Дәріс тезистері

Дәріс тезистері

1 – дәріс. Синтаксис туралы жалпы түсінік

Грамматиканың синтаксис саласы тiлдiң әр түрлi жақтарын қамтамасыз ете отырып, сөйлеу қағидасын зерттейдi. Синтаксис гректiң тiлiнен аударғанда бiрiктiру, байланысу құру, тәртiпке келтiру деген ұғымды бiлдiредi. Тiл ғылымында синтаксис сөйлемдегi жеке сөздердiң байланысын, сөз тiркесiнiң заңдылықтарын, сөйлем құраудың амал- тәсiлдерiн яғни сөйлеу процесiнiң пайда болуын қарастырады. Мұнда сөйлем iшiндегi жеке сөздердiң орналасу тәртiбi, үйлесуi, сөйлемнiң жалпы қасиеттерi толық зерттеледi. Сөйлем iшiндегi сөздер мен сөздердiң орын алмасуы транспозиция тәсiлi арқылы зерттеледi. Бұл әдiс сөздiң тұлғасы мен оның синтаксистiк қызметi арасындағы қатынасты бейнелеу үшiн қолданылады. Синтаксис ең алғаш / б.э.д. III ғ/ логикалық бағытта зерттелiп, Аристотель заманынан бастап, ХIХ ғасырдың ортасына дейiн логикалық категория ретiнде танылды. Протагор, Платон, Аристотельдер “логос” ұғымының сөйлемде, пiкiрде тексте әрқашан болатынын басшылыққа алған. Сөйлемдердi байланыс қызметiне қарай жiктеу

/коммуникациялық қызметi/, сөйлемнiң негiзгi бөлiктерiн анықтау, сөйлем

бөлiктерi арасында болатын қатынастарды анықтауы жағынан салыстырғанда стоиктер заманындағы синтаксистiк зерттеулер қазiргi тiлiмiздiң синтаксистiк заңдылықтарымен үйлесетiнiн көремiз. Протагор сөйлеудiң iшiнде сұрақ, жауап, тапсырма, өтiнiш болатынын,

Аристотель терiске шығару, үндеу, баяндау, болымсыз не құптау сөйлемдерi, жалпы не жалқы сұрақ, бұйрық не жалыну, ант, үндеу тәрiздi қағидаларды басшылыққа алды. Платон пiкiр – сөйлемдi есiм және етiстiк деп екiге бөлiп, оларды субект пен объектiнiң көрiнiсi ретiнде қарастырды. Олар сөйлем iшiндегi предикат пен септiктердiң де қызметiне назар аударған. Аппалоний Дискол / III ғ/ зерттеген тұлға мен септiктiң байланысын қарастырған.

ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында А.Шахматов, О.Есперсендер синтаксистi сөздегi ойды табатын тiлдегi құбылыстардың қызметi мен тұлғасын зерттейтiн грамматиканың саласы деп түсiндiрдi. Сонымен қатар ХIХ ғасырдың екiншi жартысында Х.Штейнталь, А.Потебня, Пауль, Вунд тәрiздi ғалымдар психологиялық арнада зерттедi. Синтаксистi “сөйлем iшiндегi сөздердiң қызметi туралы iлiм” деп таныған ең алғашқы ғалым Ф.Фортунатов болды. Ол тiлдердiң ұлттық ерекшелiктерiне баса назар аударды. Лингвистикада ХХ ғасырдың 50 жж –на дейiн синтаксис саласы баяу зерттелдi. Бiрақ сөйлемнiң пайда болуы, оның құрылысы туралы заңдылықтар осы кезден бастап қалыптасты. 60-80 жж-дан бастап, синтаксистiң дамуында мынандай заңдылықтар болды: синтаксистiк бiрлiктердiң семантикасына көңiл бөлу, тек сөйлем емес одан да iрi – дискурсты, текстi зерттеу, коммуникацияны зерттеу, сөйлемнiң субективтi мағынасын/ адамға қатысты/ зерттеу, бiрқалыпты синтаксистен гөрi өзгерiсте болатын синтаксистi зерттеу. Бұл синтаксистiң семантикамен, сөзжасаммен, прагматика, стилистика, коммуникация теориясымен байланысын көрсетедi. Синтаксистiк қатынастардың көрiнiсi сөйлем iшiндегi құрылыста ұлттық ерекшелiктерге бағынады. Сондықтан сөйлем тiлдiң типiне бөлгенде негiзгi рөл атқарады. Қазақ тiлiнiң синтаксистік мәселелері 1894-1897 жылдары орыс тiлiнде шыққан П.М. Мелиоранскийдiң “ Краткая грамматика казах-киргизского языка” атты екi кiтабынан бастау алып,

А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, М. Балақаев, Т. Қордабаев Қ Есенов, Ә. Аблақов, О. Төлегенов, М. Серғалиев, Т. Сайрамбаев,

Е.Ағманов, еңбектерінде жалғасын тапты. Бүгінгі таңда Р. Әмiров, Б. Шалабаев, Ж. Сәдуақасов Ж. Жақыпов, Т.Ермекова, Н.Ильясова, Ә.Елшібаева т.б. сынды ғалымдар мен зерттеушілер айналысуда.

1935-1940 жылдар арасында сөйлем мүшелерiнiң зерттелуi жақсы қолға алынды. Ол кезде сөйлем мүшелерi туралы А.Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, Х.Басымов, I.Байтенов, С.Аманжолов, М.Балақаев, Ә.Ермеков сияқты ғалымдар көп еңбек сiңiрдi.

Сөз тiркесi синтаксисiнiң зерттелуi 1950 жылдардан бастап қолға алына бастады. Оған дейiн түркiтанушы ғалымдар сөз тiркесi дегендi бөлiп қарамай-ақ, “анықтауыштық қатынастағы есiмдер