Мемлекеттің дағдарысқа қарсы басқаруындағы шетелдік

133 
Бұл типтік дағдарыстардың ішіндегілерді жіктесек. 
Бірінші дағдарыс типі-―ішкі‖ талдыру дағдарыс нәтижесіне жатады. 
Екінші типтік дағдарыс-құрылымдық кезеңге сәйкес. 
Үшінші және тӛртінші типтік дағдарыс-тағы да басқа кезеңдер негізінде. 
Реттеу дегеніміз — ол басқару функциясы. Экономикалық жүйенің 
институттық білімінің қамтамасыз етілу жиынтығы. 
Экономикалық эффекттің анықталуы мыналар; 

кәсіпкерліктің эффекті , максималды шығумен қамтамасыз етеді. Оның 
түсінігі инженер-технологиямен сәйкес. 

Тамақтану эффектісінің құрылымы, тауар ӛндіру мен оңтайлы 
ұштастыру. 

Қажеттілік эффектісі –мінезделуі тұтынушы кірісінің бӛлінуімен, 
тауардың максималды шегіне жетуі. 
Дағдарыс жағдайындағы әлемдік экономиканың кезеңдері: 

Инновацияны іздеу. Экономикалық ӛсуге ӛзгеріс енгізу. Ол ішкі 
ұйымның және бәсеке қабілетінің кәсіпкерлікке жылжуы. 

Инновацияны тарату шарты.инновация қажет болуы да мүмкін емес, 
шарт микро және макро кезеңде болса, онда бейімделуді қабылдау. Сол 
себептен факторға сұрақ қойылып. Инновацияны тарту қандай 
дағдарыс шартымен анықталады. 

Локольды және глобальды ӛзгертуді анықтау. Құрылымдық ӛзгертумен 
шартты тексеру инновациялық ӛзгерту арасында. 

Құрылымның бір қалыпты ӛзгеруі. Бұл дағдарыс жағдайындағы реттеу 
процессі қисындық ығыстыру ӛндірістік ӛзгерту, ӛткізу мақсаты мен 
салдары. 

Ұйымның-құрылымдық ортасы, Әкімшілдік механизмнің аспектісін 
іздеу. 
Мемлекет ӛзінің басқару функциясын кӛптеген сферадан ӛткізеді. 
Біріншіден бұл–кәсіпорынның федеральды бағыныштылығы. Ұйымның 
басқару мүлкін кешенді жүзеге асыру мемлекеттік министрлігі Ресей 
мүлкінде. 
Екіншіден — мемлекет қатысуы кәсіпорынның жарғы капиталында. Осы 
негізде кәсіпорындар мемлекет қатысуымен акцияны сатуға жібермейді және 
де олар мемлекет жағы объектінің қатынасы. Басқару органының осы 
кәсіпорынды мемлекеттік танысуды қосу. 
Үшіншіден- мемлекеттің жылжымайтын мүлік кешені. Бұл мемлекет 
негізіндегі алтын қор. Бұл әрқашанда эффективті жұмыс істейді. 
Тӛртіншіден- жер қатынасымен тығыз байланыста. 
Бұл жүйеде кӛптеген заңдық актілер бар. 
Мемлекеттік реттеу ӛз аймағында жүзеге асады. Бұл базада оңтайлы 
жұмыскерлер ынтасын ӛткізеді, және кәсіпорын мен мемлекетте ӛнімді 
ӛткізу еңбектен материалды және қаржылық ресурспен байланыста болады. 
Экономиканы мемлекеттік реттеу маңызды міндеттерінің бірі болып, 
кәсіпорын қызметіндегі дағдарыстық құбылыстардан ӛтуге жағдайлар жасау 

