” ... А ц ы нда р өз ж а н д а р ы н а н ш ы га р а т ы н өлеңдерін адамдар кө п ж и н а л а т ы н жерлерде, ж ц р т ш ы л ы қ алдын да, ас беру лер мен бэйгелерде, уйлену то йлары нд а, цогам- дыц б а ста м а л а р м е н б а й л а н ы с т ы ж иы нд ард а орындай ды. 1892 ж ы л ы ж а зд а Сырдария облысыньщ Қ а за л ы , П е р ов ск ж эн е Ы р гы з уездерінің қ а з а қ т а р ы ж и н а л га н бес м ьщ адамдыц ж и ы н д а ацы ндарды ты ц д а д ы . Ж цлды з- ды т у н д е ж и н а л га н т ы ң д а у ш ы к ө п ш іл ік т ің о р т а с ы н да ацындардыц д а у ы с та р ы е с т іл д і. Оларды а й қа й м е н ж іге р л е н д ір іп о т ы р д ы , оларга ор амалдар, с ы й л ы ц т а р л а ц т ы р д ы ， 一 деп ж а зад ы И .В .А н и ч к о в 1897 ж ы л ғы жазбасы нда. С уы ры п-сал м ал ы қ өнерді м еңгеру ү ш ін Ж ам бы л бас ца аңындар сияң ты ө з ін д ік өнер м ектептерінен ө тті. Ол ж а с ө с п ір ім ж эн е ж ас ж іг іт кезінде ауылдарды аралаған сапарларында С үйінбай а ң ы н н ы ң ж а н ы н д а ж ү р д і. X I X ға с ы р д ы ң ж е т п іс ін ш і ж ы л д а р ы н д а Ж а м б ы л ж әне басңа ж ас аңындар ңазаңты ң Орта ж ү з ін ің а та қты суы р ы п салма ә н ш іс і Ш өж ем е н бірге Қ ы р ғы з с т а н ға ба р ы п ң а й т т ы . Ж а м б ы л Т ү р к іс т а н ө л к е с ін ің к ө р н е к т і аңындары 一 М а й кө тте н ж әне М аилы ңож адан әндер мен ж ы р үйренд і. Ә рбір аңы нмен кездесу оны ш абы ттанды - ры п, х а л ы қ арасында танымал ете бастады. Ол Ж е тіс у д ің Ү й с ін , Ж а ла й ы р, Д улат, Албан ж э н е Суан си я ң ты бар- лык, р ул а ры ны ң ауылдары нда ж эн е Б а л ң а ш ты ң ж а ға - л ауы нд а да болды. Б ір н е ш е рет Қ ы р ғ ы з с т а н ғ а сапар ш е к т і. Ондағы ауылдарда Ж ам бы л К ө р ғү л ы , А лпа м ы с батыр тур ал ы ж ы р л а д ы , "М а н а с та н " ү зін д іл е р а йты п берді. Ө з ін ің С ү й ін б а й д а н ү й р е н ге н С үр а н ш ы батыр ж э н е Өтеген туралы әндерін өз мәнеріне салы п орында- Д ы . Ж а м б ы л кө б ін е ө зін е ж о лд а то ң та у ға тур а ке л ге н ауылдардың бай қо ж а й ы н д а р ы туралы ойы нан ш ы га р га н ә ж у а өлеңдерді а йты п ж ү р д і. Ж ам б ы лд ы ң ә д іл д ік т і ж а қт а ға н ә ж уа өлеңдері осы кезге дейін саңталды. Олар дын; ңатарында "М ә ң к е ту р а л ы ", "К ә м ш а т ң ы з ", ” М әм- бетке", "Ш а л та б а й ға ", "Қ а л и ға ", " К ә к ім г е " , "М е ш ке й Есенәліге атты өлеңдері бар. Оларда Ж ам бы л халы ң ты ң ж әне ө з ін ің абыройы н ңорғайды . А ң ы н байлар мен бо лыстык; билеуш ілерді, ауы л ста рш инал а ры ны ң сараң- д ы ғы н , халы ңты ң мүдделерге м эн б е рм е итінд ігін сы най ды. Ж ам бы л ж ы р л а р ы н а көб іне, х а л ы қ ү ш ін күресе ала ты н бостандың с ү и г іш к е й іп к е р д і арңау е тіп алады. Ж ам бы лды ң суы ры п-салм алы ң өнердің б и ігін е айтыс арңы лы ж е т т і. А т а қ т ы а қы н Ң үлм ам бетті ж е ң у а р қы л ы ол б ү к іл Ж е тісуға ә й гіл і болды. Қ үлм ам бет те, Сарбас пен Ш а ш уб а й да айты сты ң б е л гіл і тарландары еді. Олардың артында бай ы қп а л д ы рулар түрды . Кедейленген, к ү и і ке тке н Ш а п ы р а ш ты р уы нан ш ы ң ң а н аңы н Ж ам бы лды ң ж е ң іс ін ің қ ү п и я с ы ңайда ж аты р? Ол ай ты сты ң мазмү- н ы н ө згертті, оған әдеттегіден тыс м азм үн е н гізд і. А й ты с руды ң беделін көтеретін, оны ң басңа рулар ал- дындағы а рты қш ы л ы ң тар ы н м адақтайты н ж а н р ретінде ңалыптасты. А й ты с қа түскен аңы н өз руы н, оны ң батыр лары мен байларын, оны ң ж айы лы м дары н, табындарын, отарларын маңтады ж әне қарсы ласы ны ң ө зін де, р уы н да к е м іт іп отырды. А йты сңа қа ты суш ы л а р ңарсыласының ж әне оны ң туы сңандары ны ң абы ройы на ңараған ж о ң . А й ты с аңындардың б ір і келесі а қы н айтңан ж ы р д ы ңай- талағанш а немесе ж а уа п бере алмай ң иналғанш а созыл- 190 ды. Ж ы р дауы бәсекелесуші рулардың айңасына айнал- ған кездер де болды. Б ір а қ Ж ам бы лға ѳз руы Ш ап ы ра ш ты ны ң дәстүрлі ар- ты ңш ы лы ңтары н дәріптеу, өзін-өзі маңтаумен сөз асыру аздың етті. Ол айтыстың шекараларын кеңейте түсті, ж ы р сайысын демократияландырды, оны ж а ң а әлеум еттік маз- м үн м е н толы ң ты рд ы . Р уд ы ң д әстүр л і патри архалды ң т ү с ін іг ін е , оны ң байлы ғы мен т е к т іл іг ін д әріптеуге ол халың, ха лы қты ң ерлігі, оның б ір л ігі туралы ойларын ңар- сы ңойды. Ж ы р сайысының тамаша мектебінен өткен Ж амбыл ай- ты сты ң б ү кіл ерекш еліктерін, барлық ңұрал дарын, хальщ бүқарасыны ң ойларын, сезімдері мен кө ң іл к ү й ін білдіре отырып феодалдық төбе топтардың ө кіл д е рін ің бейнелерін ж асауға жүм сады . Тыңдауш ылардың ң ы зы ғуш ы л ы ғы н арттыра оты ры п ол образ-кейіпкердің т и п т ік белгілерін бейнеледі, олар орын алған ортадагы наңты жардайды ай- қы нд ап көрсетті. 1917-1936 жылдары екі-үш ән және "Ж ү и р ік у а қы т" поэ масын жазды. Жабаевтың ш ы ғармаш ьш ығы түбірінен өзге- реді, ол — халың таныған ақы н және суырып-салма аңьш. Еңбекшілер бүңарасының өзі де ж аңа рухани бейнеге, ке- ңес ө кім е тін ің кезіндегі өмірге байланысты ж аңа ңатынас- тарға өзгереді. Енді ақы н К еңестік Қазаңстанның даңқы н көтереді. Ол өз та қы р ы б ь т ңазақ поэзиясындағы ж аңа бей нелермен - совет өкіметімен және ж аңа өкім етті б үкіл жүре- гім ен қабылдаған ңазақ кедейлерімен ашты. А қ ы н мен ха- л ы қты ң армандары мен көзңарастары бір болды. " Ж ү й р ік у а қы т " поэмасына автор б іры ңғай эпикалы ң іс-ңим ы л мен уаңы тты енгізбейді, ко м п о зи ц ия н ы б ір ік т і- р іп түраты н ке й іп ке р де жоң... Өмір өз заңдарымен ж ы л - ж и д ы , орыс патш асы I I Н и ко л а й д ы ң б и л ігім е н хандар ауысады, осынын, барлы гы ңазаң ха лң ы н а тек азапты күндер мен ңасіреттер әкеледі, тек революция рана халың- ты нағы з бостандыңңа алып келді. 1 93 6 ж ы л ы "М е н ің О та н ы м ", "С ұр а н ш ы б а ты р ", "Өте- ге н " поэмаларын ж азды . Ж а м б ы л д ы ң ш ы ға р м а л ар ы кө б ін е ха лы ң а уы з әде- биетім ен сарындас. А қ ы н п о эзи я сы н ы ң әлсіз ж е рл е рі 191 де бар, біраң олар а қ ы н н ы ң д ары ны н әлсіретпеиді, м ү н ы Ж ам бы лды ң санасындағы ө т ке н н ің ңалдыңтарына ж а т- ң ы зу ға болар еді. О сыған ңарамастан өз ш ы ға р м а ш ы - лы ғы нд а х а л ы ң ты ң ө м ір ін д е гі ү л ы өзгерістердің та ри х и сә тін бейнелеген Ж а м б ы л Ж абаевты ң азақ по эзия сында өз о рны н иеленді. Ө зін -ө зі тексеруге а р н а л га н тапсы рм алар: 1 . Ж амбыл дүниеге келді. 2 • Жамбыл аңындың поэзияның ңандай мектептерінен өтті? 3. А ң ы н ны ң белгілі поэмаларын атаңыз. 4 . Ж а м б ы л айты сңа ңандац ж а ң а л ы қ е н гізд і? Қ о л д а н ы л ға н әдебиеттер: 1. Ауэзов М . И скусство айтыса Д жам була. Известия А Н КазССР. Серия л и т., 1948. 2. Смирнова Н , С илъченко М . Д .Д ж а б а е в (В ступ и те л ь н ы й очерк). - А .: Ж азуш ы , 1980. 3. Зелинский К . Джамбул. — М .,1955. 4. Д ж ам бул. Избранное. 一 М .: Х уд о ж . Л и т., 1986. 5. Асы л бейне / / "Егемен Қ азаңстан", 1996. 6. М . Қ а р а та е в . Ізденіс іздері. — A ., 1984. Ғабит М үсір е п овты ң 'Қ а за ң солда т ы " романы қазаң әдебиетіндегі тамаш а ңүбы лы с бол ды. Роман арңауы кеңес халы ң та р ы н ы ң Отан қо р ға у ж о - Ғ а б и т М ү с ір е п о в (1902-1985) F .М усірепов - қ а з а қ әдеби т іл ін ің зергері. О ның т і л і , цазац т іл ін ің ц н д іл ігі мен н ә р л іл ігін өз орнына қолдана б іл у і кез келген оцы рманды таңеалды рады . З .Қабдолов л ы н д а ғы б а уы рл а сты қ б ір л іг і н е гіз бол-ған. Романда ә ле ум еттік ң үр ы л ы сты ң а рты ңш ы лы ң тар ы , ж астарды тәрбиелеу мәселесі кө тер іл ге н . Р ом анны ң басты к е й іп к е р і — п р о то ти п і Совет Одағы- н ы ң Баты ры Ң айы рғали Смағүлов болып табылатын Қ а й - рош Сарталиев. Ү л к е н п р о з а л ы қ ш ы ға р м а д а за м а н д асты ң ө м ір ін , соның іш ін д е ж е ке ө м ір ін , ж а у ы н ге р д ің ө м ір ін ш ы на йы бейнелеу, оны ң майдандағы ңаһарм анды ғы н, к ө ң іл -к ү й әлемі мен іш к і д үние сін көрсету — қа заң әдебиетіндегі ж аңа қүбы лы с. Сондыңтан сара суреткерлік ш е ш ім д і табу маңы зды м індет болды. Қ а й р о ш ты ң реа ли стік образын ж асау ж а з у ш ы н ы ң ғана емес б ү к іл ңазаң әдебиетінің та бысы болды. Романда басңа совет ж а у ы н ге р л е р ін ің де об раздары ж асалган: әзілңой ж эне ңуаңы Самед Абдоллаев, алы п тұлға сы м е н ж э н е баты лды ғы м ен ерекш еленетін Семен З он и н , бейбіт кезең д егі е ң б екте гі к ү н д е р ін ж и і еске алуды ж а ң сы кө ре тін Петр У ш а ков , суретш і Сережа Астахов, Р усаковты ң, Р е в я ки н н ің , М и р о ш к и н н ің образ дары есте қалады. Олардың барлығы тайсалмастан неміс фашистеріне ңарсы айқасқа ш ы ғы п Отан қо рға уға цаты с ты , м ы з ғы м а с д о с т ы қ оларды ң ж е ң іп ш ы ғу ы н а ж о л аш ты. Ғабит М үсір е п о в а лға ш ң ы ла р д ы ң б ір і болып соғы с ке з ін д е гі ха л ы қта р д ы ң бауырластың досты ғы н көрсете оты ры п совет ж а у ы н ге р л е р ін ің бейнесін жасады . Ж а зу ш ы н ы ң "О янған өлке" романында да халыңтар достығы идеясы н е гіз гі арқау болган. Автор өз романын қазаң ж ү м ы с ш ы табының ңалыптасуы мәселесіне арнай оты ры п, әр тү р л і үлтңа ж ататы н ж үм ы сш ы ларды ң ара сындагы достың қатынастардың ны ғаю ы н көрсететін фак- тілерге ж а н бітіреді. "М ен әлі патша б и л ігі ж ү р іп түрған кезеңде кө ш пе ліл ер д ің өз даласында ж а ң а ж о л тапқан- д ы ғы ж әне ңараған кө п өскендіктен Қарағанды деп ата лы п кеткен жердегі мыс рудалары мен кө м ір кәсіпоры н- дарына ңалай ж ү м ы с ш ы болғандығы туралы егжей-тег- ж е й л і әңгімелеп беруді қа ж ет деп санадым. Олардың ш и- еленісті тағдырлары, олардың өмірден ж аң сы орнын табу 1 }-44 193 I туралы ж аңа т ү с ін іг і - осының бәрі "О янған өлке” рома- ны на негіз болды", — деп ж азды автор. Р ом анны ң оңиғалары Ресейде X I X ғасы рды ң е к ін ш і ж арты сы н да к а п и т а л и с т ік қаты настарды ң жедел дам ы га н кезеңінде өтеді. Ғ .М үсір е п о в "А в то б и о гр а ф и я л ы қ ә ң гім е сін д е " ө зін с о ғы с ң а д е й ін а т а ң т ы а қ ы н ж э н е к о м п о з и т о р А ң а н с е р ін ің тардыры ң ы зы ң ты р ға н ы н ж азады . К е й ін н е н осы ж олда бас алмай еңбек е тіп , А ң а н сері мен А қ т о қ т ы н ы ң махаббатын "А ң а н с е р і-А қ т о қ т ы " ш ы ғарм асы н ә ңгім е- леп берді. М үсірепов 3 0 -ж ы лд ары " Қ ы з Ж іб е к " , "А м а н ге л д і", "Қ о з ы К ө рп е ш пен Б аян сүл у” драмалың ш ы ғармалары н ж а зд ы . М үсірепов "А м а н ге л д і" драмасын Б .М а й л и нм ен бірге ж азды . А м ангел ді 一 халың батыры, революция ңар- саңы ндағы ха л ы ң ты ң к ө т е р іл іс т ің н а ғы з бастауш ысы. Осы д рам аны ң ж е л іс і бо йы н ш а ф ильм т ү с ір іл д і, оны көрсетер алдында М а й л и н ж а з ы қ с ы з ж а зал а уға үш ы ра- ды. О сындаи ж а ғд а й М үсір е повпе н де ңай та ла нуы к е рек еді. А лайда, оны Правда" газетінде ж а р и я л а н ға н фильм сценарииі ө лім нен арашалап алды. М үсіреповтің ш ы ға р м а ш ы л ы ғы н д a оны ң 30-40-ж ы л- дары ж а з ға н "А ш ы н ға н а н а ", " А н а н ы ң а н а с ы ， 'Ер ана", А қ л и м а ， А н а н ы ң араш асы " с и я қты аналар ж ө н ін д е гі новеллалар топтамасы елеулі оры н алады. 1933 ж ы л ы ж а зу ш ы М .Г ор ьки й д ің "А дам ны ң тууы жэне "И талия туралы ертегілер" әңгімелерінің еркін аудар- масын жасады. А уд ар м аш ы олардың с ти л ін ің романтика- лың к ө т е р ің к іл іг ін саңтай оты ры п әңгімелердің көлем ін біраз ңысңартты және кейбір психологиялы қ сәттерді баса көрсетті. Олардың атауларын да өзгертті. Қ а з а қ оңырма- ны А дам ны ң тууы н А н ан ы ң анасы деген атпен оңыды. Орысша түпнүсңасында адамның дүниеге келуіне басты назар аударылса, аударманың қазаңш асында ананың бей- несіне, ңасиетті аналы қ сезімге басты орын берілді. Г о р ь к и й д ің ә ң гім е л е р і М ү с ір е п о в ті аналар туралы новеллалар топтамасын ж а з у ға итермеледі. Дегенмен де "А на , "А ш ы н ға н а н а ", "А н а н ы ң араш асы , "Е р а н а ", 194 "А ң л и м а " — ө з ін ің тамы рларымен үл тты ң топы раңтан ш ы ң қа н ш ы ғармалар. Г о р ь ки й д ің ы ңпалы ж а з у ш ы н ы ң өз д ар ы н ы н ы ң е р е кш е л ікте р ін көрсетуге кө м е кте сті. М ү с ір е п о в тің р ом а н ти ка л ы ң ш ы ғарм алары на оны ң ө м ір д ің м ә н і ж ө н ін д е гі келесі ойы айты латы н "Қ ы р а н ж ы р ы " ә ң гім е сі ж атады : "Ә р к ім өзі ж етуге үм ты латы н өз б и ік т іг ін таңдауы ти іс. Т іп т і сен оған ж етпеген ж а г дайда да оған ж е ту ж ө н ін д е гі ж о ға р ы маңсат сені рухтан- дырады: т іп т і ж о ға р ы ға ш ы қ қ а н кезде де болмай қойм ас ң ұм арлы қтар сені ү я т қ а ңалдырмайты н болсын..." "Ү л п а н " романы - Ғ .М ү с ір е п о в тің соңғы туы нд ы сы . Ж а з у ш ы өз к е й іп ке р л е р і — Ү лпа н мен Есеней олардың к ө ң іл - к ү й ін дөп басты. Есеней - ж а н -ж а қ т ы түлға . Ж а- ратңан оған ңара к ү ш п е н қатар ү л ке н аңы л-ой берген. Ол таңңа отырмаса да хан си яң ты елге б и л ік ж ү р г із д і, сол ке зд е гі деңгеймен ңарағанда ж о ға р ы б іл ім д і, оған қоса орыс ә с ке р ін ің офицері болды. 40 жас айы рм аш ы лы ғы на ңарамастан айбарлы Есеней уыздай ж ас Ү лпанға ғаш ы ң болады. Ү лпан ж ас ә рі әдемі, дана ж ү р е г і м ей ір ім д і, ү ш ң ы р ойлы болып ш ы ң ты . Есе ней оны ң ыңпалы мен ңайы рым ды лы ң, із г і ж о л ы н а түсті. А ң ы р аярында Ү лпан Есенейден ж о ғар ы , беделді болып ш ы қ т ы . Осыдан автордың ө з ін ің әйел к е й іп к е р д ің ж а - ғы н д а е ке н д ігі б іл ін іп түрады. М үсірепов Ү лпанды ңазаң- ты ң "М он а Л изасы " деп атады. Ж а з у ш ы н ы ң кіта п та р ы қа з а қ әдебиетінің классика- сын ңүрайды. Ғ.М үсіреповты әлем ж ү р т ш ы л ы ғы мойы н- дады, халы ңаралы ң Ю Н Е С К О ү й ы м ы н ы ң 2002 ж ы л ы Ғ аб и т М ү с ір е п о в т ің 100 ж ы л д ы ғы н атап ө ту ту р а л ы ш е ш ім і осы ны ң дәлелі болып табылады. Ө зін -ө зі тексеруге а рн а л га н тапсы рм алар: 1 . F .Mүсіреповтің соғыс туралы кітабы ңалай аталады? 2. Қайы рғали Смағүлов - к ім н ің прототипі? 3. Мүсірепов Аңан сері туралы қандай еңбек жазды? 4. Мүсірепов А қан сері туралы қандай еңбек жазды? 5. "Ашынған ана", ”Ақлима” қандай әңгімелер топтамасына кіреді. 6. М үсірепов Ү л панды ңалай атады? 195 Қ о л д а н ы л ғ а н ә д е б и е т т е р : 1. Шимырбаева Г. Мусрепов и кино / / Казахстанская правда, 2 2 .03.2 002. 2. Смирнов Н ” Сатпаева Ш ” Адибаев X. Казахская лите ратура. Учебник для 9-10 кл . 一 A .: М ектеп, 1988. 3. Ж у м а га л и е в Б. Классик казахской литературы / / П р и уралье, 02 .0 4 .2 0 0 2 . 4. Т үты н қы з ("П л е нни ца ", повесть и опера. Ж.Ордалие- ва). "Простор" № 7, 8 ， 1995. 5. Базарбаев М. Эстетическое богатство нашей литературы. 6. М уканова Г. Устами х уд о ж н и ка вещает эпоха. "М ы сль" журналы, № 4, 2002. 7. Д а у то ва С. Н а т я н у т а я с тр ун а д р а м а ти зм а . "М ы с л ь " журналы, № 2 ， 2002. М ү х т а р Э уезов (1897-1961) Сенің өлмес е ң б е кте р ің сені әлем дік көркем прозаны ң т а ң д а у л ы ө кіл д е р ін ің ц а т а р ы н а цояды Всеволод И ванов Әлем әдебиетінде М үхта р Омарханү- лы Әуезовтің есім і оны ң Абай ж о л ы " роман эпопеясы ж а ри яланғаннан ке й ін б елгілі болды. ” А б ай ж о л ы ” — ң а за қ ә д е б и е тін ің әлемдік маңтаныш ы . X I X ғасы рды ң 10-20-ж ы лдары ж а з у ш ы әңгімелер мен "Қ а р а к ө з ", " Бәйбіш е-тоңал", 'Қ орға н сы зд ьщ к ү н і" , К ін ә м ш іл б о иж е ткен ", "Ң аралы с ү л у ，” Қ и л ы за м а н ”， "Қ а р а ш -ң а р а ш о қи ға с ы " повестерін ж азды — бүл ж азу- ш ы н ы ң кемелденген түсы болды. Осы ш ы ғармаларды ң н е г із г і та қы р ы б ы тө ң ке р іс к е з ін д е гі қ а з а қ а у ы л ы н ы ң ө м ір і мен түрм ы сы , ңорғансыз ж андарды ң тағдыры бо лы п табылады. Б ұл қарапайы м адамдардьщ зардап ш е гуі, езгіге т ү с у і ғана емес, сонымен қатар х а л ы қты ң р ухан и оянутүсы . М үхтар Эуезов М айлин мен Торайғыровңа ңара- ғанда а д а м гер ш ілік тақы ры бы на кө п оралады. 196 パ ー '. Автор бүл әңгімелерде эйелдер оеинесін ерекше бөліп көрсетеді. Эуезов әйелге Толстойш а немесе Тургеневш е емес, басңаша ңарады. Онда әйелдердің тағды ры өте ерек ше болып келеді. Ж а з у ш ы ш ы ғы с ә й е л ін ің қа й ғы с ы н ш ы найы лы ңпен әңгімелейді, оның ңайталанбас түлғасы н аса бір н ә з ік т ік п е н ж әне ңүрметпен тіл ге ти е к етеді. Әуезовтің ерте кездегі ш ы ғарм алары ны ң өзінде өте бір таңқаларлы ңтай кемел қаламмен ж а зы л га н эйелдер бей- н е с ін ің галереясы ж асалган. "Ң и л ы зам ан" повесіндегі батыл Б екейге арналған ш а ғы н тарауды ң ө зін оңы ған адам бұл әйелді үм ы тпайды . "Ө скен ө р ке н " романындағы бақы тсы з А л уа ға арналған бір ғана тарауды о қы са ң ы з ， осы әйелді өм ір бойы есіңізде сақтап ң аласыз. А л "Қ о р ға н с ы з д ы қ к ү н і" ә ң гім е сін д егі өр кеуде қ ы з Ғазиза мен оны ң әж есін, кексе әйелді ңалай үм ы ту ға бо лады. Ж ас сүл у а ярл ы ң ты ң торы нан ңара ү з іп ш ы ң қ а н к е з де "Қ а р а л ы с ү л у " есте саңталы п қалады . Абай эпопеясында дана ана Ү л ж а н мен м е й ір ім д і әже Зере ж э н е таза м ахаббатты ң бейнесі Т о ғж а н да - ңайта- ланбастұлғалар. 