Деген болатын
жүктеу/скачать 163,39 Kb.
|
Уәли Н Алдашева
5-қосымша
Бұл фонетикалық құбылыс түрінде сөзге есімнен етістік (ойын - ойна), етістіктен есім (үрік - үркек), етістіктен етістік тудыратын, көбіне ашық дауыстыдан басталатын аффикс жалғануы арқылы жүзеге асады. Ал аффикстердің көбіне қысаң дауыстыдан басталатын түрлері жалғанғандағы сөздің фонетикалық жағдайы мен жазылуы мына тәрізді:
Түбір сөздегі қысаң дауысты дыбыстың түсіріліп, я болмаса түсірілмей қолданылуы қосымшадағы дауыстының ашық немесе қысаң болып келуіне тәуелді екендігін байқаймыз. Бірсыпыра сөздің құрлыс, бұрлыс, ғылми, жилыс түрінде жазылмай, құрылыс, бұрылыс, ғылыми, жиылыс делініп, ы арқылы жазылуын аффикстің қысаң дауысты болып келу жүйесіне байланысты деп түсіндіруге болады. алайда мұндай орындарда [ы] естілген жерде ы жазылады деген қағида бойынша жазылып келді. Бұл қағидаға, әрине, бастан-аяқ, сүйену қиын. Өйткені [ы], [і] кейбір позицияда біреуге «естілуі», бәреуге «естілмеуі» ықтимал. Сондықтан қайырып – қайрып, айрық – айырық, айырыл – айрыл тәрізді сөздер әркелкі жазылып жүр. Егер азды-көпті «күш» салып айтса, [ы] мен [і]-нің естілмейтін жері жоқ деуге болады. Белгілі бір сүйемелсіз тек «естілуіне» қарай жазудың қиындығы да осында. Ал жоғарыда айтылғандай қысаң дауысты аффикстің түбірге жалғану жүйесіне сүйенсек, бұл типтес сөздер айырық (айыр-ық), қайырыл (қайыр-ыл), мойырыл (мойы-рыл), майырыл (майыр-ыл), ресіми (ресім-и) түрінде жазылуға тиіс. §13. Жоғарыда бір сөз түрлендіруші қосымшамен (тәуелдік §11) және сөз тудырушы аффикстермен байланысты (§12) сөздің жазылу ерекшелігіне тоқталдық. Қысаң дауыстылардың жазылуына қатысты бір қиындық – олардың сөздің ішкі шеніндегі, яғни морфемашілік әліптемесі. Бұл топтағы сөздердің жазылу ерекшелігіне тоқталмас бұрын, олардың «Орфографиялық сөздіктегі» (1978ж.) көрсетілген әліптемесіне назар аударып көрейік (6-қосымшаны қараңыз). 6-қосымша
Көз жүгірте қарағанның өзінде, бұл сөздердің әліптемесі күрделі екендігі бірден байқалады. Неге сәурік сөзі і-сіз жазылады? Неге салбуырын ы арқылы жазылады? Сондай-ақ фонетикалық бір заңдылыққа сая тұра емле, мемлекет, мәслихат, сіңлі т.б. сөздердің мәжіліс, мәміле, саңылау сөздерінен өзгеше жазылуының себебі неде? Осы сөздің қайсысын болса да, ы, і-сіз немесе ы (і)-лы вариант түрінде де жазуға болатын тәрізді. Бұл тақылеттес сөздердің барлығын ы (і)-мен хазу керек немесе ы, і-сіз нұсқада жазған жөн деп бір жақты әліптемеге көшу орфография үшін, әрине, оңай. Бірақ бұлай ету тілдің шындығынан қол үзу болар еді. Ал белгілі бір тиянаққа сүйенбей, айтылуына қарасақ, бұл сөздерді бастан-аяқ ы, і-мен де, ы, і-сіз де айтып шығуға болады. әдетте сөз бен буынның бір-бірінен көп жағдайда айырмасы да, ортақ жақтары да болады. Олар – бір-бірімен тығыз байланысты тілдік бірліктер. Мысалы, ат, тас, сат, ат-тас дегендер – әрі буын, әрі сөз. Қазақ тіліндегі сөз бен буынға ортақ бір заңдылық бар. Ол – көбіне сөздің р, л сонорларынан басталмауы. Мысалы: [ылақ] лақ, [ылашын] лашын, [ылайық] лайық, [ілеген] леген, [үлек] үлек, [ыраң] раң, [ырыйза] риза, [ұрұу] ру, [ұрұух] рух, [ырақат] рақат, [ірең] рең т.б. Осыған сәйкес буын да [л], [р] сонорынан басталмай, ашық буыннан (жы-лы, қо-ра) және й, у сонорларынан кейін келетін буындарды (қай-ра, ту-ра) еске алмағанда, қалайда бір қысаң дауысты селбесіп айтылады. Мысалы: [көкүрөк] көкірек, мең-і-реу, бағылан (бағлан емес), лобыл (лобл емес), жағ-ы-лан, кек-і-лік, [шүңүрөй] шүңірей, [құбұла] құбыла т.б. Тегінде, жоғарыда көрсетілген сөздердің (6-қосымша) көбіне ы, і әріптері арқылы жазылуы <р>, <л> сонорларымен байланысты деуге болады. сөз басында [р], [л] дыбыстарымен қалай да қысаң дауыстылар селбесіп айтылатындай, [р], [л] сонорлы буындарының алдына да [ы], [ұ], [і], [ү] қысаңдары селбесіп қолданылады. Топырақ, жапырақ, қапырық, қоңырау, мәміле, еңіре т.б. сөздердің сонорлы буындарының алдында [ы], [ұ],[і], [ү] қысаңдарының жазылуы да сондықтан. Олай болса сәурік, емле, мемлекет, т.б. сөздерді сәуірік, еміле, мемілекет түрінде жазу орынды емес пе? Бірақ бұлайша бір жақты әліптемеге көшуге тіл шындығы жібермейді. Мысалы, сәуле, қайрақ, тура, тулақ, бұйрық, байрақ т.б. сөздерді сәуіле, қайырақ, туыра, туылақ, бұйырық, байырақ деп жазуға тура келер еді. Сондықтан кез келген сонорлы буынның алдынан ы [ұ], і [ү] қысаңдарын жаза беру ақиқатпен үйлеспейді. Тегінде, мұндай қайшылықтың негізін <р>, <у>, <й> сонорларының ерекшелігінен іздеуге тура келеді. Әдетте бұл дыбыстардың консонанттар қатарына жататындығы даусыз. Аталған дыбыстарға аяқталған сөздер тәуелдік жалғауын өзге де консонанттарға аяқталған сөздер тәрізді қабылдайтыны белгілі. Мысалы: қар-ы, тау-ы, сай-ы, қағаз-ы, ат-ы, ықылас-ы т.б. Ал вокализмдерге аяқталған сөздерге тәуелдік жалғауы -сы, -сі түрінде жалғанады: қала-сы, төбе-сі, аға-сы т.б. Бұл парадигма бойынша р, й, у сонорлары дауыстылардан өзгешеленіп тұр. Енді мынадай қызықты бір құбылысқа назар аударайық. р, й, у сонанттарына аяқталған сөз көптік жалғауын (-лар, -лер), есімнен етістік тудыратын аффиксті (-ла, -ле) және сын есімнің –лы,-лі, -лық, -лік қосымшаларын дауыстыларға аяқталған сөздерше қабылдайды: жүктеу/скачать 163,39 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|