134 
табылады. Бұл міндет дағдарысты мемлекеттік реттеу шараларын жасау мен 
ӛткізу арқылы шешіледі. Дағдарысты мемлекеттік реттеу — мемлекеттің 
кәсіпорынды дағдарыстық жағдайлардан, банкроттың алдын-алудан қорғау 
немесе 
оның 
арғы 
қызметін 
тоқтату 
үшін 
пайда 
болатын
ұйымдастырушылық-экономикалық және құқықтық қатынастарын кӛрсететін 
макроэкономикалық категория. 
Дағдарысты мемлекеттік реттеу- нормативті құбылыс. Ол қызметті 
талдаудан және нақты, ашық мақсаттарды қоюдан, мүмкіндігінше 
дағдарыстың жағдайларды оң түрде ӛзгертетін құралдардан тұрады. 
Дағдарысты мемлекеттік реттеу тәжірибесін нарықтың экономикалы 
елдердің бірі — Германия мысалынан бастайық. Ел экономиканың маңызды 
ерекшеліктерінің бірі болып, ӛнеркәсіп шоғырлануының жоғары деңгейі 
табылады. Басқа кӛптеген Еуропалық елдермен қатар. Германияны 
жеткілікті деңгейде дамыған экономиканың инфрақұрылым және оның 
элементтерінің – жылжымайтын мүлік, ақпараттар, технологиялар, қаржылар 
және бағалы қағаздар нарықтарының бүтіндігі сипаттайды. Бұл бизнестің 
жоғары деңгейінің, және оның салдары ретінде жоғары ұйымдастыру 
шығындарын анықтайды. Осындай макроэкономикалық тенденциялар тӛлем 
қабілетсіз 
кәсіпорындарды 
басқару 
механизмдерінің 
типологиясын 
қалыптастырады. 
Кәсіпорындар 
санациясын 
тікелей 
мемлекеттік 
қаржыландыру әдетте аймақтық маңызы бар ӛте ірі зауыттарға ғана 
қолданылады. 
Германия тәжірибесінде белгіленгендей кәсіпорынды қаржылық 
сауықтыру нысандарына ұқсас, бұл нормалар дәрменсіз фирмалардың 
құрылымын қайта құрудың қатаң шараларын реттейді. Банкроттың басқару 
және бақылау функцияларын меншік иесінен тартып алуды. Сондай-ақ оның 
мүлкін, тікелей сатуды қарастыратын ең ӛктемді шара болып табылады. 
Оның үстіне, Италия банкроттығының еркіндік аясын және банкроттық 
құқық қабілеттілігін шектейтін дербес салдары бар. Экономиканы 
дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеудің аспектілері әр елде әртүрлі. 
Мысалы: АҚШ-та бұл, жұмысбастылық саласында заңдылықты жетілдіру, 
әсіресе жастарға жұмыс орындарын кӛбейту, аймақтық құрылымдық 
бағдарламалар жасаудан кӛрінеді. АҚШ-тың заңдар жинағында үкіметтің 
тиімді іс-шаралары жеке аймақтардағы жұмыссыздықтың жоғары деңгейін 
тӛмендету жӛнінде арнайы әзірленген бағдарламаларды қамту. Экспорт рӛлін 
кӛбейтуге және ауыл-шаруашылықтың, машина жасаудың және ӛнеркәсіптің 
бәсеке қабілеттілігін жақсартуға кӛбірек кӛңіл бӛлу керек деп айтылған. Бұл 
саясат жастарды жұмыс орындарымен қамтамасыз ету бағдарламаларын 
және штаттар жалпы ел үшін маңызы зор. Салаларда жұмыс орындарын құру 
бағдарламаларын қамтиды. 
Кей елдерде мемлекеттік органдар жекелендіру бағдарламаларын 
әзірлейді, ал олардың жүзеге асырылуы жеке кәсіпорынды және тұтастай 
экономикалық салаларды дағдарыстан шығаруға немесе оны болдырмауға 
бағытталған оң шаралар ретінде қарастырылады. Ондай жекешелендірудің 