1929 ж . Ә уезовтің ін ж у - м а р ж а н ы 一 "К ө к с е р е к " ш а гы н повесі ж а р ы ң кө р д і. А лександр Твардовский оны оңи оты ры п классикалы ң проза деп атады. Оны қа сқы р д ы ң қаза тапңан қ а н ш ы ғы н ж о ң тау к ө р ін іс і толңытса керек. "К ө к с е р е к " М эскеуде б ір ін ш і рет 1969 ж ы л ы ж а р и я ланды. Эуезов 30-ж ы лдары өмір ң аң ты ғы стары ны ң психоло гиялы к; ж а ғы н а к ө ң іл бөле бастады, оны ең алдымен та- р и х ты ң тү б ір л і кезеңдеріндегі адамдар ң ы зм е тін ің әлеу- м е тт ік наңы ш тары ңы зы қты рды . Б үл " Т а р т ы с ， А и м ан - Ш о л п а н ， " Ш ека р ад а " пьесалары, "Ш а т қ а л а ң ", Б іл е к- ке б іл е к" ә ң гім е ле рі, "А б а й " романы, Ш е кс п и р д ің "Отел- л о ， "А с а у ға т ү с а у ， Н .Г . Гогольдің "Р е в и зо р", К . Тре- невтің "Л ю бовь Я ровая ш ы ғарм алары ны ң аудармала- рында кө р ін іс табады. 197 "Т ү н г і сарьш " (1934) тарихи пъесасы 1916 ж ы л ғы үлт- азатты ң ңозғалы сы на арналған. М .Ә у е з о в т ің ш ы ға р м а ш ы л ы ғы н д а ж ә н е ғ ы л ы м и ңы зм етінде А бай Қ үнанбаевты ң кө р ке м мүрасы таңы- р ы бы на к ө п оры н берілген, ж а з у ш ы н ы ү л ы а ң ы н н ы ң ө м ір і ңы зы ң ты рд ы . Сонау 3 0-ж ы лд арға дей ін А байды ң ш ы ға р м а ш ы л ы ғы ж ө н ін д е ж әне оны ң ңазаң ха л ң ы н ы ң әдебиетін дам ы тудағы р өл і туралы қ ы з у даулар болып ж а т т ы . Эуезов А бай ш ы ға р м а ш ы л ы ғы н дүрыс ғы л ы м и ж әне кө р ке м деңгейге ж е т к із у ү ш ін өте к ө п к ү ш - ж іг е р ж үм са д ы . 1937 ж ы л ы ж а з ы л ға н "Т а т ь я н а н ы ң қ ы р д а ғ ы ә н і" ү з ін д іс і болаш ақ ром анны ң тарауы ретінде еді. Ж а зу ш ы өз ш ы ғарм асы н Абайды ң үлы П у ш ки н м е н р уха н и байла ны сы эпизодынан бастады. Б үл та қы р ы п автордың ойын- ш а ром анны ң н е гіз г і идеясын а й қы н д ай ты н н е гіз г і та- ңы ры птарды ң б ір і болуға ти іс еді. А втор алғаш ңы да романды Абайды ң ңазаң ж эне орыс мәдениеттерінің таңдаулы ж е т іс т ік т е р ін бойына сің ір ге н е к і ха лы ң ты ң үл ы е ке н д ігі туралы ж а з у ш ы н ы ң идеясын атап көрсету ү ш ін "Телғара" (Абаиға анасы мен әж есі бер ген ” е к і ананы тел емген" дегенді білдіретін) деп атауды ойластырған. Роман автордың алғаш ңы кездегі ойы бой ы н ш а үш кіт а п т а н түр уы ти іс еді, б ір а қ ж ү м ы с үр д ісі ке- зінде оны ң шеңберлері кеңейтіле берді. Эуезов "А б а й " романы н е к і к іт а п етіп ж азды , ал оны ң ж алғасы Абай ж о л ы н е к і к іт а п етіп ш ы ғарды . Ж а зуш ы А баи романының б ір ін ш і кітабы н 1942 ж ы лы, е к ін ш і кітабы н 1947 ж ы л ы аяқтады. "А б а й ж о л ы " р о м а н -э п о п е я сы - ү л к е н э п и к а л ы қ ауңы м дағы ш ы ғарм а, X I X ғасы рды ң I I ж а рты сы н д а ғы ңазаң ң о ға м ы н ы ң т ү р л і ж ік т е р ін е терең ене оты ры п дә- у ір д ің ке ң ж әне ж а н -ж а ң т ы сур е тін беретін ш ы н а й ы ә н ц и кл о п е д и я л ы қ туы н д ы . М үхта р Эуезов тарихи ақиңатты ң н е гіз гі м әнін бүзбас- тан та ри хи деректер н егізінде бейнелей оты ры п ө м ір л ік ңүбы лы старды баяндауға мүлдем ж а ң а ш а ңадам ж а с а й ды, ж а з у ш ы оларды ө з ін ің ш ы ға р м а ш ы л ы ң бейнелі се- 198 з ім ім е н то л ы ң ты р а д ы , ш ы н д ы қ т ы ң м ә н д і ж а қ т а р ы н тереңірек а ш у ға , и д е ялы ң -көр ке м ойды т о л ы қ ж үзе ге асырура кө м е кте се тін т о л ы қ немесе іш ін а р а ойдан ш ы гар ы л га н ке й іп ке р л е р д і енгізеді. Р ом ан-эпопеяны ң та- ң ы р ы п к ө к ж и е г ін ің к е ң д іг і, онда к ө р с е т іл ге н адами түлғалар мен тағдырларды ң к ө п т ү р л іл ігі таңғалдырады. " ...Ә уе зо в тіц ром а н ы - ж е т іл д ір іл г е н , цлы, кө рке м шыеарма. Бцл ө м ірд іц к ө п т е г е н ж а ц т а р ы н ы ц бедерлі с у р е т т е р ін беретін, адам өз бойында алы п ж ур ген ц у а т - т ы э н е р ги я н ы к ө р с е т е т ін , м а х а б б а т пен ж е к к ө - р у ш іл ік т і ж э н е ең б а с т ы с ы , т е з е с т е қ а л а т ы н ж ар- қ ы н бейнелер арцылы х а л ы ц т ы ц өм ірдің т а р и х и жол- дагы кезеңдерін к ѳ р с е т е т ін нагы з р о м а н ' — деп ж азды орыс ж а з у ш ы с ы J I.Соболев. Ө м ір ін ің соңғы ж ы лдары нда М .Э уезов ң а з ір гі зама- н ға арналған "Ө скен ѳ р ке н " ш ы ғарм асы н ж азд ы . К іт а п - та суреттелетін оңиғалар ң ал ада ж әне кеңш арда өтеді. А в то р зи я л ы ң ауы м ө к іл д е р ін ің бейнелерін ж асайды , ш о п а нд а р д ы ң , м а қт а ш ы л а р д ы ң , ң ү р ы л ы с ш ы л а р д ы ң ө м ір ін суреттейді. Ж а з у ш ы өз ш ы ғарм асы нда мораль- д ы қ кө ке й те с ті мәселелерді кү р д е л і мәселелер ңатары- на ңосады. Басты к е й іп к е р Н и л Карпов - а д а м ге р ш іл ігі ж о ға р ы , ке ң ойлап, к ө п толғанаты н, м е м л е ке ттік борыш ңа адал, ж а л п ы мүддеге берілген адам. К арпов мал ш аруаш ы лы - ғы н дам ы туды жеделдету ж ө н ін д е батыл үсы ны стар ен- г із е д і. "М е н ің ке й іп ке р ім - зиялы лы гы ж о гар ы адам, орыс м ә д е н и е тін ж е т к із у ш і. О ныц аралас п а й т ы н ic i ж о ц - цазац ха л ц ы н ы ц ѳнері мен эдебиетінен ж а с жцбайлар- дыц отб асы л ы ц ц а т ы н а с т а р ы н а дейін араласып журеді, ол м а х а б б а т т ы е скі эд е т-гц р ы п та р д а н цоргайды ж эне кѳш пелі ж а й ы л ы м н ы ц циы н жагдайлары нда цалган шо- пандар ц ш ін қи н а л ы с қа т у с е д і. Ол өзін тугел д ей адам- дардьщ ж а ц с ы т ц р у ы н а , адамдардьщ ж оеары , т а з а , к ө ң іл і н э з ік болуына а рнайд ьГ, 一 деп ж азд ы М.Эуезов. Ә уезовтің ш ы ға р м а ш ы л ы ғы н д а ғы ж е т е к ш і орын үлы Абайра арналады. М .М аданова ө з ін ің М үхта р Ә уезовтің 199 ш ы ға р м а ш ы л ы ғы ж әне ф р а н цузд ы қ әдеби дәстүрлер" атты ж үм ы сы н д а "М .Э уезов А бай поэзиясы ны ң уш бас т ы кѳ зін т а п т ы , олардьщ іш інде ол х а л ы ц т ы ц поэзия- лы ц д эстурлерді， ш ы гыс ж эне орыс классикасы н, ал олар арцылы баты сеуропалы ц ә д е б и е т т і бѳліп к ѳ р с е т т і " — деп ж азады . "М .О .Ә у е з о в т ің беруіндегі Абайдьщ дуние- т а н ы м ы " маңаласында А .Қ о д а р Ә у е з о в т ің Абайдьщ д у н и е т а н ы м ы н ы ң уш к ѳ з і т у р а л ы т ц ж ы р ы м д а р ы н д а ш ы гы с м э д е н и е т і м ен орыс э д е б и е т і А б а й га ѳ з ін д ік ц л т т ы ц м эд е н и е тін д е сапалы ілгері цадам ж а с а у у ш ін ц а ж е т болуы ф а к т іс ін е к ө ң іл бөлінбеген" — деп атап кѳрсетеді. Соған қарамастан біз М.О. Әуезовке а қиң а тты айту өте күр де л і болған сол ке зд ің өзінде ол А байды ң дуние таны м ы н оған тән барлы қ кө п қы р л ы л ы ғы м е н ж әне те- реңдігім ен ңарағаны ү ш ін ңарыздармыз. Ө зін ің р ы л ы м и ш ы ға р м а ш ы л ы ғы н ы ң ж эн е роман-эпопеясының ар- ңасында Әуезовке Абайды X I X ғасы рдағы ңазаң мәдение- т ін д е гі ең атаңты тұлға ретінде ңорғап ңалудың сәті түсті. Ө зін -ө зі тексеруге а рн а л ға н тапсы рм алар: 1 .1 9 1 7 ж ы л ы М .Әуезовтің ңандай пьесасы жары ң көрді? 2. "Қ и л ы зам ан", " Қорғансы зды ң к ү н і" , "Қараш -ңараш оңиғасы " ңай ж ы л ы жарияланды? 3. М. Әуезов қандай тақырыптарға көбірек назар аударды? 4. "Ғазиза — өр кеуде ң ы з ". Қ ай шығармадан үзінді? 5. Твардовский М . Әуезовтың қа й повесін "Классикалы ң проза" деи атады? 6. Әуезовтің "пси хо л о ги ял ы қ пьесаларын" атаңыз. 7. "Т е л ға р а " - ңай р о м а н ы н ы ң а л ға ш ң ы аты? 8. Ә уезо втің со ң ғы ш ы ға р м а сы н атаңы з. Қ о л д а н ы л ға н әдебиеттер: 1 . А х м е т о в 3. В е л и ки й писатель _ гум а ни ст. "Мысль** ж ур н а л ы № 4 ， 1997. 2. К е д р и на 3. М у х та р А уэзов, 一 М ., 1951. 3. Абай. Н аследники. Н а перепутье. 一 A ., 1995. , 2 0 0 7. А хм етов С. Современное развитие и традиции казахс ко й литературы. 8. Творчество М ухтара Ауэзова и французские литератур ные традиции. 9. Ордалиева Ж . Концепция ка за хско й м у зы ки в творче стве Абая и М.Ауэзова: суфийские мотивы. 10. Кодар А. Мирвоззрение Абая в интерпретации М .О .Ау- эзова ("Культурны е контексты Казахстана: история и совре менность"). —А. , 1998. 1 1 . Базарбаев М . Эстетическое богатство нашей литературы. 12. М а й т а н о в Б. М .Ауэзов 一 х у д о ж н и к .- 1 9 9 6 . С ә б и т М ү қ а н о в (1900-1973) Ол ц л т т ы ц р ом а нны ң дам уы на елеулі і/лес қ о с т ы ... К ейіпке рл е рд ің м ін е з -щ л ы қ с и п а т т а м а л а р ы н б ө л ш е кт е п ж а с а у — М ц қа н о в ш ы еармаларының кредосы болып та б ы л а д ы . Х асен Әдібаев Қ а з ір г і зам анғы қазаң әдебиетінің к ө р н е к т і ө к іл д е р ін ің б ір і Сәбит М үңа- нов төл әдебиеттің дам уы на зор үлес ңосты. О ны ң "Бо- та гө з", "М өл д ір махаббат ", "С ы рдария" романдары ж эне "Ө м ір м ектеб і тр и ло ги ясы ке ң ін е н б е л гіл і болды. С .М үңанов 1900 ж ы л ы Қостанай облысыньщ Преснов ауданында кедей ш аруа отбасында дүниеге ке л д і. Ерте ж е т ім ңалды, ж алданы п ж ү м ы с істеді, қо й баңты, м ал дын; соңында ж ү р д і. Сирек ж эн е бос у а қы тта ауы л молда сынан сауатын аш ты . Б у ы н ы бекім ей ж а ты п ж е т ім цал ган ол ѳмір т е п к іс ін к ѳ п кѳ р д і. Ж а зу ш ы ө з ін ің балалың ш а ғы н д а ғы ауы р к ү н д е р і тур а л ы есінде ңалғандарды "Ө м ір м ектебі романында былай деп жазады: "...ж а зд а біз с у т п е н ж эне цымызбен гана ц о р е к т е к д ік , орыс по- селкесінен а л а т ы н нанды квру біздерге мцц еді. Б ір а қ көбіне ө зін ің балаларына бермей қ а л а т ы н м енің агайы м 201 м ен і м ен қары ндасы м екеумізге ж о ц ш ы л ы ц к ө р с е т ке н ж о қ . Кейде апайы м ы з ж а й л а п цана бір т іл ім нанды бөліп алып, е ш кім ге кө рсе тп е й бізге т ы г ы п беретін. А га й ы м н ы ң о т б а с ы н ы ң к у н к ө р іс і, әсіресе, қ ы с ң а қа ра й ц и ы н д а й т ы н : ір ім ш ік пен сузбеден басца ж е й т ін е ш т е ң е б о л м а й т ы н . К у зд е б із ең болм аса сорпадан е т т і ң исі ш ы гу у ш ін бцзау с о я ты н б ы з, б ір ақ оның өзі б у кіл цыс бойына ж е т п е й ц а л а т ы н еді". С әбиттің есте са қтау ң абілеті ға ж а п еді: аңыздарды, өсиеттерді, х а л ы қ т ы қ эпосты ң ш ы ғарм ал ард ы ж а тң а айта беретін. Д ал ад ағы ж и ы н -т о й л а р д а да өлеңдерін о қ ы п ж ү р д і. М ү қа н о в 15 ж асы нд а А байды ң, Ғабдолла Т о қа й д ы ң өлеңдерімен, ш ы ғы с к л а с с и к т е р ін ің поэма- лары м ен та н ы с ты . К е й ін М үң а н о в өз ш ы ға р м а сы н д а А байды ң өлеңдерін алғаш ңолға алуы туралы былай деп еске алады: ''М е н а л т ы н н а н да қ ы м б а т нәрсені - Абай- дыц өлеңдер к іт а б ы н т а п т ы м . Б ір ін ш і цараган кезде а в т о р д ы ң ф а м и л и я сы н кѳргенде досы мды кѳргендей цуандым... к ц н і бойы бас а л м а с т а н оцы ды м ! Т у н і бойы оцы д ы м і Ж а т ы п оқьіды м , т ц р ы п оцыдым ж э н е оцы ган сайын одан бас т а р т у қ и ы н га т у с т і . Бцл бцрын-соңды е с т іге н ім е мулдем ц қ с а м а й т ы н дуние екен. Т оқай ды ң өлеңдері м а га н цнады, б ірақ мен олардыц бэрін т ц с ін е а л м а д ы м , ке й б ір араб ж э н е парсы сѳздері м е н ц ш ін ж ц м б а қ болып цалды. А л А б а й д а олай емес. М ц н д а м ен бэрін т у с ін д ім . Ѳ й т к е н і ол м а га н т ц с і н і к т і нэрселер — ауы л т у р а л ы , м ен кунде кездесіп ж у р ге н адамдар т у р а л ы ж а зган ... Абай м ен іц о й -т і/й с ігім д і ѳмір бойына ж а у л а п а л д ы ". 1922-1926 ж ы л д ар ы Орынбордағы рабфакта оңыды. 1923 ж ы л ы п у б л и ц и с т ік ж э н е эдеби ңы зм етпен айна лыса бастады. М үңанов "А б а й — қ а з а қ әдебиетінің клас- с и гі", "Ж а м б ы л — Қ а за қс та н н ы ң хальщ а қ ы н ы ，'Сәкен С ейф уллин" м ақалалары н ж азды . 1935 ж ы л ы М әскеуге ң ы зы л профессура и н сти туты - ньщ эдеби б ѳлім ш есін б ітір е д і. " А д а с қ а н д а р ， 'Т е м ір та с", "Ө м ір м е кте б і", "Ж ү м б а қ ж а л а у " (ке й ін н е н өңделген ж әне "Б о та гө з" деп аталған), 202 "Балуан Ш о л а қ ， Сьфдария", "Тындагытолщындар" сияц ты повестерімен романдары жарияланды. "Б отагѳз" (1938) романы ж а зуш ы н ы ң үлке н ж е т іс т ігі болды. Онда халыңты ң тарихындағы ңиын кезең болып са налатын 1912-1919 жылдардағы оңиғалар, әлеуметтік тар- тыстар, түр л і ңоғамдың күш тердің ңаңтығыстары суретте- леді. Ж а зуш ы романға сол жьшдардағы ңазаң өм ір ін ің у л кен иірімдерін арңау етіп, алуан түрлі, қайталанбас ерек- ш елігім ен көзге түсетін кейіпкерлердің м інез-ңүлы ң си паттамаларын терең аша оты ры п болмыстың эпикальщ кө р ін іс ін толың ңамтиды. Романда басты кейіпкер, қарапайым ауыл қы зы Бота- гөздің адамгерш ілік, азаматтық есеюі, жас м үғалім Асқар- дың табанды күрескер-революционер ретінде ңалыптасуы, Амантайдың саналы саяси ңайраткерге айналуы, Кузнецов- ты ң қанауш ыларға қарсы күреске көтерілген қазаң кедей- лерін топтастыру ж өніндегі белсенді ңызметі туралы әңгіме- ленеді. Ботагөздің бейнесі ж а зуш ы н ы ң үлкен табысы болып та- бьшады. Ол нағыз махаббатңа иесі, бірақ оның мінез-ңүлың сипаттамасы махаббаттың шиеленістерінде емес, ең алды мен ө ткір әлеуметтік-саяси та п ты қ күрестерде ашылады. С .М үқа н о в - тамаш а ә ң гім е ш і, ке й іп ке р л е р д і әлеу- м е т т ік -п с и х о л о ги я л ы ң си п а тта уд ы ң ш ебері. Ол ңазаң ром а ны ны ң дам уы на ү л ке н үлес ңосты. Ө зін -ө зі тексеруге а рн а л ға н тапсы рм алар: 1 . С. Мүңановтың триллогиясын атаңыз. 2. А б а и д ы ң өлеңдерімен т а н ы с қа н д а ғы к ө ң іл - к ү й ін а й ты л беріңіз. 3. Мүңанов кімдер туралы сын маңалалар жазды? 4. "Ж ү м б а ң ж а л а у " ңай р ом а н ны ң а л ға ш ң ы аты? 5. А сң ар , А м а н та й , К узн ец о в — ңанадай ш ы ға р м а н ы ң ке й - іп ке р л е р і? 6. Жазушының есімін кө п ш іл ікке белгілі еткен үш роман ды атап шығыңыз. Қ о л д а н ға н әдебиеттер: 1. Смирнова Н ” Сатпаева Ш ” Адибаев X. Казахская лите ратура. - A.: Мектеп, 1988. 203 2. А хм етов С. Современное развитие и традиции казахс ко й литературы. 3. Адибаев X . Путь к народу - путь к счастью. "Дружба наро дов" журналы , №10 ， 1960. 4. Базарбаев М . Казахская поэзия: художественные иска ния. А .: Жазушы, 1995. Т а ра уға а рн а л га н тест сү р а қта р ы : f: - w 1 . Абайдьщ анасы: а) Зере; ' Ә) Ділда; б) Кэм ш ат; в )Ү л ж а н . 2. ” …Атжаңты келген үзын сопаң басының жоғарғы жағы қаз жүмыртңасындай. Жалғыз көзін ңабағы жаппайды... " бүл "АОай жолы романындағы қай кейіпкердің суреттемесі; а) Байдалы; ә) Байсал; б)Оспан; в) Қүнанбай. 3. Қайсысы F .Мүсіреповтің шығармасы емес: а) "Оянған өлке ; ә) "Қ а за қ солдаты"; б) "Ү л п а н "; в) Ботагөз . 4. "Өмір м е к т е о і- мына ж а зуш ы н ы ң тағдыры жөне ш ығармашылығы туралы автобиографиялың трилогия: а) І.Ж а н с ү гір о в ; ' パ ' 1 ә) М.Эуезов; б) С.Мүқанов; в) Ғ.Мүсірепов. 5. "Өтеген батыр" - қайавтордың туындысы: ニ а) Ж .Жабаев; б) С.Мүңанов; в) А.Қүнанбаев; г) С.Сейфуллин. ,т 2 0 4 6 . С.Мүңанов шыгармасьшың басты кейііікерлерінің есімдері: а) Ңайсар мен Сүлушаш; ө) Алтай мен Сүлушаш ; б) М ә ш ік пен Сүлушаш ; в) Сәбит пен Сүлушаш. 7. Ғ.Мүсірепов ңай ж азуш ы жөнінде жазған жоң: а) М .Горький туралы; ә) Т.Ш евченко туралы; б) А.С олженицы н туралы; в) М .Ш олохов туралы. 8. М.Әуезовтің адамның табиғат дүниесімен ңарым-ңаты- насын суреттейтін шығармасы: а) ” Қаралы с ұ л у "; 1 ө) "Көксерек"; б) "Қараш-ңараш оңиғасы ; в) "Қ и л ы заман". 9. Суырып-салма өлеңдерді шыгарушы, айтыстарта қатм_ сушы; а) Т.Ж ароков; ә) Б.М омыш үлы; б) Қ . Ам анж ол ов; в) Ж.Ж абаев. 10. Қайрош Сарталиев - Ғ.Мүсіреповтің ңай шығармасы- ның кейіпкері: а) "Оянған өлке ; ә) "Қ а з а қ солдаты"; б) "Ү л пан ". 1 1 .С.Мүңанов ңай шығарманы жазған жоң: а) "Сырдария ; ә) "М өлдір махабЬат"; б) "Б оры ш "; в) "Ботагөз". 12. М.Әуезовтің пьесасы; а) "А йм ан-Ш олпан ”； ә) "Амангелді"; б) "Қозы -Көрпеш "; в) "К ү й ш і". 2 0 5 I X Т А Р А У Қ А З І Р Г І Қ А З А Қ Ә Д Е Б И Е Т І Н І Ң П Р О З А С Ы Т а р и х т ы білу керек, т а р и х - бцл біздіц ө т к е н ж а д ы н ам а м ы з. Ж а д ы нам аны , ө т к е н д і, өз ха л ц ы н ы ц т а р и х ы н білу бізді ой-өрісі кең адамдар ц а т а р ы н а цосады. Ө тке н д е р турал ъ Геещ елік — а д а м з а т а қы л -п а р а с а т ы н ы ң негізі. Ә нуар Ә л ім ж а н о в Өнердегі ж әне әдебиеттегі та р и хи д ә уір д ің н аңты та р и х и м а з м ү н ы н , о н ы ң қ а й т а л а н б а й т ы н ке л б е т і мен к ө р ін іс ін әдеби түр ғы д а бейнелейді. Еуропадағы тарихи ром анны ң н е гіз ін салуш ы ағыл- ш ы н ж а зу ш ы с ы Вальтер С котт болып саналады. А л Ре сейде — М .