Дәріс 1 Қазақ тілін оқыту жүйесінің қайнар көздері мен негізгі бастаулары
Дәріс 12 Сөз тіркесі синтаксисін оқыту әдістемесі
жүктеу/скачать 480,04 Kb. Pdf көрінісі
|
дәрістер жинағы (1)
| Дәріс 12
Сөз тіркесі синтаксисін оқыту әдістемесі Мектепте ана тілін оқытудағы басты мақсат - білімді азаттар тэрбиелеу. Олардың білім, білік, дағдыларын қалыптастыру. Оқушыларды шығармашьшықпен ойлай білуге үйрету, ауызша жэне жазбаша сөйлеу тілін дамыту. Міне, осы мақсаттарды жүзеге асыруда сез тіркесін меңгертудің рөлі зор. Сөз тіркесі синтаксисін жақсы меңгерту баланың логикалық ойлау қабілетін, тілін дамытады. Жалпы қазақ тілін оқыту эдістемесінің кейінірек барып зерттелуі, оның ішінде сөз тіркесІ жөнінде арнайы эдістемелік еңбектің болмауы - мұғалімнің жұмысын қиындатады. Оқушыларға сөз тіркесін меңгертуге нұқсан келтіреді. Сонымен бірге сөз тіркесі синтаксисінің теориялық жағында бір ізге түспеген даулы мәселелердің болуы оны практикалық жақтан оқытуға кесірін тигізбей қоймайды. Сондықтан сөз тіркесінін, бір ізге түспей жүрген жэне ашылмай жатқан кырлары мен сырларын зерттеу - бүгінгі күннің талабынан туып отырған мәселе. Сонымен сөз тіркесін оқыту эдістемесі дегеніміз -' оқушылардың жас ерекшеліктері негізінде сөз тіркестерінің ішкі байланыстары мен мэнін оқушыларға ұғындыру заңдылықтары (сөз тіркесінің тіркесу заңдылықтары, мағьшалық заңдылықтары, бір-біріне бағына байланысу заңдылығы т.б.) арқылы олардың сабаққа, пэнге деген қызығушылығы мен танымын арттыратын тиімді амал-тәсілдердің жиынтығы. Сөз тіркесін зерттеген жэне зерттеп жүрген ғалымдар пікірлеріне, сондай- ақ тіл фактілеріне сүйене отырып, мынадай тұжырым жасап, эрі оқыту процесінде басшылық-қа алуға болады: 1. Кез келген сөздер бірімен-бірі ретсіз тіркесе бермейді, олар өзара тіркесу үшін белгілі заңдылыққа негізделеді. Ол, біріншіден, мағына жақындықтарына қарай тіркесу заңдылығы болса, екіншіден, сөз тіркесі құрамындағы сездердің белгілі бір тәсілдер арқылы байланысу заңдылығы; 2. Сөз тіркесі деп танылу үшін, кемінде, толық лексикалық мағынасы бар екі сөздің тіркесуі қажет, демек, толық лексикалық мағынасы бар сөздер мен көмекші сөздердің, шылаулардың, көмекші етістіктердің тіркесі (ауыл маны, үй іші. орманга шейін, танга жуык, келе жатыр, таныс еді, жолдас болатын) сез тіркесінің қатарына жатпайды, бұлар осы тобымен сез тіркесінің белгілі бір сыңары ретінде гана жұмсалады; 3. Сөз тіркесі кұрамындағы сөздер бір-бірімен тең дэрежеде байланыспай, бірі екіншісіне иек арта, бағына байланысады. Бағына байланысу қасиеті, сөз тіркесіне тән ең басты қасиеттердің бірі, осы тұрғыдан эке мен бала, сабырлы да байсалды тәрізді салаласа байланысқан тіркестер сөз тіркесінің қатарына енбейді; 4. Сөз тіркесі құрамындағы сөздердің байланысынан басқа бір лексикалық мағына пайда болмайды. жаңа бір грамматикалық мағына туындайды, демек, өзара тіркесіп келіп, өзге бір лексикалық мағынаны білдіретін фразеологиялық тіркестер (кас қаққанша - тез, лезде; қаны кайпау - ызалану: ержурек - батыл т.б) сөз тіркесі бола алмайды; 5. Өзіне тән бастапқы мағыналары солгындап, лексикаланып, синтаксистік қатынасы бұзылып, бір заттың атауына айналып бара жатқан немесе толық айналған, проф. С.Исаевтың термині бойынша, "атаулық тіркестер", проф.М.Балақаевтың термині бойынша "номинативті тіркестер" (ашыц xam, енбек кітапшасы, мал цора, бас бармақ, балалар бакшасы) сөз тіркесі бола алмайды; 6. Қиыса байланысқан тіркестер (Мен келдім. Ол барды.) сөз тіркесіне тән қатынасты емес, предикативтік қатынасты, яғни бастауыш пен баяндауыштың байланысынан тұратын қатынасты білдіретіндіктен, сөз тіркесінің емес, сөйлемнің нысанасында қаралады. Мектеп бағдарламасында қазак тілінің синтаксис саласын өткенде алдымен, сөз тіркесін, оның зерттеу нысанасын, ішкі құрыльюын, ерекшеліктерін талдап, онан соң байланысу тэсілдері мен формаларын қарастыру керек. Сөз тіркесі саласында қарастырылатын эрбір тақырып бірінен-бірі туындап, бірінен-бірі өрбіп жатуы қажет. Әр такырып өзара тығыз байланыста түсіндірілсе, окушыларға синтаксис саласын толык меңгеру, дұрыс түсіну. ұғыну оңайға соғады. Біздің пікірімізше, сөз тіркесін оқыту мынадай бағытта жүргізілсе дұрыс болар еді: 1. Сөз тіркесі туралы түсінік 2. Сөз тіркесінің құрылысы 3. Сөз тіркесінің байланысу тэсілдері 4. Сөз тіркесінің байланысу формалары 5. Сөз тіркесін топтастыру туралы 6. Сөз тіркесінің лексика-грамматикалық мағынасы 7. Сөз тіркесі және оған ұқсас тұлғалар. жүктеу/скачать 480,04 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|