135 
мақсаты-кәсіпорындардың жаңа, жетілдірілген құрылымдарын іздеу олардың 
бәсеке қабілеттілігін және тиімділігін жоғарлату. Жекешелендірудің әр елде 
ӛз ерекшеліктері бар.мысалы: Ұлыбританиядағы жекешелендіруге тән белгі 
болып бірыңғайлылық , Германияда – сақтық, Италияда-анық кӛрсетілген 
прогматизм табылады.Чехияда Республикасындағы жекешелендірудің басты 
мақсаты – жеке меншік бӛлігіндегі мемлекеттің үлесін азайту және 
мемлекеттік мүліктің үлес салмағы 10-15 пайызға дейін жеткізуге болады. 
Тағы бір айта кететін жайт, дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеудің әр 
түрлі елдердегі ұлттық механизмдері бір-біріне ұқсамайтыны соншалық. Әлі 
күнге дейін бірегей нұсқаулар, бұл механизм стандарттары әлі әзірленбеген 
әлем елдеріндегі дағдарысқа қарсы басқарудың мемлекеттік механизмін 
шартты түрде бірнеше белгілері бойынша жіктеуге болады. Негізгі мүддесі-
барышқор кәсіпорындарды қорғайтын заңдылықтар да бар. Бейтарап немесе 
мүдделерді ―фифти-фифти‖ түрінде қарастыратын заңдылықтарда бар. 
Ақырында 
радикальды, 
кредиторлар 
талаптарын 
қанағаттандаруға 
ұмтылатын заңдылықтар да бар. 
Әрбір кезек талаптары алдыңғы талап толық қанағаттандырылғаннан
кейін орындалады.Банкрот мүлкі жетпегеннен орындалмай қалған, сонымен 
қатар сотпен тарату балансы бекітілгенге дейін жарияланбаған талаптар 
ӛтелген деп саналады. Кӛрсетілген сомалар кредиторлар мен дебиторлық 
борыштан есептен шығарылуы керек. Әлемнің нарықтық экономикасы 
әртүрлі деңгейде дамыған елдерінің дағдарысты мемлекеттік реттеу 
аспектілерін салыстыра отырып, біз дағдарысты мемлекеттік реттеуді 
бірнеше белгілері бойынша жіктедік. Дағадарысты мемлекеттік реттеуді 
түрлі белгілері бойынша жіктеуді 1-кестеде келтіріп отырмыз. 
1-кесте 
Дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеуді түрлі белгілері бойынша жіктеу 
№ Жіктеу белгілері 
Дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеу 
түрлері 
1 
Тараптарды қорғау 
-кредиторлармүдделерін қорғайтын: 
-бейтарап: 
-кәсіпорын мүдделерін қорғайтын: 
2 
Кәсіпорынның 
тӛлем 
қабілетсіздігін тану 
-тӛлем сомасы: 
-тӛлем мерзімі 
3 
Сауықтыру 
мерзімінің 
ұзақтғы 
-үш айға дейін: 
-үш айдан алты айға дейін 
-алты айдан бір жылға дейін 
4 
Конкурстық 
салмақты 
ӛткізу 
-әлеуметтік бағытталған: 
-әлеуметтік бағытталмаған 
5 
Тӛлем 
қабілетсіздік 
диагностикасын ӛткізу 
-жедел диагностика: 
-терең талдау жүргізу 
Бұл кестеде келтірілген белгілері бойынша Қазақстандағы дағдарысты 
мемлекеттік реттеуді кредиторлар мүддесін қорғайтын, тӛлемдер мерзімі

136 
бойынша тӛлем қабілеттілігін анықтайтын, оңалту мерзімі алып айға дейінгі, 
әлеуметтік бағытталған жедел диагностикалы заңдылық пен қарастыруға 
болады. 
Тӛлем 
қабілеттілікті 
анықтау
диагностикасы 
Қазақстан 
Республикасының заңдылығы бойынша тек қана екі коэффициент арқылы 
жүргізіледі де ӛткізіледі. Ал экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету 
жүйесі үшін дағдарысты жан-жақты кӛрсетпейді, оны мәселенің әдістемелік 
туыстарын бір толығырақ қарастыруды жӛн кӛрдік. [1.] 
Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы дағдарысты жағдайдан шығу 
әрекеттері 
Бұл бӛлімде ауыл шаруашылығындағы, одан ауыл бүгін де шыға алмай 
отырған дағдарысты жағдайды толықтай барынша толықтай тоқталуымыз 
қажет. Сонымен бірге тоталитарлық мемлекеттің азық-түлік мәселесін 
шешуге және ӛзінің агралық саясатын жүзеге асыруға қолданған барлық 
әрекеттері неліктен күйреуге ұшырағандығының негізгі себептерін айқындау 
керек. Бұл тұста тың және тыңайған жерлерді игеру, келешегі шамалы 
ауылдарды 
жою, 
жеке 
қосалқы 
шаруашылықтарды 
ыдырату, 
агроӛнеркәсіптік кешендерді қалыптастыру сияқты мемлекеттің ауқымды іс-
шараларының маңызын тыңғылықты қарастыру қажет. 
Қоғамда ӛмірін тұтастай революциялық ӛзгерту жағдайында, 
дағдарыстың шын мәніндегі себептері анағұрлымертерек кезеңде екенін 
түсіну қиынға соқты. 
Сонымен қатар цивилизация дамуының барысы шаруа еңбегі, тек бір 
ғана себептен; шаруашылық ынталылықтың жойылуынан тиімді болуын 
тоқтататындығын кӛрсетті. Дамудың нарықтың моделін ұстанған елдер 
кӛрнекі мысал бола алады, онда жеке шаруашылық жерді пайдаланудың әр 
түрлі формаларына негізделсе де классикалық жеке меншік пен мерзімсіз 
жалгерліктен күрделі агробизнес шеңберіндегі отбасылық фермерлік 
мердігерлікке дейін пайдалану арқылы жоғары тиімділікке жетіп отыр. 
Ондай тәжірибе біздің елімізде де болған мысалға жаңа экономикалық 
саясат жылдарында аграрлық ӛндірісте жоғарыда аталғандарға ұқсас 
құрылымдар қалыптаса бастады. Ӛкінішке орай, бұл жағымды құбылыс кӛп 
кешікпей қисынды түрде әміршілдік-әкімшілік саясатқа ауыстырылды, 
нәтижесінде ауқымды түрде шаруаларды күйрету олардың әлеуметтік-
экономикалық негіздерін жоюға ұласты. 
Кеңшарлық-ұжымшарлық жүйе дамуының тұйыққа тіреуі барысында 
оның ӛз алдына ӛркендеуге мүлдем қабілетсіз екендігі анық байқалды. 
Ӛйткені қоғамның ауқымды инвестициялық қорлары ―нарықтан тыс 
логикамен‖ пайдаланылып, сәйкес нәтижеге ӛзгертілмеді. 
Негізгі жаппай қоғамдастыру болып табылатын мемлекеттендірілген 
аграрлық ӛндіріс барысы бұл бағыттағы барлық әрекетті жоққа шығарды. 
Сол логиканың әсерінен ауыл шаруашылығы ғылыми-техникалық прогресс 
факторларын қолдана алмады, ал ол тек нарықтық экономика шеңберінде, 
оның басты негізі жеке меншік тұсында жүзеге асады. Сондықтан 
мемлекеттің ауыл шаруашылығын дағдарыстан шығаруға жасаған ешбір 

