дәріс Пішендеме, сүрлем, жемшөп, ақуыздардың концентраттары

1. 
   Пішендеме мен жалпы азық дайындаудың технологиясы
   
2. 
   Пішендеме мен сүрлем дайындауды мал азығын сүрлеудің биологиялық әдісі
   

Жалпы ұқсастығы сол-пішендеме де, сүрлем де сақтаудың аэробтықжағдайын қалайды, ол үшін майдаланған өсімдік массасымен толтырылған арнаулы саңылаусыз қоймалар (ор немесе башня түрінде) пайдаланылады.

Біздіңеліміздің барлықжерлерінде сүрлем күйіс малының, әсіресе ірі қара малдың рационындағы негізгі шырынды мал азығы болып табылады. Оның өскелең маңызы қысқы рационда пайдалануыменғана шектелмейді.

Ғылыми негізделген технологияны сақтай отырып дайындалған пішендеме көпжылдық шөптерді сүрлеп пайдаланудың барынша тиімді әдісі деп есептеледі. Дұрыс дайындалған пішендеменің мал азықтық құндылығы оның жоғары және энергетикалық протеин бағалылығымен (1 кг орта есеппен 0,45 а. ө. болады) анықталады. Бір айта кететін жәйт, пішендеме өндіру мен пайдаланудыңтиімділігі, оныңсапасы алғашқы шикізатқа, материалдық, техникалық қамтамасыз етілуіне, оны дайындаудың технологиясын ұйымдастыру мен сақталуына, тыңғылықты тығыздалып жабылуына байланысты. Міне, осымен пішендеме және сүрлем дайындау технологиясындағы ұқсастық тәмәмдалады. Айырмашылығы-пішендеме дайындау үшін анаэробтың микрофлораның дамуына кедергі жасайтын физиологиялық құрғақ субстрат алынады, ал сүрлем дайындаудың негізіне сүт қышқылының ашуына қолайлы жағдайлар жасау жатады. Осыдан барып аталған мал азық түрлерінің дайындауға қажетті шикізатқа қоятын негізгі талаптары туындайды.

Пішендеме мен сүрлем арасындағы мал азығының аралық түріне алдын ала құрғатылған шөптен жасалған сүрлем жатады. Бұл жағдайда сүрлемдік массадағы құрғақ заттың жоғары мөлшері ашыту процесінің қарқынын төмендетеді, сүт қышқылы бактерияларының дамуына қолайлы жағдайлар жасайды және мал азығының сенімді сүрленуіне айтарлықтай төменгі дәрежеде ортаның белсенді қышқылдылығы қажет етіледі.

Құрғатылған шөптен жасалған сүрлем мен пішендеменің арасын шектеу өте қиын. Әрбір нақты жағдайда ауа райының ерекшеліктері мен алғашқы шикізаттың сапасына қарай әр түрлі дәрежеде құрғатылған массаның (сүрлемге тән 65-68% ылғалдылық, немесе пішендемеге тән 50-55% ылғалдылық) салыстырмалы тиімділігі кең көлемде өзгереді.

Пішендемені жіңішке сабақты шөптесін өсімдіктерден дайындалған сүрлемдік мал азығы деп қарастыру керек, оның үстіне ол вегетацияның ерте кезеңдерінде қоректік заттар бойынша барынша мол жинақталғанда және құрғатуға айтарлықтай жеңіл көнетін өсімдіктерден алынады. Шикізат ретінде көпжылдық, біржылдық бұршақ және астық тұқымдасшөптер таза күйінде, аралас шөптертүрінде, сонымен қатар жақсартылған табиғи жерлерден жиналған шөптер пайдаланылады. Ол үшін көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптерді өсімдіктердің бүрлену кезеңінде, әрі кеткенде гүлденудің бас кезінде, бір жылдық бұршақ түымдастарды төменгі 2-3 қабатындағы бұршағы пайда болған кезеңде, астық тұқымдастарды түтіктенудің соңы-масақтану кезеңдерінде шабады.

Дайын пішендеменің сапасы мен шығынын анықтайтын негізгі технологиялық кезеңдеріне шөптерді құрғату дәрежесі мен режимі, оларды майдалау мен қоймалардың саңылаусыз болуы жатады. Көптеген эксперименттік деректер мен дәлелдегендей, жоғары сапалы пішендеме алу үшін бұршақ тұқымдас шөптер 45-50%, ал астық тұқымдас шөптер 50-55% ылғалдылыққа дейін құрғатылуға тиіс. Қоймаға салғанға дейін құрғатылған масса ұзындығы 2-3 см кесінділерге майдаланады және олардың үлесі 80 %-да кем болмауға тиіс.

Пішендеме сүрлем сияқты қоймаларда массаның тығыздалуына кедергі жасайтын белгілі бір серпімділікпен ерекшеленеді. Пішендеме массасының тығыздығы өсімдік түріне, шикізаттың ылғалдылығына, майдалану сипатына байланысты өзгереді. Оның үстіне пішендеме массасының майдалану сипаты ерекше маңызға ие болады, өйткені ұзындығы 20-30 мм, тіпті 40 мм, массаның жеткілікті тығыздығын қамтамасыз ете алмайды. Мұндағы ауаның көп мөлшері мал азығының пісу процесінде температураның жоғарылауына себеп болуы мүмкін.

10-кестеӘртүрлі қоймаларда пішендемені дайындаған шама мен алынған құрғақ зат шығыны, %

Қоймаларды толтырғанда мал азығының қызып кетпеуі үшін күн сайын қалыңдығы кем дегенде 0,8-1,0 м болатын тығыздалған массаны салып отырған дұрыс. Ал қоймалардың мүмкіндігі мұндай талаптарға сай болуы керек. Кейде шаруашылықтарда мұндай талап орындала бермейді, қоймалар тым үлкен қазылады да, оларды массамен уақытында толтырып тығыздауға техниканыңжетіспеушілікті қол байлау жасайды. Соның нәтижесінде мұндай қоймаларды толтыруға 10-15 күн кетеді, ал бұл массаның қызып кетуіне мал азығыныңсапасыныңтөмендеуіне әкеліп соғады.

Оларда пішендеме салынған массаны тығыздау міндетгі түрде, сала бастағаннан қойма толғанша (сөткесіне 15-16 сағат бойы) жүргізіледі. Олар 3-4 күннің ішінде толтырылуға тиіс. Массаны салу мен тығыздау режимінің дұрыстығын оның температурасы көрсетеді, ал ол көресткіш +37°-тан аспауға тиіс. Температура +40°-қа дейін көтеріліп кетсе, массаны тығыздауды күшейту керек.

Тығыздау мен массаның 0,8-1,0 м қалыңдықпен салынуқарқынын үдеткенде температура +37^о-танаспайды, ал күніне 0,4 м қалыңдықта және одан да аз салынса, массаның температурасы 45-50°-қа дейін көтеріледі. Оның үстіне массаның қызуы +32°-тан +51°-қа дейін жеткенде қанттың мөлшері 30%-ға азаяды. Олар көпке дейін массамен толтырылмаса, онда қызу +50-70°-қа дейін жетуі мүмкін.

Олартолтырылғаннан кейін құрғатылған массаныңбетіне қалыңдығы 25-30 см майдаланған жас шөп салынып тығыздалады. Жас шөп тығыз жатады да, ауаны өткізбеуге мүмкіндік жасайды. Тығыздалған массаны бірден жабады. Сенімді жамылғы-полимерлі пленкалар. Мұндай мақсатқа қалыңдығы 0,20-0,15 мм әбден отырылған және жарық өтпейтін пленкалар қолданылады.

Оларды массамен дұрыс толтырып және тыңғылықты бүркегенде пішендеменің шығыны сақтау кезінде орта есепен 10%~данаспайды.

Пішендемені жем-шөп дақылдарының сүттене балауызданып піскен кезеңінде дайындағанда жалқы азық оларды алдын ала құрғатудың қажеті жоқ, қабылданған технология бойынша сериялы машиналармен барлық талаптарға сай дайындалған сүрлемдегі құрғақ зат пен протеиннің шығыны 12-13 %-дан аспайды.

Бастыру әдісін қолданбай жиналған дәнді жем-шөп дақылдарынан дайындалған пішендеменіңтиімділігі аймақтың жағдайларына, пайдаланылатын дақылдар мен олардың сорттарының ерекшеліктеріне көп байланысты.

4.Витаминді шөп унын дайындау

Шөптерді консервілеудің ең жақсы эффективті әдісі-жоғары температурада кептіру, мұндай әдісті қолданғанда витаминдір мен қоректік заттар жоғары дәрежеде сақталады.

Бұршақ тұқымдас шөптерден жасалған 1 кг витаминді шөп ұнында 21-22% протеин 220-300 мг каротин болады.

Шөп саңын қолдан құрғату үшін жоғары температуралы (0,65 Р, АВМ-1,5, АВМ 3,0 және СБ-1,5) АВМ типті кептіргіштерді қолданады.

Ең жоғары сапалы ұнды, әсіресе протеин мөлшері бойынша жас шабылған көк балаусадан алуға болады, бірақ оның құрамында су көп болады және булануына көп шығынды жанармай қажет, ал кептіру агрегатгың өнімділігі жоғары емес. (11-кесте).

Сөйтіп, шөпті шалғы жолында кептіру бірсыпыра (2-3 рет) жанармай шығынын төмендетуге мумкіндік береді, агрегат өнімділігін арттырады, бірақ қоректік заттар мен витаминнің шығыны көбеюіне әсер етеді, сондықтан жағдайға байланысты кептірудің сол немесе басқа режимін қолданған жөн.

11-кестеЖасыл балауса массасының 10%-ды ылғалдылығымен 1 тшөп ұнын алу үшін шикізат мөлшері мен жанармай шығыны(В.Р. Вильямсатындағы мал азықтық БҒЗИ)

Көрсеткіш	Шөптің алғашқы ылғалдылығы, %
	85	80	75	70	65
1 т ұн алу ушін жасыл балауса, т	6,0	4,5	3,6	3,0	2,6
1 т ұн алу үшін булануға қажетті су мөлшері, т	5,0	3,5	2,6	2,0	1,6
1 т ұнға шығындалған жанармай, кг	470	330	220	180	150
Кептіру агрегаттың өнімділігі, %	52	74	100	132	160

Қоректендіретін конвейер арқылы ұсақталған масса тегіс қабатпен кептіру барабанға түседі, ол жерде 600-1000°С-ға дейін қыздырылған ауа мен үрленеді. Әрі қарай ол бір ізбен ішкі, ортаңғы және сыртқы цилиндрлерден өтеді, ол жерде цилиндрлердің ішкі бетінің барлық ұзындығында орналасқан арнайы күрекшелермен бір мезгілде араластырылады. Кептірілген шеп кескісі циклонға шығарылады, ол жерде центрден тепкіш күшпен ауадан буланады, одан кейін ОГМ-0,8, ОГМ-1,5түйіршіктерде түйіршіктеледі.

Сүрлем дайындау технологиясы. Қазіргі уақытта сүрлем дайындауға жүгері, күнбағыс, шай жүгері, сиыржоңышқа және асбұршақ-сиыржоңышқа қоспалары, көпжылдық себілген және табиғи шалғындық шөптер көк балаусасы кең қолданады

Өсімдіктерді сүрлем дайындау үшін шабуы сүрлем жинайтын КС-2,6, СК-1,8, СК-2,6, комбайн типтерімен жүргізіледі, олар көк балаусаны шабады, ұсақтайды және массаны жүк машиналарға тиеді.

Жем-шөпті сүрлеу әр түрлі қойма типтерінде тереңдетілген жартылай тереңдетілгең жер бетіндегі және мұнараларда жүргізуге болады.

Вильямс В.Р. атындағы мал азықтық БҒЗИ көрсеткіштері бойынша сүрленетін массаның ылғалдығына және қоймалар типіне байланысты құрғақ заттың шамамен алынған шығыны герметикалық мұнараларда 7-10% дейін ашық бұртарда 40-45% өзгеруі мүмкін сондықтан тиісті панамен жабылған траншеялар өте қолайлы және оларда құрғақ зат шыгыны 11-15% дейін төмендетуге болады. (12-кесте).

Көк балауса массасының салар алдында қойманың түбіне ұсақталған сабан мен 30-40 см тығыздалғаннан кейін қалыңдықпенжабады. Траншеяны біржағынан бастап толтыра бастайды. Сүрленетін масса траншеяда шынжыртабан және доңғалақтабантракторларменжол полотносына түсетін қысым 0,40-тан 0,85 дейін кг/см²тығыздалады.

12-кесте. Әртүрлі қоймаларда сүрлегенде және массаның ылғалдылыына байланысты шамамен алынған құрғақ заттардың шығыны (%) (В.Р. Вильямс атындағы мал азықтық Б.Ғ.З.И.)

Сүрлену жұмыстары біткен соң тығыздау жұмыстары екі-үш күн бойы жалғасады. Қоймаларды толтырғаннан кейін және тығыздау жұмыстары біткеннен кейін сүрленген массаны жабады.

5.Сүрлем сапасын бағалау. Сүрлем сапасын анықтағанда негізгі назарды қышқылдардың мөлшері мен байланысына, оның РН, каротин мөлшеріне, иісіне аударады.

Көпшілікке танылған жақсы сүрленетін көрсеткіштері: 2% дейін ерікті қышқылдар мөлшері, оның ішінде 50-70% сүтжәне 1/3 маңайында сірке (бәрі де ерікті түрде) майлы қышқылдың толығымен жоқ болуы, барлық азоттан 0,5-тен 5-11% дейін аммиакты азоттың болуы, РН ең жоғары 4,0-4,2 болады.

Зоотехникалық сапаны шкала балы сомасы бойынша мынадай сүрлем ажыратады: өте жақсы 81-100 балл алғаң ал жақсы 61-80 балл жақсы 41-60 балл, қанағаттанарлық 21-40, қанағаттанарсыз және жарамсыз 20 және одан да төмен балл.
Бақылау сұрақтар

1. 
   Пішендеме мен жалпы азық дайындаудың технологиясы қандай?
   
2. 
   Пішендеме мен сүрлем дайындалу жолдары қандай?
   
3. 
   Пішендеме мен сүрлем мал азығын сүрлеудің биологиялық құндылығы қандай?