З а го с ки н н ы ң "Ю р и й М илославский, немесе 1612 ж ы л ғы орыстар" романы (18 29 ) ， A .C . П у ш к и н н ің "Ү л ы П етрдің азабы" ж эн е "К а п и та н ң ы зы " атты ш ы ғар- м ал ары. Бүл ж а н р "С оғыс ж эне б е й б іт ш іл ік " роман-эпо- пеясында б и ік деңгейге көтерілді. X X ғасы рды ң 30-ж ы л- дарындағы А лексей Толстойдың ” 1 П ётр" романын да осы түрғы дан атауға болады. А втор романда тарихи процеске ө з ін ің багасын береді. Т арихи процесс туралы үсыныста- рында ж а з у ш ы н ы ң философиялың ж э н е а д а м ге р ш іл ік мүраттары к ө р ін іс тапңан. 206 Т а р и х и т а қ ы р ы п қ а ңазаң әдебиетінде X X ғасы рда I . Есенберлин ("К ө ш п е н д іл е р " тр ило ги ясы ), К .И к р а м о в ("Б о л у ы м ү м к ін б аң ы т"), Ә .Н урпейісов ( " Қ а н мен тер"), Б .М о м ы ш ү л ы ("А р т ы м ы з д а М ә с к е у " ), Ә .К е к іл б а е в ("Ү р к е р "), Ә .Ә л ім ж а н о в ("Ү с та зд ы ң о р а л у ы ", "Ж а у ш ы " "М а х а м б е т т ің ж е б е с і"), Д .Д о с ж а н ( " Ж іб е к ж о л ы ”） ， Б .Ж анд ар б е ков ("С а ң та р " д и л о ги я с ы ) ңалам та р тты . 2002 ж ы л ы бүл т із ім ге М ә д і Қ айы ңбаев "С ү л у С үзге" ж әне Қ а д ы р Ә лім ңүлов, Т үрсы н Зәкен "К ө кб ө р іл е р д ің кө з ж а с ы " та р и хи аңыздарымен қосы лд ы . Б үл романға Ш е р ха н М үртаза: "Қ а з а ц эдебиетпінде Ш ы ң е ы с х а н н ы ң өм ірі т у р а л ы бцрын мцндай кец көлемде с у р е т т е м е бол ган ж о ц , бцл аса курделі е ң б е к т ің н ә т и ж е с і" , - деп баға берді. М .О .Эуезов б ір сөзінде: " Қ а з а қ т а р и х ы н ы ң к ө п т е - ген ж ерлері ж ы р т ы л е а н л е н т а н ы еске т у с ір е д і" 一 деп атап айтңан екен. Б ұл ш ы н д ы ғы н д а да осылай. Қ а з а қ әдебиетінің сы н ш ы сы З .С .Кедрина: " Қ а з а қ т а р и х ш ы - ж а зуш ы л а р ы барлыц у а ц ы т т а да ір і з е р т т е у ш іл е р бол ды. Олар көбінесе кә с іп қо й т а р и х ш ы л а р д а н бцрын шын- дыцца сай т а р и х и т ц ж ы р ы м д а м а жасайды . С о н д ь щ та н да олар т а р и х и щ ж а т т а р мен б ц л т а р т п а й т ы н ф а к т і- лерді ізд е уге к ѳ п к у ш - ж іг е р л е р ін ж ц м с а й д ы " , 一 деп кѳ рсе тті. Оны Эуезов эпопеясы ндағы Қ үн а н б а й д ы ң та м аш а бейнесі таң ңалды рды . Б үл бейне өмірден а л ы н га н . Б ір а қ к ө п уаң ы т бойы ойдан ш ы ға р ы л ға н деп есеп- теді. С оңы нан романда баяндалған, о н ы ң іс -ә р е к е т ін дәлелдейтін мәліметтер мұрағаттардан табылды. Д ем ек, Әуезов ө з ін ің ш ы ғарм асы нда Қ үн а н б а й бейнесін жаса- мастан бүры н, тари х зерттеуш ілеріне дейін-аң барльщ ң үж а ттар м е н таны сңан деген ң о ры ты нд ы ға ке луге бо лады. Ә .К е кіл б а е в та ө з ін ің "Ү р к е р " ром аны н ж а з у үстінде осындай ерекш е ж ү м ы с та р істе д і. Ол Р и га к іт а п х а н а - сында саңталған бір ңолж азбаны ң сурет кө ш ір м е с ін та п т ы . Б ү л ө з ін д ік е р е к ш е л іг і бар ң о л ж а зб а к ү н д е л ік , д әл ір ек айтңанда, а ғы л ш ы н с а я ха тш ы сы Д ж о н К ест- л и д ің 1736 ж ы л ы Орынбордан Ә білхаиы р х а н н ы ң орда- 207 сына д е й ін гі ж асаған саяхаты ны ң есе- бі. Саяхатшы нені көрді, кіммен кездесті, не туралы ойлады, осының бәрін ж ан-ж ақ- ты жазған. Д ж он Кестли көм ір бояумен Ә білхайы рды ң ж әне оны ң ү л ы Ералы сүлтанның суретін салған. Ханды , оның әйелін ж әне тө ң іре гін д егі адамдардьщ а й т қ а н с ө зд е р ін ж а з ғ а н , Ресей м ен ңазаң даласы арасында орнаған байла- Ә б іш К е к іл б а е в ныстарда белгілі р ө л атқар-ған адамдар- (1939 ж .т .) дың аттарын атаған. С аяхатш ы орысша да, ңазаңш а да білмеген. Онымен бірге е к і тіл м а ш болған. Б ір і шебердің к ө м е к ш іс і оры нборлы қ Д и тр и х Ю стус есімді 14 жасар неміс ж әне Қ үлб а й есімді татар малай. М ү н ы ң б ір ін ш іс і немісше сөзді орысш аға, е к ін ш іс і орыс тіл ін е н ңазаңш аға аударған. 一一、 "Ү р ке р романы Қ а за қс та н н ы ң Ресейге ң о сы л уы н ы ң кездейсоңты ғы туралы аңыздарды ж о ң ң а ш ы ғара о ты р ы п, бүл та ри хи ф а к т ін ің болу процесін наңты көрсетеді. Б үл , әрине, әдеби ш ы ғарм а, сондыңтан да автор тамаш а е скі салт-дәстүрлерді, күр д е л і ж ол-ж орамалдарды , әдет- ғү р ы п та р д ы ж а н -ж а ң т ы ж әне с ү и іс п е н ш іл ік п е н ж а за о ты р ы п, оны ң ә л е у м е ттік м агы н а сы н , ф илософ иялы қ қ ы р ы н , ха л ы ң ты ң іш к і р у х ы н а ш ы п көрсетеді. Сан ғасы рды ң а м ти ты н , үзаң д әуір д і с ю ж е т т ік ж е л і е тке н I . Е сенберлин р ом а нда р ы т а р и х и қа һ а р м а н д а р түлға сы н ашса, Х .Е се н ж а н о в ты ң төрт кіт а б ы (пентало ги я сы) азамат соғы сы к е з ін д е г і қ а з а қ даласын ң ил ы - қ и л ы оңиға, тартыс, күрес арңы лы бейнелейді. Т а ри хи адамдарды э п и ка л ы ң ж үй е м е н ңатар л и р и ка л ы ң тебі- реністе суреттеу де бар. Дала дауы лпазы Сәкенге арнал ган Ғабит М үсіреповтің "Кездеспей ке тке н бір бейне" поэ масы, Сәкен Ж ү н іс о в тің А ңан сері" романы, халың өнер- паздары ж айлы Тәкен Ә лімңұловты ң хи ка я т, әңгімелері — сондай ш ы ғармалар. Есенберлин " Көш пенділер" трилогиясы н ж азған түста ңазаң тарихы н қатаң ғы л ы м и -зерттеу болмаған еді. Ж азу- 208 ш ы оқырманға беимәлім материалдарды пайдаланып, А зи я мен Еуропаның қи ы - лысында ж атңан қа за қ даласының бес ғасы рлы ң (X V ғасырдан бастап) тари х ы н баяндайды, Темір империясы қүла- ға н н а н к е й ін өз м е м л е к е т ін ң ү р у ға үм ты лған ңазаң халңы ны ң ө зін д ік даму жолдарын аш ып көрсетеді. Соның өзінде бы ты раңқы , басы б ір ікп е й т ін кө ш пе лі тайпалардың б ір іг у і ж а л п ы тарихи про- Іл и я с Есенберлин цестің бөлшегі ретінде көрсетілген. (1915-1983) Т р и л о ги я аясына X V ғасы рдан бастап X I X ғасы рды ң ортасына д е й ін гі кезең ғана е н іп қо й ға н ж о ң , сонымен ңатар ж о ң ға р ла р , қы та й л ар ж әне басңа да шетел т а п - ң ы н ш ы л ы ғы , тайпалар мен рулар арасындағы ж ер ү ш ін , хандар мен сүлтандар а расы ндагы б и л ік ү ш ін ңанды айңастар, кө ш п е н д іл е р д ің үстем тап ө к іл д е р ін ің е згіс і- не ңарсы күрестері сияңты трагедиялың оңиғалар то л ы қ көрсетіл ген. А ң ы з-е р те гі айтуш ы лард ы ң сөзімен ж а з у ш ы оңырмандарды ө тке н ғасы рдағы , ш ы ң ғы с т ы қт а р - ды ң б и л ік ж ү р г із ге н ңапас д ә у ір ін д е гі оқиғаларм ен та ны сты рады . І.Е се н б ер л ин нің тр и л о ги я сы - ңазаң х а л ң ы н ы ң та р и х ы н суреттеумен қатар, ол із г іл ік идеясына негіздел- ген ш ы ға р м а ретінде қазаң әдебиетіндегі м аңы зды ңүбы- лыс болды. " К ө ш п е н д ілер " тр и л о ги я сы — ір і көлем дегі кө п сала лы ш ы ға р м а , ңазаң әдебиетіндегі б ір ін ш і ром ан -хр он и ка , та ри хи ж а н рд ы дам ы тудағы ж а ң а баспалдақ болып табылады. К .И кр а м о в т ы ң "Б олуы м ү м к ін б а қы т " романы Қазаң- стандағы 1916 ж ы л ғы ү л т-а за тты қ к ө т е р іл іс т ің басш ы сы А м а н ге л д і И м а н овты ң е р л ік та ғд ы р ы н баяндайды. Б үл к іт а п т ү р л і ха лы ң та р ды ң р у х а н и ө м ір ін ің м ә ң гі өзара ңары м -ңаты наста е ке н д ігі айты лған. З .Ш а ш к и н н ің " Т е м ір т а у ы ", Т .А х а н о в т ы ң " Б о р а н ы " , О .Б ө ке е в т ің " М ү з т а у ы " , С. М ү р а т б е к о в т ы ң " Ж а б а и ы ал- 14-44 209 м а сы ", Т .Ә б д іко в тің "Ө л іа р а с ы ", т.б. 一 еңбек адамының а д а м ге р ш іл ігі мен азам атты ғы н ы сты ң ы қы л а сңа бөлеи бейнелеген, реализм мен р ом антизм ді шебер шендестір- ген, замандасы мы зды ң а р м а н -тіл е гін еңбек ты ны сы м ен ңоса ж ы р л а ға н айтулы ш ы ғармалар. Т а р и х и ш ы ға р м а та р и х ф а кт іл е р ін б ір ік т ір іп қа н а ңойм айды , м ұнда та р и хи о қи ғал ар с ы р т қы ф актор реті- нде，ал ш ы ға р м а н ы ң м аңы зы автор көтерген проблема- л арды ң а д а м ге р ш іл ік -п с и х о л о ги я л ы ң ж а ғ й н а н ж а н - ж а ң т ы баяндалады. J Қ а з а қ прозасы ны ң к л а с с и гі Ғ .М ү с ір е п о в :"С д о е т ш і р е т ін д е м е н і ең алдымен адам, оныц ө м ір і мен барлыц іс - ә р е к е т ін іц к ө р ін іс т е р і қ ы з ы қ т ы р а д ы . А д а м н ы ц і з г і л і к т і de ж а р ц ы н ж а н -д у н и е с і, оны ң б ц р ы л ы с т ы с ә т т е р д е г і, та гд ы р л а р т о гы с ы н д а гы цозгалысы, м іне, на гы з ә д е б и е т т ің т а ц ы р ы б ы , с у р е т к е р з е р т т е у ін ің о б ъ е к т іс і', - деп ж а зға н болатын. Осы түр ғы д а н алган да та р и хи романдар б е л гіл і оір та р и хи д әуірд е гі адам дардын; р у х а н и л ы ғы , ө м ір ін ің м ә н і мен м азм үн ы , бацы ты ж ө н ін д е гі м ә ң г іл ік таңы ры птарды ш е ш у ім е н ң үнды . Ө зін -ө зі тексеруге а рн а л га н тапсы рм алар: 1 . Ә.Ә лімжанов: "Ө ткеннің е сте л ікте р і— деген ойын аяқтаңыз. 2. "М ахамбеттің жебесі шығармасының авторы кім ? 3. 2002 ж ы л ы Ш .М үртаза тарихи баға берген роман ңалай аталады? 4. Қаздң тарихы н " жы ры мдалған лента" деген кім ? 5. Сынш ы З.С .Кедрина ңазаң ж а зуш ы -та р и хш ы л а р ы на қандай баға береді? 6. " Көш пенділер" трилогиясы ны ң маңызы ңандай? Қ о л д а н ы л ға н әдебиеттер: 1 . Ә. Ә л ім ж а н о в . Есенберлин және оның "Көш пенділер трилогиясы. 2. Г. Белъгер. Ү ш ш е кт ің әуендері. - А .: "Ж а з у ш ы ", 1986. 3. Ж. Ордалиева. Түгқын қыз / / "Простор" журналы, № 7-8, 1995. 2 1 0 4. Т. О разбайцы зы . Б а уы рж анны ң ке й іп ке р ім е н жүздесу / / ” Простор” журналы, № 3 ， 2002. 5. М әскеудегі Бауыр ж а н М о м ұш ұл ы н ы ң к е ш і / / "П р о стор" ж ур нал ы , №3, 2002. 6. М ц р т а з а Ш . Тұлпардың түя ғы / / "Егемен Қазаңстан", 1 9 9 8 . 7. С. Досанов. Үлттық рухты оятңан үлы суреткер / / "Қазаң әдебиеті", 2006. - 6 6. 8. М . Жолдасбекцлы, Қ . Салеарыцлы, А. Сейдімбек. Ел тү тқа . - Астана, 2001. Ң а з ір г і қ а з а қ ә д е б и е тін д е гі э к о л о ги я л ы ң ж ә н е и м а н д ы л ы қ м әсе л ел ер і Қ а з а қ п р о за с ы н д а ж а з у ш ы л а р Ә .Н үр п е й ісо в , Р.Сейсенбаев, Д .Д о с ж а н қ а з ір г і қо ға м н ы ң ә ко л о ги я л ы қ және им анды лы қ таңырыбын ңозғады. Ә бд іж әм іл Н үрпейісов е сім і " К у р ля н д ия " (1948) романымен, ке й ін н ен ж а ң а атаумен ш ы қң а н "К ү т к е н к ү н романымен, "Қ а н м е н тер" (1984) рома нымен оқы рм анға таныс. 1999 ж ы л ы оны ң "С оңғы пары з" романы ж а р ы ң Әбдіжәміл щрпейісов кө р д і. 1924 ж .т . Ә б д іж әм іл К ә р ім ү л ы Н үрпейісов - Қ а з а ң с т а н н ы ң х а л ы ң ж а з у ш ы с ы , Ү л ы О тан с о р ы с ы н ы ң ардагері, М е м л е ке ттік с ы й л ы ң ты ң лауреаты. "С о ң ғы п а р ы з" - әлеум еттік-ф илософ иялы ң роман, онда А рал т е ң із і трагедиясы ж а й л ы сөз ңозғалады. "П а р ы з …Ж а л п ы алганда ж ер б е т ін д е гі адам ө м ір інің бәрі - парыз. Р ом ан осы т у р а л ы " - деп Герольд Бельгер ө з ін ің "Ү ш эуен са ры ны " кіта б ы н д а атап кѳрсетеді. "С оң ғы п а р ы з" ром аны ны ң авторы былай деп ж а з а ды: М е н адам ны ң м о р а л ъ д ы қ -э т и к а л ы қ проблемала р ы н , эсіресе р у х а н и ж а у а п к е р ш іл ік п р о б л е м а с ы н к ѳ т е р г ім келді. А рал т е ң із ін ің ж а га л а у ы н д а гы балыц- ш ы лард ы ң т ц р м ы сы соңгы ж ы л д а р ы ку р д е л і болы п 2 1 1 о т ы р : т е ң із т у р л і себептерден т а р т ы л ы п барады. Адам ж э н е т а б и г а т қа р а п а й ьім мод алы т а ц ы р ы п р е т ін д е беріліп о т ы р га н ж о ц , керісінш е, м е н і к ѳ п т е н бері т о л - еандырып о т ы р га н проблема". ''К л а с с и ка л ы ц реализм д э с т у р ін меңгере о т ы р ы п , Сіз ең курделі ж а н р -а п о к а л и п т и к а л ы ц эдебиет, ж а н ры н д а ж а л гы з ш ы гы п о ты р с ы з. М ц н ы ң ѳзі - р у х а н и ерлік. Р ом ан бэрім ізді цлы Т а б и га т п е н б а й л а н ы с та екені- м ізд і еске алы п оты руеа шацырады, ѳ й т к е н і ол адамдар- еа ш ексіз ж о м а р т т а , а п а т т ы жагдайда ц а т а л да болуы м у м к ін '. "С із с и я ц т ы адамдар - біздің м а ц т а н ы ш ы м ы з ", - деп эдебиет сы нш ы сы М үрат Эуезов ө з ін ің п ік ір ін білдірді. "Қ о ға м д а осындай ңызметте істей оты ры п, сен қ а з ір н аш арланы п бара ж а тң а н өлкеге қо р ға н ы ш ж әне т ір е к болар едің. А л сен ... оны ң а р ы н а ... бабалардың өсиетіне, болашаң үр п а ң ты ң и г іл іг ін е ңастандың ж а сай сы ң — деп Ж ә д іге р ө з ін ің б ұ р ы н ғы кластасы Ә зім д і к ін ә л а й д ы .— Егер адам н а ғы з адал болса, ол болаш ақ туралы да, қа - з ір г ін і де бірдей дәрежеде ойлауға м ін д е тті..." Теңіз біз ү ш ін ңасиетті. Бабалар бізге алты н, ңала қа л- дырды ма? Әрине, ж о ң , те к аңыздар мен өсиеттерді ж әне те ң ізд і ңалдырды . А л сенімен біз ү р п а ғы м ы зға н е н і қа л- дырамыз? К ү н і- т ү н і үстін е н а ң ы за қ ж ел сорып тұраты н, түзд ы боран ү й ы т қ ы п түр аты н ә й д ік ш үң ң ы р д ы ңалды- рамы з ба? Болаш аң ү р п а қ өлі түзды к ө р іп не айтады?.. Т о й ы м п а зд ы қ адамға ойсыз өм ір сүруге қ ү қ ы ң бере ме? Ж а л п ы ойсыз, м үң сы з адам деген не?" - осындай сүраң- тар Ж ә д ігер ге ты н ы ш т ы ң бермейді. Ж ә д іге р - ө кп е л і ү р п а қ т ы ң ө к іл і, оны ң а ш уы , үрей- ң орңы ны ш ы , болашаң туралы қам ң орлы ғы бізді бей-жай ңалдыра алмайды. А рал үстінде тәж іриб е ж асай оты ры п, Ә зім с и я қт ы адамдар жерде ж ү м а ң болады деп к ү т т і. Ж ү м а қ болган ж о ң ! Адамдар барлың іс-ә р екеті ү ш ін Табиғат алдында ж а у а п беруі керек! Табиғат алды ндағы өз қа ры зы м ы зд ы ңайтары п болдың па?! Б үл — О бдіжам ал Н үрпейісов про- засы ны ң терең м а зм үн ы , оңиға ж е л іс і, он ы ң авторлың т е б ір е н іс і . ； マい * > 21 2 2002 жылдын, мамыр айындгі Қ а за қ- станда М е м л е ке ттік сы й л ы ң ты ң ж эне М.Эуезов атындағы сы йл ы қты ң лауреа ты ж а зу ш ы Д үкенбай Д осж анны ң "И не үш ы нд а ғы ө м ір " атты романы ж арьщ қа ш ы қ т ы . Б үл ш ы ға р м а ө т ке н н ің ж әне қ а з ір г і ке зд ің кеселі туралы ө зекті та- қ ы р ы п қ а арналған. ” М е н адамның цор- еаныш т а п ш ы л ы гы н ы ц қозды ргыш ын ж ц қ т ы р е а н ж а с ж і г і т т і ң а я н ы ш т ы таеды ры н б а я н д а й м ы н ， 一 деиді Д .Д ос ж а н . Бүл ж и н а қ т ы бейне, біраң кіта п та ойдан ш ы ғары лған нәрсе лсоң. Повестің басты ке и іп ке р і Айбар зиялы ата-ананың дарынды баласы. Ш етелдің бе- делді университетінде оңу, содан соң астанада ө зін ің биз- несін сәтті ж үр гізд і.Ө м ір д е басңа та ғы не керек? Б іраң Айбар сауың-сайранға қүм а р болады, аңыр аяғында айы қ- пас дертке үш ы райды . Ол өзін-өзі өлтіреді. Қайғы д ан ана сы ңайты с болады, ә ке с і а қы л ы н а н ш атасады. "Әрине цаж ы ган, т о р ы қ ц а н адамның жан-дуниесіне щ іл у оңай емес, бірақ мен онымен бірге барлық қайеы -цасіретін бас т а н кеш ірдім. Ж а с та р д ы қ а у іп т і цадамнан алдын ала цозеамасац, бізді цайгылы ж агдайлар к у т іп т ц р . Бцл т у ралы барлыеымыз ойлануga т и іс т ім із . К і т а п - ц а у іп т е н сацтанды руды ң жолы. Ж ас црпац санасына із г іл ік щ р ы н себу керек, оларды р у ха н и б е р ік т ік к е , ж а ц сы нэрселерге ц м т ы л у га тэрбиелеу к е р е к ', - дейді автор. Өзін-өзі тексеруге арналган тапсырмалар: 1 . Ә . Н ү р п е й і с о в т ы ң ж а ң а р о м а н ы н ы ң а т ы _________________________________ 2._Нүрпейісовтың әлеуметтік-филисофиялық романы___ 3. "С о ң ғы пары з р о м а н ы н ы ң т а қ ы р ы б ы _________________ 4. Сыншы Мүрат Әуезов "Соңғы парыз" шығармасын цан дай баға берді?_____________________________________________ 5. "Торығу немесе аруақтар қүмдарды кезіп ж ү р " романы- н ы ң а в т о р ы ------------------------------------------------------------------------------------- 6. Д.Досжан 2002 жылы жары қ көрген повестің авторы. Повесть қалай аталады? 7. Д . Д о с ж а н н ы ң ңандай та ң ы р ы п ты ңозғайды? 213 Д щ енбай Д осж ан (1942 ж . т . ) Қ о л д а н ы л ғ а н ә д е б и е т т е р : 1 .В. Оскоцкий. Нүрпейісов туралы сөз (Ә. Нүрпейісов "Қан мен те р ", к ір іс п е сөзі). — A ., 1986. 2. Ә. Нұрпейісовке 一 70 жыл / / Аргументы и факты, 1994. 3 . Г . Б е л ъ г е р . Ү ш ш е к т і ң ә у е н д е р і . — A . , 1 9 8 6 . 4. М . П а р хо м е нко . Саңтандыру кітабы / / "Казахстанс кая правда", 2002. 5. М . Базарбаев. Әдебиетіміздің эстетикалық б а й л ы ғы .- A .: Ж а з у ш ы , 1976. 6. H . Анастасъев. Небо в чаш ечке цветка. А .Н ур п е и со в и его кн и ги в мировом литературном пейзаже. - A.: Ѳлке, 2004. ’ ifïtï Қ а з ір г і по эзи ян ы ң мәселелері Поэзия адамның дүниеге, өмірге, ңорш аған ортаға де ген көркем сөзбен бейнелеген ңайталанбас ж еке көзңара- сы, сондыңтан да ол бостандықты, е р к ін д ік т і талап етеді. Поэзия түр лі жағдайлардың қуат, әсерін ж о қң а ш ы гармай ды, біраң оның еркіне бағынбайды. Ол арңылы адам ө з ін ің іш к і ж ан-д үни есінің толғаны сы н, п ік ір ін білдіреді. Осыған сәйкес, ң а зіргі қа за қ ақы ндары дүниеге көзқа- расын өзінш е білдіреді, біраң бәрі де өздерінің өлендерін- де адам, с ү й іс п е н ш іл ік , табиғат, Отан, ана т іл і с и я қт ы д ә с тү р л і та ң ы р ы п та р д ы бірдей ж ы р л а й д ы . М әселен, А қ ү ш т а п Баңтыгереева ана тіл ін е қаты сты жазады. А на т іл ін ің ү н д іл іг і， саздылығы және ңайталанбас ерекш елік- тері туралы жырлайды . Ж үбан М олдағалиевті а н а т іл ін ің тағды ры, туға н ж е р мен ж әне х а л ы қп е н , оны ң дархан даласымен ты ғы з бай ланы сты бабалар т іл і, аналар т іл і мәселесі толғандыра- ды ("Қ а з а ң т іл і" , "Қ а за ң ш а д а н аударма , 'Ө сиет"). Сәуле боп т ц р с ы н санамда Ә лдиі, у н і м э ң гіл ік . Б іл м е с ін -б іл с ін т у с ім н е н , Y ц пасы н-ццсы н т у р ім н е н , Т аны сы н д щ и е ісім нен, Т а н ы сы н т у г а н т іл ім н е н . Ж . М олдағалиев ңандай таңы ры пңа ж азса да, азамат- ты ң , із г іл ік , а д а м ге р ш іл ік мәселелері ол ү ш ін ең басты- лар, ж а л п ы о ны ң п оэзиясы ны ң ой ө зегі осындай. "Ж . М о л д а га л и е в т ің шыеармасынан біз наеыз цазац поэзиясын көреміз. О ның поэзиясы даламыз с и я ц т ы шал- цар, өлецдерінен судың сылдыры, ж е л д ің ш уы лы , ж а сы л а л қ а п т ы ң дарқандыеы кө ріне д і", - деп ж азады қ а з ір г і әдебиет та н уш ы М ү с іл ім Базарбаев. М о л д а ға л и е в тің "М е н - ң а з а қ п ы н " , "Т у ға н ж е р ” , "Қ и я л ң а н а ты ", "Д ала дастарханы ", "Ж ы р туралы ж ы р ", ж әне "Н ү р л ы ж о л " си я ң ты поэмалары бар. 215 А ң ы н ға ш ы ға р м а сы н а н б із н а ғы з ңазаң п оэзиясы н кө ре м із. О ны ң поэзиясы дарқан даламызды, сылды рлап аңңан суы м ы зд ы , бергенінен берері мол ж а сы л алңабы- мы зды ж ы р ла йд ы . А н а т іл і туралы ә ң гім е н і М үңағали М ақатаев та одан ә р і өрбітеді. Ол орыс т іл ін ің са зд ы л ы ғы н ж ә н е қ а з а қ т іл ін ің ә у е н д іл ігін т ү с ін іп оларды ж алға сты р а алды. Маңатаев Б л о кты ң өлеңдеріне т ә н ті болды, оны "орыс п о э з и я с ы н ы ң а л ы б ы " атады . Ол Б л о к ты қ а з а қ ш а ғ а аударды. П оэзия оны Б л о кп е н , Ш е кс п и р м е н ж э н е У й т- менмен ж аңы ндасты рд ы , олардьщ ш ы ғарм алары н ана т іл ін е тамаш а аударды. М аңатаев ә л е м д ік поэзиядан к ө п нә рсе ні ү й р е н д і, б ір а қ е л ік т е у ш і болған ж о ң Қ а л қ а м , М е н Л е р м о н то в , П у ш к и н де емен, Е с е н и н м ін демедім е ш кім ге мен, Қ а з а қ т ы ң цара өлеңі - щ д ір е т ім , Онда бір сцмдыц сыр бар е с тіл м е ге н . Ол халы ңтан, он ы ң аңы здарынан алғанды ғана к е р і ңайтарам ы н дейді. Ол 一 халык; р у х ы н ы ң , оны ң поәзия- сы н ы ң ж а ң ғы р ы ғы . Олжас Сүлейменовтің тіл ге қа ты сты о й -п ік ір л е р і ере- к ы ш е . О .С үлейм енов әлем т іл д е р ін ің өзара б а йл а н ы сы н , ң а з ір гі ке л б е тін ің ңалы птасуы на т ү р ік т іл і эле м ен тінің ңаты сы н зерттеген б ірқатар ж үм ы ста р д ы ң авторы. А ң ы н поэзиясы нан ү л тты ң сарын б айкалы п түрады. Ол орыс т іл ін д е ж а з ға н өлеңдерінде ш ы ғы с т ы ң ж ә н е қ а з а қ лексикасы ны ң түр ерекш еліктерін, ұл тты ң поэзия- сы н ы ң үнам ды беинелерін ж әне басқа да элементтерді е н гізге н , осы а р қы л ы ө з ін ің ш ы ғарм алары н қа за ң ты ң үл тты ң дәстүрлерімен к ір іс т ір г е н . А зам а тты ң , патриотты ң ш абы т, әлемдегі болып ж а т цан ү л ке н о қи ғал ар ға белсенді ү н қо су, оны ң детальда- ры мен ф актіл ер ін философияльщ түрғы дан ойлау, м іне, Сүлейменов поэзиясы ны ң басты ере кш е ліктер і осындай. 216 Р у ха н и ж е т іл у а қ ы н ға ңайта ж а ң ғы р ға н әлем бейнесін, ү л т т ы ң м ә д е н и е т т ің ж а л п ы х а л ы ң т ы ң м ұ р а тта р м е н біртүтас е к е н д ігін кө р у ге м ү м к ін д ік береді. Ж о ц Ш ы гы с , Ж о ц Б а т ы с т а , Ж ы р -О т а н ы м ! Бар ке ш іц , Бар әдемі бцла т а ң ы ң . Ж о қ Ш ы гы с , Ж о қ Б а т ы с т а , К э д у іл г і Е гіздей е к і цлы бар цлы а т а н ы ң . 7 0 -ж ы л д а р д а ң а з ір г і ңазаң п о э зи я с ы н д а т а ғы б ір ж а р ы ң ж ү л д ы з пайда болды, ол Ф ариза Оңғарсынова еді. Ә біш К е кілб а е в былай деп ж азд ы : ''Ә д е б и е т т ің т е - р е ң д ігі м ен ө т к ір л іг ін ің өлш емі ха л ы ц п е н бірге цайеыр- да білу, А са н Қайеы , В цқар, цлы А бай, М а х а м б е т осын- дайлы гы мен ерекшеленген б о л а ты н . Егер бі/гін поэзияны осы туреы дан б а га л а й ты н болсац, Ф.Оңеарсыновага кө ң іл аудармау м у м к ін емес. Кейбіреу- лер оны ц а з а ц т ы ц А х м а т о в а с ы деп а та й д ы . Т іп т е н de олай емес. Ж а ц ы н ц ц с а с ты гы да ж оц. М ін е з і мен та гд ы - ры ж а гы н а н Ц ветаеваеа ццсас, бірац олар т і п т е н де ѳзге- ше. Е н д і біреулер оны М а х а м б е т к е тецейді. Ш ы нды гы н- да да р ухы ж а гы н а н олар ж а ц ы н , бірац олардыц ѳмір сцрген дэуірлер арасында цзац а л ш а қ т ы қ ж а т ы р . Эрине, бэрі де са л ы сты р у арцылы к ѳ р ін е т ін і дцрыс нэрсе, эйтпесе са л ы с т ы р а т ы н нәрсенің н а ц т ы шегін, оныц маңы зы н ай- цындау циынеа согады. Егер, шындыеында да с а л ы с т ы руды ѳлшем, м ін д е т т і ш а р т den ц а р а й т ы п болсац, онда мен Фариза Оңгарсынованың баламасын э д еб ие тте н емес, м узы кадан іздеген болар едім. М еніцш е, егер Қ црм ангазы өлең жазса, қ а з ір гі Фаризадай ж азар еді де, ал егер Фариза к о м п о з и т о р болса, оның м у зы ка с ы Қ ц рм а н еа зы н ікід е й ж арцы лдап ш алцы п ш а р ы ц та р еді". 217 Ф .О ң ға р с ы н о в а — с ы р ш ы л аң ы н , адам ны ң уа й ы м - ң а й ғы с ы н , адами о й -то л ға н ы сы н , балалардың аңиңат к ү л к іс ін дэл суреттеп бере біледі. К ү р д е л і сезім гамма- сы н ү ң ы п т ы түрде бейнелеп көрсе те д і. М ү н ы с ы әсем ж ә н е ңарапайы м ш ы гы п ж а та д ы .О ны ң туы нды лары на с е зім н ің ң ы зуы , драм атизм і, ү н д е с т ігі тән. Л и р и ка л ы ң бастаулардан басым т ү с іп ж а та ты н сим ф ониялы ң р у х бар. О сыған табиғат кө р ін іс те р ін е , айналадағы әлемге, адам ның а д а м ге р ш іл ігін е , өз х а л қ ы н ы ң тағды ры ү ш ін т о л ға н а т ы н о н ы ң ф илософ иялы ң о й -т о л ға н ы с т а р ы н ңосы ны с, сонда бір адамны ң, бір ү л т т ы ң портреті ғана емес, суреткер у а қ ы т ы н ы ң түтас портреті ш ы ғад ы . К ү р д е л і адам ө м ір ін ің ң у а н ы ш ы мен қ а й ғы с ы н , ол туралы ө з ін ің се зім ін ш ы н ш ы л д ы қп е н көрсете б іл етін аңындар к ө п емес. Білмейсіцдер, м е н і әлі білмейсіңдер, Б іл м е й т ц р ы п бекерге кундейсіңдер. С е кіл д ім ін біреуге кц н ге й сіз жер, К у н ге й болсам, т і с т е н і п тіл де й сіңд е р , Сцмдыц ойлап сцрланы п ж у р дейсіңдер. А ң ы н н ы ң махаббат л и р и ка сы , азаматты ң толғаны сы ң а з ір г і ке зд ің түтас, әсерлі ка р ти н а сы н ж асайды . Балалар, әлі әріптерді таны май тұры п-аң,үлкендердің сөзінен Ңадыр М ырза Әлидің өлеңдерін ж а тта п алып, ай ты п ж үр е д і. "О ньщ ш ы га р м а ш ы л ы қ диапазоны сон дай кең, оны Бццар ж ы р а у га ж эне М а х а м б е т Ѳ т е м іс - цлына те ң е уге болады. О ны ң эр т у р л і т а қ ы р ы п қ а ж а з- ган кез келген ш ы гармасы нда э л е у м е т т ік бояу кѳ р ін іс т а п ц а н ' - дейді Қ . М ы р з а Эли туралы Ә .Кекілбаев. М ы р з а Әлидің поэзиясы тематикасы ж агы нан эр алуан. Ол адамгерш ілік жас толқы нга арнайды. Ж і г і т к е ж и ы р м а деп цараган кім ? Ж і г і т емес бэрі ш аш т а р а га н ы ң . Т у га н к у н і т у м а й д ы ер, Туады ол Т ц ң гы ш р е т ж ц м ы с ц а ж а р а га н ку н . Б ір цгудай цгы п-ац алгам м цны , .黎 А р т ы ц ш ы гар марг ау дан м алды ц ццны. 218 Өлген к ц н і өлмейді ер, " т ш т Өледі ол Қ о л ы н а н іс келмей бір цалган к у н і. Қ .М ы р з а Э ли адамзат ң о ға м ы н д ағы а д а м ге р ш іл ік та қы р ы б ы н ж а л ға с ты р ы п , н а қы л , өсиет әңгім елер (ас- тарлы әңгім е ле р ) де ж а зд ы . "Ғ и б р а т н а м а " кіт а б ы н а н алы нған наңы л, өсиет әңгім елердің бірңатары мыналар: Қ а усы рға н д а б еш петтің е к іө ң ір ін өзара үш та сты р ы п үста п түр а ты н е к і Ү л к е н Т үйм е бар. Ол е к і Т ү й м е н ің ң арсы сы нда ә д е м іл ік ү ш ін е к і түй м е орналасңан. Әр ж е ң ге ү ш -ү ш те н ш а ғы н -ш а ғы н алты түйм е та ғы ңада- лаған. Тоңетерін айтңанда ңы зм ет іс т е й т ін е к і Т ү й м е н ің тө ң іре гінд е т ү к б іт ір м е й т ін сегіз түйм е бар. А рам там аңтар ңай жерде де ж е т іп ж а ты р ! ( «Т у й м е ле р » ) —Мен Д ө ң ге л е ктің баласымын! 一 деді сол Д өң ге л е ктің ж а рты сы н д а й ғана Д оға. Баласы осындай. Немересі мен шөбересі ңандай бо лар екен ертең?! А з ы п бара ж а тң а н б ү тін дүние-ай! ( « Д ө ц ге л е к пен д о га » ) X X ғасы рды ң соңында әлем әдебиетінде М үхтар Ш а- х а н о в ты ң е сім і ж и і атала бастады. " М .Ш а х а н о в - нагы з қ а з а қ ацы ны , б ір а қ оган ц л т т ы ц ж і к т е л у ж а т , оны у л к е н б о л а ш а қ к у т і п т ц р , ө й т к е н і а қ ы н аңы з әңгімелерді өз х а л ц ы н ы ц т а р и х и ц а зір гі даналыеымен ц ш т а с т ы р а , к ір іс т ір е о т ы р ы п , әлем дік м ац ы зы бар ш ы гармалар ж а с а у д а ' _ деп ж а за ды Ә .К екілбаев. Ш аха н о в к е у іп бара ж а тң а н А ралды , таязданы п бара ж а тң а н Б ал ңаш ты ң үтң а р уға ш а қы р д ы , зиялы лар ара сында о ір ін ш і болып, 1986 ж ы л ғы желтоңсандағы қазаң ж а ста р ы н ы ң то тал и та рл ы қ р еж и м ге ңарсы бас кө те р у ін табанды лы қпен ңорғады. "Өркениеттің адасуы немесе Ңайыр Х а нны ң жария- ланбаған за ң ы атты философияльщ поэмасы а қы н д ы 219 дүние ж ү з ін е танымал етті. Ю Н Е С КО 1999 ж ы л ы ө з ін ің арнаулы ш е ш ім ім е н бүл ш ы ғарм аны Париж де ж ү р т ш ы - лы ңңа таны сты ру конф еренциясын ө т кіз д і. Европаны ң 12 ңаласы нда осы к іт а п б о й ы н ш а ко н ф е ре н ц и я ө т т і. "Ю Н Е С К О т а р а п ы н а н Ш а х а н о в т ы ң поэмасынна осын дай а й т а р л ы қ т а й м эн берілуі О р т а л ы қ Азияда қ а з ір гі ңоеамдық-философиялық ойдың жоеары децгейде екен- д ігін мойындаумен қ а т а р , а т а л г а н поэманы элем дік по- эзияда цол ж е т к е н зор ж е т і с т і к р е т ін д е цабылдауга б а й л а н ы с ты болып о т ы р , онда а в т о р ацы нны ң санасы мен сезім і арцылы X X еасыр т у д ы р га н ө р к е н и е т т ің ж а гы м сы з за р д а п тар ы н а царсы ымырасыз кі/рдесуге ш ацы р а д ы ', - деп Нобель сы й л ы ғы н ы ң лауреаты Х анс Петер Д ю рр Ш аханов поэмасына элем ж ү р т ш ы л ы ғы н ы ң ңызы- ғу ш ы л ы ғы н осылай түсіндіреді. Н ем іс философы Ф . Х и тр е ц осы поэма туралы былай деп ж азады : ” Ш а х а н о в т ъ щ поэмасы Б а т ы с Е уропалы ц к е ц і с т і к т і ң цара н у к т е с ін е " о р т а л ы қ А зи ян ьщ цой- н а уы нан дом алақ шар р е т ін д е енген р у х а н и і з г і л і к т ін дабылын баяндаеан поэма-эпопея. Элемді ж а у л а п алуш ы Ш ы ц еы с х а н бізд ің кѳ кор а й алқабымызды щ р т п а с т а н бцрын цалай ѳмір сургенімізді кѳ з алды ңы зда е л е с т е т ің із ш і; барлыц ө р к е н и е т т ің пәлесі болган ж а у л а у ш ы т у р а л ы м а қ т а н а алам ы з ба, ол ж а й л ы сізге м ә л ім е т т е р д ің ж е т п е у себебі оны өзім іздің о р т а а з и я л ы ц к е ң іс т іг ім із д е ж ц т ы п цойдыц. К ө п қ а н т ө гіл д і, бірац ол біздің даламыздың ш аңцай К у н ін ің ас т ы н д а т е з ке у іп к е т е д і екен... Егер сіз А л т ы н Орда ж а у л а у ш ы с ы н ы ң цан қцмарлы - л ы гы н көз алдыңызеа е л е с т е т е алм асаңы з, онда оны өз ө ң ірің ізд ен іздеңіз. С із Г и т л е р д і т у п к і л і к т і щ р т - т ы ц деп ойлайсыз ба?! Оныц х а л ы қ т ы , м ә д е н и е т т і ж е к көруінің кө р ін іс те р ін барлыц жерден буеін де көруге болады, сондай кө р ін іс те р м онголды ң м е й ір ім с із б ил еуш ісі қа л д ы р га н қ а т а л ес- т е л і к т і ң мцрасы. X X гасырдаеы м әдениетке царсы рево лю ция р е ц е п т іс ін д е г і қ а у і п т і л і к т у р а л ы А лл ен Д а л - л е с т ің е с к е р т у ін қараңы з, ол ко м м ун и зм щ р са уы н ан б о с а т у ц ш ін ' Ш ы г ы с х а л ы қ т а р ы н ы д ы р а т у г а әзір 2 2 0 екендігін білдірген болаты н. К е ш цалмай тц р га н д а бізбен бірге айналаеа көз салыцыз. Сіздер ж а сага н ө р к е н и е т т е цандай дэрежеде болмасын адасу бар". М. Ш аханов Ш . Айтматовпен бірлесіп "Қ ү з басын дагы аңш ы ны ң зары " эссесін жэне "С ократты еске алу т ү н і" атты поэмасын ж азд ы . О ның соңғы кездегі ке ң көлем ді ш ы ғармасы "Ж а з а - гер ж а д ы косм о ф ор м ула сы " роман-поэмасы баты сты ң ке й б ір әдебиет зе ртте уш іле рінің п ік ір ін ш е қ а з ір г і заман дагы ең маңызды туындылардың қатарына ңосылып отыр. 1990 жы лдарды ң басында Қазаңстанда 761 саяси өзгер- істер кезінде М . Ш аханов елім іздегі саяси ж етекш ілердің бір і болды, оны ң ерекше п ік ір ін е к ө п ш іл ік құл а ң асты. 1992 ж ы л ы Ж апонияда М . Ш ахановты ң өлеңдер ж и - н а ғы ж а р ы қ к ө р д і. Ж а п о н н ы ң бес м иллион тираж бен ш ы ға ты н газе тте рін ің б ір і "Ө р ке н и е ттің адасуы " ж әне "Ж азагер ж ад ы космоф ормуласы" ш ығармаларына түтас бет арнады, м ү н ы ң өзі, әсіресе, "Ң а з ір гі зам анньщ ж ар- тыкеш адамының формуласы" елді бей-жай қалдырған ж о ң . 2001 ж ы л ы Т үркияд а Ш .А йтм атов ж эне М .Ш а хано в т ү р ік тіл д і елдердің "Әлемдегі ең ү з д ік ж а зу ш ы с ы ж әне а қ ы н ы " деп ж арияланды , 2002 ж ы л ы мамырда Тамбовта ж эн е М эскеуде ѳткен Нобель сы й л ы ғы лауреаттарының халы ңаралы қ конгресінде ("Ғ ы л ы м , техника, ңоғам және ү ш ін ш і м ы ң ж ы л д ы қт а ғы Нобель ңозғалы сы ") халың- аралың Нобель аңпарат орталы ғы , Нобель к о м и т е т ін ің ңоры, Ресей ж араты лы стану ғы л ы м ы белгілеген ж әне бі- р ін ш і рет ғы л ы м ж эне мэдениет қайраткерлеріне беріле- т ін Нобель атындағы А л ты н медальмен марапатталды. К а лифорния ғы л ы м академиясы (А Қ Ш ) М .Ш ахановты " Ж а загер ж аза космоформуласы " кіта б ы ү ш ін А . Эйнш тейн аты ндағы А л т ы н медальмен мараппатталды . Қазаң әдебиеті — әлемдік әдебиеттерінің алтын д ің ге гі тәрізді. Ж ер-жерден ж е тіс у л ы қта р д ы ң с ы ң ғы р ы әуені, Тараз — Ордабасының тағы лы м ы , А рң а н ы ң ары ны мен сарыны, Батыс айм ағы ны ң ш апң ы ны мен ш ам ы рңануы — бәрі-бәрі қ а з а қ әдебиетін қүр ап , бір м үхитңа тоғысады. 221 j. Ѳ зін-ѳзі тексеруге арналган тапсырмалар: і 我： ' 1 . Өлеңіммен өмір сүріп, лаулаймын деп к ім жазды? 2. " Ж а л ғ ы з а у ы з с ө з " ө л е ң ін к і м ж а з д ы ? 3. Ж .М о л д а ға л и е в ңандай поэмалар ж азды ? 4. К ім н ің поэзиясы нда ү л т т ы қ м ә д ен и е ттің ж а л п ы адам- з а т т ы қ м үраттары м ен б ір л іг і а й ң ы н кө р ін е д і? 5. К і м ж а с т а р д ы ш ы д а м д ы л ы қ ң а ү и р е н у ге ке ң е с береді? 6. "Н а ғы з қа за ң а қ ы н ы , біраң оған ү л т т ы ң ж ік т е л у ж а т " деп Ә .К е кіл б а е в баға берген к ім ? 7. Мүхтар Шахановтың соңғы роман-эпопеясы қалай атал ды? Қ о л д а н ы л ға н әдебиеттер: 1 . М . Базарбаев. Қазақ поэзиясы: көркем дік ізденістер:- А .: Ж а з у ш ы , 1995. 2. Р. Абузяров. Жүбан Молдағалиев шағармасындағы еура- зия әуендері / / Приуралье, 07.10.2002. 3. "З аря" ж ур нал ы , № 12 ， 1989. 4. "Қы зр ы ш ң үс". 一 A .: Ж алы н, 1994. 5. Ғибратнам а / / "П р о сто р ж у р н а л ы , № 4 ，1994. 6 . Ә . К е к і л б а е в . М ү х т а р Ш а х а н о в . 7. "А л а қ а н өлеңдер ж и н а ғы . — A .: Ж а з у ш ы , 1984. 8. Шымырбаева Г. Мендегі саясаткерлік аңынды жеңе ал^ мады / / "К а з а х с т а н с ка я п р авд а", 2002. 9. "П р о с то р ж у р н а л ы , 1999. 10. " А қ ңанат" Өлеңдер мен поэмалар ж и н а ғы . - A .: Ж а зуш ы , 1981. 1 1 . " Қ а з а ң с т а н ә й е л д е р і ж у р н а л ы , № 8 ， 1 9 9 4 . 1 2 . М . Э у е з о в . О л ж а с С у л е й м е н о в . ІЪ .АленБаске. Абай жэне оның Франциядағы эдеби мүра- герлері / / А р гу м е н т ы и ф акты , 1993. 14. Т. Ордабеков. М. Маңатаевтың шығарамашылығы ту ралы / / Казахстанская правда, 07.07.2001. 15. М . Ш а х а н о в т ъ щ "С е н ім п а т ш а л ы ғы " поэмасы ж э н е пьесасы ту р а л ы / / К а з а х с т а н с к а я правда, 0 6 .0 7 .2 0 0 1 . 16. Т. Айбергенов. А р у а н а - бауы р дүние. Өлеңдер. - A .: А т а м ұ р а , 2003. 17. A. Бақтыгереева. Аң шағала. - A .: Өлке, 2001. 2 2 2 X Т А Р А У Қ А З А Қ С Т А Н Х А Л Ы Қ Т А Р Ы Н Ы Ң Ә Д Е Б И Е Т І Г. Бельгер Дм. С ію т н ノ ノ жүктеу/скачать 6,75 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|