137 
әрекеті нарықтық емес идеология шеңберінде табыс жете алмайды. 
Экономика мәселесін қозғағанда, яғни халық шаруашылығының дамуы, 
халықтардың тұрмыс деңгейі жӛнінде сӛз болғанда, экономиканың 
дағдарыстық жағдайын, ӛндірістің даму деңгейінің тӛмендеуі жӛнінде айтпай 
болмайды. 
Ӛтпелі кезең экономикасы күрделі, қарама-қайшылықты екені белгілі. 
Ӛндіріс дамуының құлдырауының нақты себебіне, оны тұрақтандыратын 
факторларға түсініктеме бермес бұрын, кең ауқымды, терең экономикалық 
қиындықты жылдамдатқан алғашқы себептерге тоқталып ӛткенді жӛн санап 
отырмыз. 
Ӛткенсіз болашақ жоқ, сондықтан қазіргі уақытқа дейінгі экономиканың 
дамуына талдау жасап, нақты қайта құру кезеңінде жіберілген қателіктерді 
айту міндет, оны Қазақстан Республикасының әрбір азаматы білуге тиіс. 
Экономика дамуының тӛмендеуіне нашар кӛріністердің болуына сол 
кездегі жіберілген қателіктер әсерін тигізді. Кәсіпрындарға толық 
экономикалық дербестік беру кӛзделді. Жалақыны да ӛз қалаулары бойынша 
берді. Мемлекеттік директивалық жоспар мемлекеттік тапсырмамен 
ауыстаралыды. Мемлекеттік тапсырма бақылау сандары, лимит, норматив 
болатын болды. 
Екінші қателік — мемлекеттің экономиканы реттеп отырмауы. 
Ведомствалар мен министрліктер қайта құрудың жүргізушісі емес,тек 
бақылаушысы болды. Олардың іс-қимылын ешкім бақыламады. Соның 
салдарынын халықтың ақшалай табысының ӛсуіне ешкім бақылау жасамады. 
Үшінші қателік-мемлекеттің кәсіпорындарға деген немқұрайды қарым-
қатынасынан туындады. 
Нарыққа ӛтпелі кезеңнің басынан бастап экономиканы мемлекет дұрыс 
реттеп отырғанда, экономикалық дағдарыс болмаған болар еді, тек 1993 
жылы ғана экономиканы экономикалық тәсілмен басқару керек екендігі, 
мемлекеттің экономиканы реттеу қажеттігі түсінікті бола бастады. 
Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруді жүргізудегі жіберілген 
қателіктер де дағдарыстың күшеюіне әсерін тигізді. Осындай себептерге 
байланысты болған дағдарыстың салдары ӛндірістің тӛмендеуіне 
инфляцияға, жұмыссыздықтың ӛсуіне халықтың кӛп бӛлігінің кедейшілік 
жағдайға жетуіне, халықты отандық тауарлармен қамтамасыз ете алмауға 
әкелді. Осындай дағдарыстан шығудың жолы ақша- несие және салық-
бюджет саясатын ұдайы жетілдіру, мемлекет тарапынан экономиканы реттеу, 
экономиканы ұлттық капиталмен инвестицияла, бәсекеге тӛтеп бере алатын 
тауарларды 
ӛндіру, 
шаруашылықтарда 
ӛндірістік-экономикалық 
қатынастарды орнату, шаруашылық ынта-ұсынысын мемлекет тарапынан 
қолдау, іскерлікті дамыту, кәсіпорындарға экономикалық дербестік беру, 
бәсекені дамыту, ӛндірісті ұлғайтуды барынша ынталандыру, еңбек 
ұжымдары мен барынша халықтың ортақ мүдделерін кӛздейтін іспен 
айналысу, коммерциялық жүйелердің қызметін реттеу, мемлекеттің реттеуші 

138 
рӛлін кеңінен пайдалану, ұлттық валютаның құнын түсірмеу, және тағы 
басқа. 
Ауыл шаруашылық ӛндірісінде инвестициялық процесті мемлекет 
тарапынан реттеудің объективті қажеттілігі тікелей жер мен тірі табиғатты 
ӛндіріс құралы,зат және еңбек сайманы ретінде пайдалануы, капиталдық 
тӛменгі дәрежелі құрылымы маусымдық жұмыс,қор қайтарым деңгейінің 
тӛмендігі, капиталға деген қажеттіліктің ӛсуі мен тағы да басқа ерекше 
факторларға негізделген. 
Аграрлық секторда инвестициялық қызметті мемлекет тарапынан 
реттеудің негізгі мақсаты-бұл, ең алдымен ӛндірісті іске қосып, халықты 
азық-түлікпен және басқадай тауарлармен қамтамасыз ету, экспорттық 
әлеуетті қалыптастыру халықты жұмыспен қамту, ауылдың әлеуметтік жағын 
дамыту және инвесторлардың инвестициялық белсенділігін арттыру. 
Қазақстанда мемлекет тарапынан ауылды дамытуда үш басымдылық 
белгіленген: азық-түліктің жеткіліктілігі, экспорқа шығатын ӛнім ӛндірісін 
ұлғайту және ауылда лайықты ӛмір сүру дәрежесін кӛтеру, шикізатты қайта 
ӛңдеу бойынша инвестициялық жобаны қалыптастыру мен талдау деңгейінде 
ауыл шаруашылығын жалпы экономикалық жағдайын бағалау. 

жүктеу/скачать 1,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: