Дәріс 1 Тақырып: Кіріспе
жүктеу/скачать 0,72 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Таңқурай
- Құлпынай туысы (земляника- Fragarіa ).
| Раушанг‰л, немесе итмұрын туысы (Rosa). Полиморфты (өзгергіш) туыстардың бірі. Жабайы өсетін т‰рлерінің 5-м‰шелі т‰ксіз қосарланған, сиректеу жартылай т‰кті г‰л серігі болады. Солт‰стік ендікте кең таралған.
Жартылайорманды шөлейтте және шөлейт жерлерде, әдетте жарық ормандарда, орманның шетіндегі ашық жерлерде, өзен-дердің жайылмаларында, жыралы сайларда өседі. Таулы аудандарда (Орта Азия) көптеген жерлерді алып жатады. Т‰рлерінің саны аралық формаларының ересен көп болуына байланысты. Әлі к‰нге дейін толық анықталмаған. Бір деректер бойынша туыста 120-150 т‰р, ал екінші деректер бойынша 300-350 т‰р бар. Бұрынғы одақтас республикалардың флорасында 150-дей т‰рі бар, оның 60-ы эндемдер, яғни тек бұрынғы одақтас республикалардың территориясында ғана кездеседі. Ал Қазақстанда 24 т‰рі бар. Олардың ішінде мәңгі жасыл және жапырағы жылма-жыл т‰сіп отыратын формалары да бар. Кейбір т‰рлерінің гипантиінде көп мөлшерде витамин С витамин В2,Р,К және провитамин А мен комплексте болады. Бұл жағынан ең құндысы ақг‰лді ( беггера итмұрыны - R.beggerіana, іле итмұрыны - R.іlіensіs) және қызылг‰лді т‰рлері (қоңыр итмұрын - R.cіnnamomea, қатпарлы итмұрын - R.rіgosa). Қызғылтг‰лді т‰рлерінің гипантиясында (ит итмұрыны - R.canіna, киіз итмұрын - R.tomentosa) витамин С біршама аз, ал сары г‰лді т‰рлерінің гипантиі де (тікенекті итмұрын - R.spіnosіssіma, сасық итмұрын - R.foetіda) олар өте аз, бірақта таниндер мен танидтер көп. Итмұрынды бұтадан тікенекті қоршау жасау ‰шін жиі қолданады. Раушанг‰л (итмұрын) сәндік г‰лдер өсіру шаруашылығында бұрыннан белгілі және танымал обьект болып саналады. Қазіргі кезде д‰ние ж‰зі бойынша бұлардың 12 мыңнан астам сорттары белгілі, ал Қазақстанда сорты аудандастырылып сәндік өсімдіктер ретінде өсіріледі. Оның ішінде тікелей Қазақстан ғалымдары шығарған мынадай сорттар бар: Таңқурай (ежевика,малина- Rubus) туысы. 500-дей т‰рі бар ‰лкен полиморфты (өзгергіш) туыс; бұрынғы одақтас республикалардың флорасында 45 т‰рі, ал Қазақстанда 4 т‰рі кездеседі. Солт‰стік ендіктің негізінен қоңыржай және салқын климатты зоналарында өсетін бұталар. Алғашқы ағаш тәрізді формалары субтропикада өседі. Оңт‰стік ендікте туыстың өкілдері Жаңа Зеландияға дейін жетеді. Жемісі с‰йекті жидектердің жиынтығынан тұрады. Кәдімгі таңқурай (малина обыкновенная - R.іdaeus) бұрынғы одақтас республикалардың европалық бөлігінде, Кавказда, Сібірде және Солт‰стік Американың жалпақ жапырақты және қылқан жапырақты ормандарының төменгі ярусын (қабатын) т‰зеді. Сонымен бірге таңқурайдың бұл т‰рі ағашы кесілген және өрт шалған жерлерде, тау шатқалдарындағы өзендердің бойында өсетін бұталардың арасында кездеседі. Мәдени жағдайда көптеген сорттары өсіріледі. Қожақат таңқурайы (ежевика - R.caesіus) табиғатта кең таралған, кейде мәдени жағдайдада өсіріледі. Қой б‰лдірген (костяника - R.saxatіlіs) бұрынғы одақтас республикалардың европалық бөлігінің және сібірдің қылқанжапырақты ормандарында кең тараған өсімдік. Аласа таңқурай (морошка приземистая - R.chamaemorus) және арктика таңқурайы (R.arctіcus) өмірлік формасы жағынан редукцияға көп ұшыраған т‰рлер. Субарктикалық райондарда өседі. Құлпынай туысы (земляника- Fragarіa ). Оның 50-дей т‰рі бар. Ұзынсағақты жапырақтарынан розетка т‰зілетін көпжыл-дық шөптесін өсімдіктер. Тостағаншасының астында, тостағанша асты жапырақшалары болады. Аналығы ойыс, етженді болып келген г‰лтабанына орналасады. Жемісі с‰йекті жидектердің жиынтығынан тұрады. Орман құлпынайы (земляника лесная - F.vesca) және жасыл б‰лдірген (клубника немесе полуница - F.vіrіdіs ) екі ‰йлі өсімдіктер, олар бұрынөы одақтас республикалардың европалық бөлігінде, Сібірде, Орта Азияда, бұталардың арасында және шалғындарда, сонымен бірге Кавказдың жарық ормандарында да өседі. Ананас құлпынайы (F.ananasa) тек мәдени жағдайда ғөана белгілі, оны құлпынайдың виргинская (F.vіrgіnіana) және чилийская (F.chіloensіs) деп аталынатын т‰рлерін будандастыру арқылы алған деп шамалайды. Ол мәдени жағдайда өсірілетін, жемісі ‰лкен болып келетін сортқа біріктірілген. Тұқымдастармағының шөптесін өкілдері-нің ішінде тек дәрілік шелна (кровохлебка аптечная -Sanquіsorba offіcіnalіs) деп аталынатын бір ғана т‰рдің мал азығы ретінде ‰лкен маңызы бар. Оны медицинада және ветеринарияда дәрі ретінде емге қолданады. Бұл ылғалды шалғындарда өсетін өсімдік. Г‰лі қоңыр- қызыл т‰сті, шоқпарбас болып келетін г‰лшоғырына жиналған. Кейде мәдени жағдайда өсіреді. жүктеу/скачать 0,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|