Деген болатын
жүктеу/скачать 163,39 Kb.
|
Уәли Н Алдашева
- Бұл бет үшін навигация:
- Семантикалық қарсылыққа ұшырамайтын сөздер
- Семантикалық қарсылыққа ұшырайтын сөздер
|
4-қосымша
Бұл қайшылықтың, қысаң дауыстының сонормен іргелес келгендегі «жұтылу» құбылысының (бұл құбылыс тіл білімінде абсорбция деп аталады) қалайда бір себебі болуға тиіс. Абсорбция құбылысының себебін әр зерттеуші әр қилы фонетикалық жағдайға байланысты түсіндіріп келді14. Бірақ, біздің түсінігімізше, қысаң дауыстылардың тап бұл арадағы түсіріліп, не түсірілмей қолданылуы таза фонетикалық шарттылыққа, мысалы екпінге т.б. тәуелді емес. Егер, бөркі, аузы сөзіндегі [ы]-ның «түсіп» қалуы екпінге байланысты болса, онда құрығы, қауызы деген сөзде [ы] дауыстысы неге «түсіп» қалмайды? Тегінде, бұл құбылыстың себебі басқаша бір фактормен тығыз байланысты болуы ықтимал. Ал оның қандай фактор екендігін анықтау үшін, алдымен мынадай бір статистикалық салыстыруға назар аударайық. Қазақ совет әдебиетенің классигі М.О.Әуезов шығармаларының толық жинағындағы (1-3 том)15 құрық сөзінің атау және өзге де грамматикалық тұлғалардағы жалпы қолданысының саны – 26. Ал осы сөздің тәуелдік тұлғасында жұмсалуы – 10. Яғни бұл сөздің тәуелдік тұлғасында жұмсалынған саны өзге тұлғаларымен салыстырғанда әлдеқайда аз. Сол сияқты әр түрлі тұлғада қолданылған жарық сөзінің жалпы саны 120 болса, тәуелдәләк тұлғасымен қолданылғаны – 25 те, өзге тұлғада жұмсалғаны – 95. Ал ерін сөзі, барлық тұлғасын қоса есептегенде, 30 рет қолданылған. Оның ішінде тәуелдік тұлғасымен қолданылған сөздің саны – 20 да, өзге тұлғада қолданылған осы сөздің саны 10-нан аспайды. Мұрын сөзі, барлық тұлғалармен қоса есептегенде, 52 рет қолданылған. Оның ішінде тәуелділік тұлғасымен келген сөздердің саны 15-тен аспайды. Бұдан байқайтыныиыз – мұрын, ерін тәрізді сөздердің дыбыс құрылымындағы [ы]-ның түсіп қалып, мұрны, ерні түрінде айтылу себебі бұл сөздердің өзге сөздермен салыстырғанда, тәуелдік тұлғасында жиі жұмсалуына байланысты. Ал құрық, жарық сөздері, керісінше, тәуелдік тұлғада, өзгелермен салыстырғанда, әлдеқайда сирек жұмсалады екен. Бұл фактор, яғни сөздің тәуелдік тұлғада ұзына бойы тұрақты жұмсалуы, сонарлармен іргелес келген қысаң дауыстының абсорбцияға ұшырауына, сөйтіп сөздің фонетикалық жақтан ықшамдалуына қолайлы жағдай тудырса керек. Тіл – жанды құбылыс. Ол қарым-қатынас қызметін атқару барысында басы артық элементтерді екшеп отыруға тырысады. Қысаң дауыстылардың белгілі бір сөздер тобында, нақтылы бір фонетикалық жағдайда абсорбцияға ұшырауы тілдің дыбыс жүйесіндегі тенденцияның бірі деуге болады. Ал оны әдеби тілдің жазу нормасында, сондай-ақ орфоэпиялық нормасында елеусәз қалдыру – белгілі бір алшақтыққа әкеп соғар еді. Ондайда тілдің шынайы халінен көз жазып қалу қаупі туады. Солай дегенмен де «абсорбция» жетегінде кете беруді тіл фактісі көтере бермейді. Себебі көңіл, бауыр, ауыл сөздерін көңлі, бауры, аулы түрінде тәуелдеу омонимдерді өрбітуге жол ашады. Бұл – тілдің омонимдерден «қашу» тенденциясына қайшы келеді. Әрине, ауызы, мұрыны, мойыны, иығы деп қысаң дауыстыларды бастан-аяқ күмәнді жерде түсірмей жазу орфография үшін оңай жол болар еді. Бірақ бұл – қиындықтан шығудың бірден-бір жолы емес. Бұл жерде абсорбция құбылысының семантикалық қарсылыққа ұшырауына немесе ұшырамауын таяныщ етіп алу принципін ұстауға болады. а) Семантикалық қарсылыққа ұшырамайтын сөздер: мойын – мойны (мойыны емес), ауыз – аузы (ауызы емес), дауыс – даусы (дауысы емес), иық – иғы (иығы емес), ерін – ерні (еріні емес), құлық – құлқы (құлығы емес), бөрік – бөркі (бөрігі емес), көрік – көркі (көрігі емес), мүлік – мүлкі (мүлігі емес), халық – халқы (халығы емес), ерік – еркі (ерігі емес), қалып – қалпы (қалыбы емес), әліп – әлпі (әлібі емес), ғұрып – ғұрпы (ғұрыбы емес), қырық – қырқы (қырығы емес, этногр.), әріп – әрпі (әрібі емес), мұрын –мұрны (мұрыны емес), сұрық – сұрқы (сұрығы емес), шырық – шырқы (шырығы емес), ойын – ойны (ойыны емес), қойын – қойны (қойыны емес), нарық – нарқы (нарығы емес), парық – парқы (парығы емес), ырық – ырқы (ырығы емес), қарын – қарны (қарыны емес), сиық – сиқы (сиығы емес), қайын – қайны (қайыны емес), кеуіл – кеулі (кеуілі емес), тәйір – тәйрі (тәйірі емес), тәрік – тәркі (тәрігі емес). б) Семантикалық қарсылыққа ұшырайтын сөздер: ауыл – ауылы (аулы емес), көңіл – көңілі (көңлі емес), бауыр – бауыры (бауры емес), жиын – жиыны (жины емес), сайын – сайыны (сайны емес), жайын – жайыны (жайны емес), ақыл – ақылы (ақлы емес) т.б. §12. Түбір сөздің буынындағы қысаң дауысты [ы] мен [і]-нің кейбір сөздерде түсіп қалу жағдайын жоғарыда біз тек тәуелдік жалғауымен байланысты сөз еттік. Әдетте қысаң дауыстыны түсіріп қолдану тәуелдік жалғауынан басқа морфемалар ыңғайында кездеседі. Біріншімен салыстырғанда, қысаң дауыстының екінші ыңғайындағы түсіріліп қолданылуы белгілі бір жүйеге бағынған. Оның өзі екі топқа бөлінеді (5-қосымша). жүктеу/скачать 163,39 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|