Дәріс 5. Саяси элиталар және саяси көшбасшылық

Платон билеуші-философтарға, әскерлерге, егіншілер мен кәсіпшілерге ажыратты. Алайда 
элиталық теорияны көзқарастар жүйесі ретінде XX ғ. басында италия ғалымдары Г. Моска, В. 
Парето, неміс Р. Михельс және т.б. қалыптастырды. 
Гаэтано Моска (1854-1941) элита теориясын "Саяси ғылым негіздері" (1896) деген 
еңбегінде негіздеді. Онда ол қоғам басқарушылар мен басқарылушыларға бөлінеді деді. Оған 
ұйтқы болатың қасиеттерге әскери ерлікті, байлықты, діни дәрежені (мәртебені) жатқызды. Осы 
үш касиет, оның ойынша, адамға басқарушылар (элита) қатарына кіруге есік ашады. 
"Элита" терминін ғылыми айналымға енгізген Вальфредо Парето (1848-1923). "Жалпыға 
бірдей социология трактатыңда" (1916) ол "элиталардың айналу" теориясын жасады. Ол 
бойынша элита билік басына алдыңғы қатарлы идеяны ұсынуының арқасында келеді. Ол идея 
жүзеге асқанда олардың энергиясы азайып, ізденісі баяулай бастайды. Себебі, олардың орнына 
жаңа идеямен жаңа элита билік басына келеді. Мұндай алмасу қоғамда әрқашан болмақ. Яғни, 
дейді олар, бір элита екіншіні алмастырып, жаңарып, қоғамды алға жылжытып отырады. 
Роберт Михельс (1876-1936) «Саяси партиялар, Демократияның олигархиялық үрдістері 
туралы очерк» (1911) деген еңбегінде «олигархияның темірдей заңын» шығарды. Оның ойынша, 
бұқара халықтың өзін-өзі ұйымдастыруға және басқаруға қабілеті жетпейді. Парламенттік 
демократия жағдайында кейбіреулер жұртшылықтың қолдауына ие болды. Сөйтіп кәсіби 
дайындалған адамдардан тұратын басқару аппараты пайда болады. Ол көпшіліктен біртіндеп 
алшақтайды, қоғамның қарапайым мүшелеріне өздерін қарсы қояды. Соның нәтижесінде билікті 
өз қолдарынан шығармай, сақтап қалуға тырысатын томаға-тұйық дөңгелек, шеңбер пайда 
болады. Мұнда ат төбеліндей байлар саяси және экономикалық билікке ие болады. Халықтың 
егемендігі, билігі дегеннің бәрі бос қиял. «Олигархияның темірдей заңы» осы дейді Р. Михельс. 
Американың саясаттанушысы Райт Миллс (1916-1962) «Билеуші элита» атты еңбегінде 
АҚШ-тың ХХ ғ. ортасындағы элитасына талдау жасайды. Ол элитаны мәртебелер және 
стратегиялық рөлдер атқаратын топ деп анықтайды. Оның ойынша, қоғам үшін ең маңызды рөл 
атқаратын саяси, экономикалық және әскери институттар. Соған орай билік элитасын мемлекет, 
корпорациялар және әскери басшылар құрайды.
Франция саясаттанушысы Р.-Ж. Шварценбергер «Абсолюттік құқық» деген еңбегінде қазіргі 
элитаны жабық каста ретінде сипаттайды. Францияда ол саясаткерлерден, жоғары 
әкімшіліктерден және іскер адамдардан тұратын биліктің үшбұрышын құрайды. Олар үкіметті 
қалыптастырады, мемлекетті билейді, ірі корпорациялар мен банктарды басқарады.
Сонда қоғамда саяси элитаны тудыратын факторлар қандай? Оларға мыналар жатады: 1) 
қоғамға арнайы білімі, тәжірибесі, қабілеті бар кәсіби басқарушылар керек; 2) адамдардың 
психологиялық (туа біткен) және әлеуметтік (оқу, тәрбие барысында қолы жеткен) теңсіздіктері; 
3) қоғамда басқарушы еңбек жоғары бағаланады және ынталандырылады; 4) бұқара халықтың 
саяси енжарлығы, селқостығы (күнделікті өмірде әркім саясаттан шалғай өз жұмысымен 
айналысады). 
Саяси элита стратегиялық мақсатты айқындайды, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын 
белгілейді, өз жоспарларын жүзеге асырудың тетіктерін табады, қоғам алдына қойылған 
мақсаттардың жүзеге асуына бақылау жасайды.
Сонымен, саяси элита деп қазына-байлықты, қаржы-қаражатты бөлуге байланысты және 
т.б. саяси маңызды шешімдер қабылдауға қатысты жоғары мәртебесі мен ықпалы бар 
ұйымдасқан топты айтады. 
Саяси элиталарды қалыптастырудың, жоғары лауазымды қызметке іріктеп алудың 2 түрі 
бар: 

жүктеу/скачать 1,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: