Топырақ құнарлылырының кеми беру заңы және оны сынау

Демек  «топыраққұнарлығының  кеми  беру  заңы»  табиғи  заң  емес,  тек 

ауылшаруашылық өндірісіндұрыс жургізбегендіктің салдары. 

Топырақтардың 

тиімдіқұнарлылығы 

топыраққа 

кешенді 

және 

бағытталған әсер кезінде тоқтаусыз жоғарылауы мүмкін. 

Д  .Н.  Прянишниковтың  (1940)  топырақтардыңқұнарлылығы  және 

өндірістік 

пайдаланылуы 

туралы 

еңбегінің 

мәні 

ауыл 

шаруашылықтаминералдық  тыңайтқыштарды  қолданудың  тәсілдерінқұрас-

тыру  мен  оны  пайдалануды  насихаттауда  болды.  Ол  өнімділіктің 

жоғарылауы  едәуір  мөлшерде  тыңайтқыштарды  еңгізумен  байланысты 

екенін көрсетті. Топырақтардыңқұнарлылығын жоғарылатуға алғашкы қадам 

XVIII г. Аяғында – XIX г. Басында жасалған. Жыл сайынғы өнімдіекі еселеу 

үшін  100  жылдан  аса  уақыт  керек  болса,  Д.Н.  Прянишников  зерттеулер 

нәтижесінде  тыңайтқыш  қолдану  арқылы  оған  30  жылда  жетуге  болатынын 

дәлелдеді. Тыңайтқыштар poлi мынандай фактімен де дәлелденді: Германия 

бірінші  дуние  жүзілік  соғыс  кезінде  тыңайтқыш  шығармағандықтан 

соғыстың  төртінші  жылы  өнімдері  75  жыл  бұрынғы  өнімдегідей  төмендеп 

кетті. 

Қазіргі  кезде  Д.Н.  Прянишниковтың  көзқарастары  кеңінен  тараған. 

Ауыл  және  орман  шаруашылықтарын  химияландыру  астық  тұқымдастар 

өнімділігін, техникалық дақылдардың және орман өнімділігін жоғарылатуда 

маңызды тізбектіңбipi болып табылады. 

Топырақтар сапасын олардың қасиеттері мен құнарлылығы  

бойынша бағалау. 

Топырақтар  құнарлылығы  әртүрлі  болатындықтан,  өсімдіктердіөcipy 

үшін  олардыңқайсысы  қолайлы  қайсысы  қолайсыз  екенін  білу  керек.  Бұны 

топырақтарды  бip-бipiмeн,  олардыңқасиеттерін  және  өсімдіктер  өнімін 

салыстыра отырып, басқаша айтқанда салыстырмалы бағалау жүргізе отырып 

жасауға болады. 

Мұндай  бағалау  бip  немесе  бірнеше  биологиясы  ұқсас  дақылдардың 

дамуын анықтайтын, өте маңызды қacиeттepiбойынша жақын топырақтарды 

2 cypeт. Бip мезгілдежарыққа, 

суғажәнеқореккеәсеретукезіндеөнімділіктің үздіксізжоғарлауграфигі 

бipiктipyжолымен,  яғни  агроөндірістік  топтар  бойынша  орындалуы  мүмкін. 

Бағалау  нәтижесінде  салыстырмалы  түрдегі  топырақтардыңүлкен  топтары 

мен олардың жуық сапасы қандайда бip ауылшаруашылық дақылдарды өcipy 

бойыншаұсыны-стармен бipге көрсетіледі. 

Heгізгі 

дақылдардыңөнімділіктерімен 

тығыз 

байланытағы 

то-

пыраққасиеттерінің 

салыстырмалы 

бірліктерінде 

(балл 

бойынша) 

өрнектелген  құнарлылығын  сапасы  бойынша  бағалау  топырақтарды 

бонитеттеу (лат. Bonitos – жақсылық) деп аталады. 

Топырақтарды  бағалау  ауылшаруашылық  дақылдары  мен  орман 

ағаштары  түрлерініңөcyi  үшінөте  маңызды  объективті  белгілер  мен 

қасиеттерге негізделеді. 

Бағалау  үшін  алынған  топыраққасиеттеріөсімдіктер  өcyi  үшін  тура 

немесе  жанама  әсер  ететін  болуы  мүмкін,  сондықтан  топырақтарды 

бонитеттеу кезінде оның маңызды қасиеті–құнарлылығы көрсетіледі. 

Бонитеттеу  немесе  топырақтарды  сапалық  бағалау,  жеке  дақылдар 

немесе  олардың  топтары  үшін  жасалған  бонитеттеу  кестесі  түрінде 

келтірілоеді.  Мұндай  кестелердіңқұрастырылу  дұрыстығын  өсімдіктер 

өнімділігі баллдары және топырақтар қасиеттері бойынша алынғанбаллдарды 

салыстыру  арқылы  тексеріледі.  Баллдар  өзгерісінің  сипаты  бірдей  болуы 

керек. (6 кесте). 

Біздің  елде  100-балдык  ашық  және  жабық  шкалаларды  қолданады. 

Ашық  шкалада  100  балл  деп  орташа  өнімділікті  топырақтар  касиеттері, 

жабығында –өніміділігі жоғарғы топырақтар қасиеттері алынады. 

Топырақты  сапалық  бағалау  нәтижелерін  жерлердітіркегенде,  жер 

үлескілерін  немесе  зонаныңөнімділігін,  дақылдардың  жоғары  өнімділігін 

анықтағанда, 

топырақтардыңқұнарлығын 

жоғарылататын 

әдістердіқұрастыруда және басқа мақсаттарда пайдаланады. 

Топырақтардыңқұнарлылығын  жоғарылату  әдістеріәртүрлі  және  олар 

ауылшаруашылық  және  орман  дақылдарыныңөcyiн  шектейтін  жағдайларды 

жоюға  бағытталған.  Бұл  үшін  топырақтық-климаттық  зоналар  бойынша 

топырақтарды тиімдіөндеу үшін арнаулы машиналар кешені таңдалады. 

Эрозия  қарқынды  жүретін  аудандарда  топырақтарды  аудармай  жырту 

қолданылады;  ылғалдылығы  жоғары  жерлерде  топырақтарды  плантажды 

тереңөңдеу  басым.  Барлық  зоналарда  егістіктерге,  питомниктерге  және 

Топырақ 

А+В, см  Балл  Гумус,  Балл  Егін шаруа-  Балл 

 

 

 

т/га 

 

Шылығы, 

 

 

 

 

 

 

ц/га 

 

Кәдімгіқаратопырак 

75 

100 

425 

100 

20 

100 

Оңтүстікқаратопы- 

65 

86 

375 

88 

18 

90 

рағы 

55 

73 

325 

77 

16 

80 

Күңгірт - күрең 

45 

60 

275 

65 

14 

70 

 

35 

46 

225 

53 

12 

60 

Күрең 

25 

33 

175 

41 

11 

50 

Ашық-күрең 

 

 

 

 

 

 

 

№  6  кесте.  Ростов  облысының  топырақтарының  бонитет  балын 

анықтау  үшінбағалау  шкаласы,  Ф.  Я.  Гаврилюк,1970  бойынша

 

(кыскартылган). 

орман  дақылдарына,  ал  соңғы  кездерде  ормандарда  да  тыңайтқыштарды 

енгізу  кеңінен  қолданылады.  Гербицидтер  мен  арборицидтер  бағалы 

ағаштардан  қоректік  элементтер  мен  ылғалды  алып  қалатын  керексіз 

өсімдіктердіжоюға мүмкіндік бе-реді. 

Гидротехникалық  мелиорация,  құрғату  ылғалданған  топырақтар-

дыңқұнарлылығын  күрт  жоғарылатуды  қамтамасыз  етеді.  Орманда  кәpi, 

шipiгeнағаштарды  кесу  топырақтардағы  биологиялықүрдістердітездетеді. 

Тұқым  тектерін  таңдау  қылқан  жапырақты  және  жалпақ  жапырақты  аралас 

ормандар  отырғызу,  топырақтағы  қоректік  элементтердің  көбеюіне 

септігінтигізеді, физикалыққаси-еттерін жақсартады. 

Орман  төсенішінің  ыдырауын  реттеу  бойынша  жиi  қолданылатын 

тәсілдер:  жинау,  тазалап  әкету,  қопсыту.  Бұл  тәсілдердідұрыс  пайдаланған 

кезде топырақтардыңқұнарлылығы жоғарылайды. 

Ормансыз 

жерлерде 

ауыспалы 

eгicтік, 

топырақтарды 

зоналықерекшеліктерібойынша  жүйелеп  өңдеу,  тыңайтқыштар  себу, 

батпақтанған жерлердіқұрғату, құрғақ зоналарлы ылғалдандыру, су және жел 

эрозияларымен  күресу  шаралары  және  т.б.  арқылы  топыраққұнарлығын 

жоғарылатуға болады. 

Өздік бақылау сұрақтары: 

1.

 

Топырақта  және  топырақ  түзуші  тау  жыныстарда  химиялық 

элементтердің мөлшері. Топырақтың валдық химиялық құрамы.  

2.

 

Топырақтың 

профилінің 

бойында 

химиялық 

элементтердің 

дифференциациясы.  

3.

 

Топырақтың  макро-  және  микроэлементтері.  Биогендік  элементтер. 

Ауыр металдар.  

4.

 

Топырақтың радиоактивтілігі.  

5.

 

Топырақтың сіңіру қабілеттілігі және топырақтың ТСК.  

6.

 

Топырақтың қышқылдығы, сілтілігі.  

7.

 

Топырақтың тотығу-тотықсыздану процестері.  

8.

 

Топырақтың  органикалық  заты  және  топырақ  құнарлығының 

қалыптасуында оның маңызы.  

9.

 

Топырақ органикалық заттың көздері.  

10.

 

Топырақтың  арнайы  және  арнайсыз  органикалық  заттары. 

Топырақ  гумусы  сәуле  энергиясының  аккумуляторы.  Гумустың 

фракциялық және топтық құрамы, оның топырақ қасиеттеріне әсері. 

Топырақтың  гумус  жағдайының  көрсеткіштері.  Топырақтың 

дегумификациясы-маңызды экологиялық мәселелердің бірі.  

11.

 

Топырақтың  құнарлығы,  факторлары  және  элементтері.  Топырақ 

құнарлығының  жерді  игеру  кезіндегі  өзгерістері,  оның  жаұқсарту 

жолдары. 

Ұсынылатын әдебиет 

Мирзадинов  Р.А.  және  басқалары.  Топырақтану.  Оқу  құралы.  –  Алматы, 

2009. – 276 б. 

Никольский Н.Н.  Почвоведение. -  М., 1963. 

Почвоведение/Под ред. А.С. Фатьянова. – М.,1972. 

Почвоведение/Под ред. И.С. Кауричева. – М., 1969, 1975, 1982. 

Почвоведение/Под ред. А.А. Роде. – М., 1972. 

Почвоведение/Под ред. В.А. Ковды, Б.Г. Розанова.-М.,1988. 

Добровольский В.В. География почв с основами почвоведения.- М.,1999. 

Тулеугалиева 

С.С. 

Краткий 

курс 

лекций 

по 

почвоведению.- 

Семипалатинск,2008. 

2.

 

Топырақтың 

жүйелілігі 

және 

жіктелуі. 

Топырақтың 

географиялық таралу заңдылықтары. 

Мақсаты: астыда келтірілген негізгі сұрақтар және олардың қысқаша 

мазмұныбойынша білімдерді игеру: 

1.

 

Топырақтың жүйелілігі және жіктелуі. 

2.

 

Жер  бетінде  топырақтың  географиялық  таралу  задылықтары  және 

қоршаған ортаның экологиялық факторларымен байланысы.  

3.

 

Топырақтардың көлденен зоналылығы.  

4.

 

Топырақтардың тік зоналылығы.  

5.

 

Интразоналдық топырақтар және олардың ерекшеліктері.  

6.

 

Дүние  жүзінің  топырақ  жамылғысы.  Тропикалық,  субтропикалық, 

суббореалдық,  бореалдық,  полярлық  белдеулердің  топырақтары. 

әлемнің топырақ ресурстары. 

1.Топырақ  түрлері  мен  зоналары  туралы  түсінік.  Топырақтың 

табиғаттағы алуандығы. 

Табиғатта  топырақ-  топырақ  түзілу  факторларыныңөзара  тығыз 

байланыстары  нәтижесінде  пайда  болады  және  дамиды.  Топырақ  түзілуіне 

ықпал  ететін  факторлар  тұрақты  болған  кезде,  борпылдақ  тау 

жыңыстарындағы  үрдістердің  жылдамдығы  және  бағыттарына  байланысты 

органикалық  заттардың  келуі,  синтезі  және  ыдырауы,  сулық,  ауалық, 

жылулық және қоректену режимі бойынша ерекшеленетін топырақтар пайда 

болады. 

Табиғатта  әр  фактордыңәcepi  топырақ  түзілу  факторларыныңқандай 

тіркесте  болуына  байланысты  уақыт  аралығы  мен  кеңістікте  өзгеріп 

отырады.  Факторлардың  уақыт  аралығына  өзгеруі  кезінде  топырақ 

эволюциясы  жүреді:  топырақ  түзілу  үрдістеріөзгереді,  топырақбip  күйден 

басқасына  ауысады.  Факторлардың  кеңістікте  өзгepyi,  мысалы  құрылыкта, 

алуан  түрлі  топырақтардың  пайда  болуына  алып  келеді.  Ауданы  3-5 

гакішкене  аумақта  200-ге  дейін  топырақтүpi  болуы  мүмкін,  ал  Қазақстанда 

700-ден астам топырақтүpi кездеседі. 

Табиғаттағы  топырақтар  алуандығын  пайда  болуы  мен  түзілуіне, 

маңызды  қасиеттері  мен  құрамына  байланысты  бірнеше  топқа  бөлуге 

болады. Бұлай жіктеу топырақ классификациясы шешетін мәселелер. 

Топырақ классификациясы. 

Классификация сөзі латынныц екі сөзінен шыққан classis — дәреже топ, 

және  facio  -  жасаймын.  Бipiншi  генетикалық  классификацияны  1879  жылы 

В.В. 

Докучаев 

ұсынды, 

ол 

1886 

жылы 

баспадан 

шықты. 

Қазіргіклассификация 

В.В. 

Докучаевтың 

ілімi 

(1954) 

негізінде 

құрастырылды,  онда  адамның  шаруашылық  ic-шаралары  әсерінен  пайда 

болған  топырақтартың  қасиеттері  мен  құрамы  ескеріліп,  таксономиялық 

бірліктердіңөндірістік  ерекшеліктері  мен  оларды  ұтымды  пайдалану  ғылыми 

жүйеге  келтірілді.Қaзipгi  классификацияның  неізгібірлігі  топырақтыңүлкен 

топтарын  біріктіретін,ондағы  табиғи  шарттардыңұқсастығы  мен  нақты 

топырақтүзiлy үрдістері айқын байқалатын генетикалық тип. 

Топырақтeгi  кешенді  жергілікті  ерекшеліктермен  анықталады,  олар:  аналық 

жыныс,  грунт  суларыныңқұрамы,  ежелгі  топырақ  түзілу  ерекшелігі,  әр 

элементтердің шайылу сипаты және топырақ кескіннің даму дәрежесі. 

Топырақтүpiтопырақ түзілудегібip немесе бірнеше үрдістер тіркесініңбілінyi 

бойынша анықталады. Түр тармақтары - жоғары горизонттың механикалыққұрамы 

бойынша, ал разряд - аналық және астыңғы жыныстар бойынша анықталады. 

Классификация 

негізінде 

КСРО 

топырақтарының 

номенклатуралықтiзiмiжасалды.  Ереже  бойынша  құрастырылатын  топырақ 

атауларын  топырақ номенклатурасы  деп  атайды. Ол  үшін  халыққойган  атаулар 

қолданылады: шым, солод, қара топырақ, тақыр және т. б. Көптеген топырақтарды 

түсіне  қарай  -  күрең  топырақ,  сұр  топырақ,  құба  топырақ,  географиялық 

орналасуына  байланысты  -  оңтүстік,  солтүстік,  құрамына  қарай  -  аз,  көп,  терең, 

қабатты; көpiнyiнe  байланысты - қатты, орташа, шамалы деп атайды. Топыраққа 

атау  бергенде  біріншіорынға  генетикалық  жағын,  екінші  орынға  -  топырақтың 

жоғарғы  горизонт  құрамын  және  ең  соңғы  орынға  -  аналық  жыныс  атауы  және 

оның  механикалыққұрамын  қояды.  Номенклатуралық  топырақтiзiмiтопырақты 

картографиялауда пайдаланылады. 

2. Жер бетінде топырақтың географиялық таралу задылықтары және 

қоршаған ортаның экологиялық факторларымен байланысы. 

 

Топырақтың  географиялық  таралу  задылықтары  жер  бетінде  табиғи 

жағдайлардың 

таралуымен 

анықталады. 

Бұл 

ұсыныс 

топырақ 

географиясының  келесі  маңызды  бөлімдерінің  дамуының  негізінде  жатады: 

көлденен  зоналдылық  туралы  ілім,  тік  зоналдылық  туралы  ілім,  топырақ-

климаттық  фракциялар  және  провициялар  туралы  ілім,  топырақ 

жамылғысының біртектес еместігі және құрылысы туралы ілім. 

 

В.В.  Докучаев  алғашқы  Орыс  жазығында  топырақтардың  еңдік-

зоналдық таралуын зерттеді, бұнда солтүстіктен оңтүстікке  қарай біртіндеп 

бір-бірін тундра, күлгін, сұр орман, қаратопырақ, күрең және құба жартылай 

шөлейт  топырақтары  ауыстырады.    Топырақтар  географиясының  жалпы 

заңдылықтарын  дәлелдеуде  советтік  ғалымдарымен  (К.Д.  Глинка,  Л.И. 

Прасолов,  И.П.  Герасимов,  В.А.  Ковда  және  т.б.)  докучаевтік  топырақтану 

тұжырымдамаларының  негіздерінде  құрастырылған  әлемдік  карталары 

маңызды болды. 

 

Топырақ  біртектесеместіктердің  генезисы,  құрамы,  формалары  және 

агрономиялық  маңызы  туралы  ілім  топырақ  жамылғысының  құрылысы 

туралы  ілім  деп  аталады.  Осы  ілімнің  негізі  болып  элементарлық  топырақ 

ареалы (ЭТА) түсінігі көрсетіледі. Элементарлық топырақ ареалы – топырақ 

жамылғысы  топырақтың  бір  разрядыен  крсетілген  территорияның  кіші 

участкісі.  ЭТА  негізгі  сипаттамасы  –  генезисын,  құрамын,  қасиеттерін, 

морфологиялық бағасын және құнарлық деңгейін ашатын классификациялық 

атауы.  ЭТА  мөлшері  бойынша  кіші  контурлы  (1  га  кіші),  орташа  контурлы 

(1-20  га),  ірі  контурлы  (20  га  жоғары)  болып  бөлінеді.  ЭТА  формалары 

әртүрлі: негізінен изоморфты (салыстырмалы домалақ): ұзыңдығы мен енінің 

қатысы  2  төмен,  созылған  –  2-5,  сызықты  –  5  жоғары,  тармақты  және 

қалақты.  

 

Топырақ жамылғысының құрылысы.   

 

Топырақ жамылғысының құрылысы (ТЖҚ) – ЭТА заңдылық бірлестігі. 

ТЖҚ  сипаттық  параметрлері:  құрамы  (компонеттілігі),  күрделілігі 

(аралдардың  кеңістік  аусуының  жиілілігі),  контрасттылығы  (ареалдардың 

арасында  генетикалық  және  агрономиялық  айырмашылықтардың  дәрежесі). 

Жер  бедерінің  ерекшеліктеріне,  жыңыстардың  қасиеттеріне  және  басқа 

жағдайларға 

байланысты 

ЭТА 

әртүрлі 

микро-, 

мезо- 

және 

макрокомбинацияларды  түзуі  мүмкін  және  топырақ  жамылғысының  нақты 

құрылысын құрастырады. 

 

Микрокомбинациялар    кіші  (бірлік  және  ондық  метрлер)  ЭТА,  жиі 

микро-жер бедерлерімен байланысты, сипатталады. 

Мезокомбинациялар  –  мезо-  жер  бедерлерімен  немесе  топырақ  түзуші 

жыңыстардың 

кеңістік 

аусуымен 

байланысты 

ірі 

ЭТА 

немесе 

микрокомбинациялардың аусуы. 

Макрокомбинациялар  –  макро-  жер  бедерлерімен  қамтамасыз  етілген 

мезокомбинациялардың аусуы.  

3. Топырақтардың көлденен зоналылығы.  

 

Қазіргі  көзқарастар  бойынша,  құрлық  топырақ  жамылғысында 

көлденен топырақ-климаттық белдеулер бөлінген, олар негізінен  климаттың 

термиялық  ерекшеліктерімен  (полярлық,  бореалдық,  суббореалдық, 

субтропикалық,  тропикалық)  қамтамасыз  етілген.  Әр  бір  белдеуге  топырақ 

түзілуінің  ұқсас  термоэнергетикалық  режимдерімен  топырақ  типтері  тән 

болады. 

 

Топырақ-климаттық  белдеулері  топырақ-биоклиматтық  облыстарға 

бөлінеді, олар анықталған атмосфералық ылғалдану режимімен және өсімдік 

жамылғысының  типтерімен  сипатталады.  Келесі  облыстарды  ажыратады: 

ылғалды  (экстрагумидты  және  гумидты)  ормандық,  тайгалық  немесе 

тундралық өсімдік жамылғысымен; ауыспалы (субгумидты және субаридты) 

далалық,  ксерофиттық-ормандық  және  саванналық  өсімдік  жамылғысымен; 

құрғақ  (аридты  және  экстрааридты)  жартылай  шөлейт  және  шөлейт  өсідік 

жамылғысымен. 

 

Топырақ-биоклиматтық облыстардың топырақ жамылғысы біртектілеу, 

бірақ бір неше зоналдық және интразоналдық топырақ титерінен тұрады. Әр 

бір топырақ-биоклиматтық облысында 2 немесе 3 топырақ зонасы бөлінеді.  

 

Топырақ зонасы -  1 немесе 2 зоналдық топырақ типтерінің және оларға 

сәйкес интразоналдық және ішкі зоналдық топырақтардың ареалы.  

 

Топырақ  зона  тармағы  -    топырақ  зонасының  бөлігі,  онымен  бір 

бағытта  созылған,  территориясында  анықталған  топырақтың  зоналдық 

типтерінің тармақтары таралған. 

 

Топырақ  фациясы  –  топырақ  зонасының  бөлігі,  басқа  бөліктерден 

топырақтардың  температуралық  режимі  және  ылғалданудын  мерзімдік 

барысы бойынша ерешеленеді. 

Топырақ  провинциясы  –  топырақ  фациясының  бөлігі,  топырақ 

жамылғысының  оролитологиялық  қасиеттері  және  құрылысы  бойынша 

топырақ аймақтары мен аудандарына бөлінеді. 

Топырақ  аймағы  –  топырақ  провинциясының  бөлігі,  жер  бедері  мен 

топырақ түзуші жыңыстардың ерекшеліктерімен қамтамасыз етілген топырақ 

қоспаларының анықталған типімен сипатталады.  

Топырақ ауданы – топырақ аймағының бөлігі, топырақ жамылғысының 

бір  типті  мезоқұрылысымен  сипатталады.  Топырақ  аймақтары  сапалық 

ерекшеленеді:  топырақ  жамылғысының  құрамы  мен  құрылысы  бойынша; 

топырақ аудандары тек  аймаққа қасиетті топырақтардың тегі, түрлері және 

әр түрліктерінің саналық қатысы бойынша ерекшеленеді. 

3. Топырақтардың тік зоналылығы.  

Әр  бір  тау  мемлекеті  анықталған  топырақтардың  тік  зоналдылығының 

құрылысымен сипатталады. Таулы облыстарда, жазықтармен салыстырғанда, 

биоклиматтық  жағдайлар  мен  топырақтардың  генетикалық  типтерінің 

жоғары  алуандылығы  бар  екені  В.В.  Докучаевпен  және  басқа  да 

ғалымдармен  дәлелденді.мысалы,  суық  ылғалды  шалғындар  альпиялық  тау-

шалғындық  топырақтарымен,  суық  далалар  мен  шөлейттер  тауларда  кең 

таралған,  ал  жазықтарда  кездеспейді.  Бірақ,  жалпы,  топырақтардың  тау 

типтері жазықтардағы топырақтар сияқты сондай сияқты эколого-генетиалық 

топытарға жатқызылады. 

4. Интразоналдық топырақтар және олардың ерекшеліктері. 

Зоналдық  топырақтар  биоклиматтық  зонаға  сипатты  топырақ  түзілу 

жағдайлары  бар  автономдық  ландшафтарда  кең  таралған  топырақтар 

(қаратопырақтар, күрең, құба және т.б.). Интразоналдықтопырақтар – зона 

ішіндегі топырақтардың басқа барлық типтерін кіргізеді, олар шекті таралған 

және  топырақ  түзуші  жыңыстардың  ерекшеліктері,  ылғалдану  жағдайлары 

және  т.б.  басымды  әсерінен  дамиды  (шалғын  топырақтары,  кебірлер, 

сортаңдар және т.б.). 

5.  Дүние  жүзінің  топырақ  жамылғысы.  Тропикалық,  субтропикалық, 

суббореалдық,  бореалдық,  полярлық  белдеулердің  топырақтары.  Әлемнің 

топырақ ресурстары. 

 

Топырақ  жамылғысы  өндіріс,  көлік,  қала  және  ауыл  шаруашылық 

құрылыс  қызметінің  негізі.  Ақырғы  кездері  топырақтың  көптеген  алаңы 

рекреациялық  мақсатта,  қорық  және  қорғалатын  территорияларды 

құрастыруда пайдаланады. Осының барлығы егістік алаңдардың қысқаруына 

әкеледі.  Бірақ,  сонымен  бірге,  халық  санының  өсуі  тағамдар  өндірісінің 

ұлғаюын  шақырады.  Оны  қамтамасыз  ететіндер:  ауыл  шаруашылық 

өндірісінің  технологияларын  жетілдіру,  топырақ  құнарлығын  жоғарлату, 

мәдениеттердің  өнімділігін  өсіру,  егістіктердің  алаңдарын  кеңейту.  Қазіргі 

уақытта  бір  адамды  толық  тағамдармен  қамтамасыз  ету  үшін  0,2-0,3  га 

жыртылған  жер  қажет.  Қазіргі  уақытта  егістікке  жарамды  алаңдардың 

жартысы  қолданылады.  Шөпті  ландашафтар  –  табиғи  жайылымдар  32  млн. 

км

2

  алып  жатыр.  Ормандармен  40,5  млн.  км

2 

жамылған.  2  млн.  км

2 

қалалар, 

өндіріс  кәсіпорындары,  жолдар,  электротасымалдау  және  құбырғалар 

трассалары  алып  жатыр.  Кейбір  дамыған  елдерде  егістікке  жарамды 

жерлердің  алңы  жалпы  алаңнан  70  %  алады,  дамуы  төмен  мемлекеттерде, 

мысалы,  Африкада  және  Оңтүстік  Америкада  өнделуге  жатқызылған  36  % 

топырақ (1 кесте).  

№ 1 кесте. Егістікке жарамды әлем топырақтарының қазіргі пайдалануы және 

даму  болжамы  (Н.Н.  Розов  және  М.Н.  Строганова  мәліметтері  бойынша, 

1979) 

Топырақтардың 

географиялық 

белдеулері және 

топтары 

Қазіргі кездегі өнделудегі 

алаңдар 

Тиімді өнделетін алаңдар 

млн. 

км

2 

% 

топырақ 

тобының 

алаңынан 

% әлемдік 

топырақ 

жамылғысынан 

млн. 

км

2 

% 

топырақ 

тобының 

алаңынан 

% әлемдік 

топырақ 

жамылғысынан 

Тропикалық  

Тұрақты  ылғалды 

ормандардың 

топырақтары 

(қызыл  және  сары 

ферралиттік) 

1,9 

7,4 

1,4 

6,1 

23,6 

4,5 

Мерзімдік-

ылғалды 

ландшафтардың 

топырақтары 

(қызыл, 

саванналық,  қара 

тығыз ) 

2,2 

12,6 

1,7 

5,9 

33,9 

4,3 

Жартылай  шөлдер 

және 

шөлдер 

топырақтары 

0,1 

0,8 

0,1 

1,0 

7,7 

0,7 

Барлық 

белдеу 

бойынша 

4,2 

7,2 

3,2 

13,0 

23,0 

9,5 

Субтропикалық  

Тұрақты  ылғалды 

ормандардың 

топырақтары 

(қызыл  және  сары 

ферралиттік) 

1,3 

19,7 

1,0 

1,7 

25,8 

1,7 

Мерзімдік-

ылғалды 

ландшафтардың 

топырақтары 

(қызыл, 

саванналық,  қара 

тығыз ) 

2,2 

25,6 

1,6 

3,2 

37,2 

2,4 

Жартылай  шөлдер 

және 

шөлдер 

топырақтары 

0,8 

7,6 

0,5 

1,1 

10,4 

0,8 

Барлық 

белдеу 

бойынша 

4,3 

16,8 

3,1 

6,0 

42,8 

4,9 

Суббореалдық  

Жапырақты 

ормандар 

мен 

прериялардың 

топырақтары (құба 

орман және т.б.) 

2,0 

3,4 

1,5 

2,2 

36,7 

1,7 

Дала 

ландшафтарының 

топырақтары 

(қаратопырақтар, 

күрең) 

2,5 

31,6 

1,9 

3,0 

38,0 

2,2 

Жартылай  шөлдер 

және 

шөлдер 

топырақтары 

0,1 

1,3 

0,1 

0,3 

3,8 

0,2 

Барлық 

белдеу 

бойынша 

4,6 

21,0 

3,4 

5,5 

15,0 

4,1 

Бореалдық  

Қылқанжапырақты 

және 

аралас 

ормандардың 

топырақтары 

(күлгін,  шымды-

күлгін) 

1,3 

8,4 

1,0 

2,0 

13,0 

1,5 

Мұздық-тайга 

ландшафтарының 

топырақтары 

- 

- 

- 

0,1 

1,2 

0,1 

Барлық 

белдеу 

бойынша 

1,3 

5,4 

1,0 

2,1 

8,8 

15 

Полярлы  

Тундралық  және 

арктикалық 

ландшафтардың 

топырақтары 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

Әлемдік 

құрлық 

бойынша  барлығы 

(мұздықтарсыз 

және сусыз) 

14,4 

- 

10,8 

26,6 

- 

19,9 

1 кесте бойынша, өнделген жерлердің ең үлкен массивтері суббореалдық 

белдеудің  топырақтарына  келеді.  Жапырақты  ормандар  мен  прериялардың 

топырақтары  (сұр  орман,  қою  топырақтар)  33  %  жыртылған,  дала 

топырақтары  –  31  %,  суббореалдық  шөлдер  мен  жартылай  шөлдердің 

топырақтары  да  –  2  %  жалпы  алаңнан.  Жалпы  суббореалдық  белдеудің 

жыртылған  жерлердің  мөлшері  әлемдік  топырақ  жамылғысынан  3,4  % 

құрайды. 

Субтропикалық және тропикалық белдеулер жақсы өнделген. Бореалдық 

белдеудің  егістік  өнделуі  жоғары  емес,  тек  шымды-күлгін  және  күлгін 

топырақтардың қолдануымен шектеледі. 

Полярлық белдеудің топырақтары егіншілікте пайдаланбайды. 

жүктеу/скачать 1,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: