Дипломдық ЖҰмыс білім беру бағдарламасы 6В01301- бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі Астана, 2023
Дамытушы оқыту жүйелері бойынша әдебиеттік оқытудың ерекшеліктерінің теориялық негіздері
жүктеу/скачать 0,56 Mb.
|
1. Дамытушы оқыту жүйелері бойынша әдебиеттік оқытудың ерекшеліктерінің теориялық негіздері1.1 Бастауыш сыныпта әдебиеттік оқытудың дамытушылық жүйесінің негіздері Бүгінгі таңда ең көп таралған - дәстүрлі оқыту нұсқасы. Оқытудың бұл түрінің негізін төрт ғасыр бұрын Я.А.Коменский«Ұлы дидактика»салған. «Дәстүрлі оқыту» термині, ең алдымен, XVII ғасырда қалыптасқан оқытуды сынып - сабақ ұйымдастыруды білдіреді. Осы қағида бойынша дәстүрлі мектеп құрылды. Негізгі тезис – «бәрін, жан-жақты үйрету». Негізгі идея–білім оқушының жеке басын дамытады, оқыту дами алмайды. Дәстүрлі мектеп өзінің классикалық нұсқасында айқын және қатаң шеңбермен, білім беру процесін ұйымдастырудағы айқын шекаралармен, мұғалімдермен оқушылардың өзара әрекеттесуінің қатаң заңдарымен ерекшеленеді. Дәстүрлі оқытудың тән белгілері – коммуникативті оқытудың басым болуы. Сабақтағы оқушылардың жұмысын мұғалім басқарады: ол өз пәні бойынша оқу нәтижелерін, әр оқушының жеке оқу деңгейін бағалайды және оқу жылының соңында оқушыларды келесі сыныпқа ауыстыру туралы шешім қабылдайды, «орта» оқушыға бағдарлау. Оқушылардың жеке қабілеттерін есепке алу берілген ережелерімен шектеледі, оқушы оқу объектісі болып табылады, мұғаліммен қарым – қатынас көбінесе авторитарлық түрде құрылады[2]. Дәстүрлі мектеп екі негізгі мәселені шешуге бағытталған. Біріншіден, маңызды дағдылар мен дағдыларды қалыптастыра отырып, өмірге дайындалу, екіншіден, ол оқушыларды берік біліммен қаруландыруы керек. Осылайша, дәстүрлі курста оқыту және дамыту ұзақ уақыт бойы артта қалды. Бұл мәселе шетелдік және отандық педагогтарды алаңдатты. Дамушы оқытуда қалыптасқан жағдайдан шығудың жолы табылды. Соңғы жылдары мектепте түбегейлі өзгерістер мүмкіндігі байланыстырылатын дамытушылық оқыту идеялары қоғамның назарын көбірек аударуда. Сонымен қатар, мектепті реформалаудың негізгі принциптерінің бірі дамушы білім беру принципі болып жарияланды. Сонымен, дамытушылық оқыту – бұл оқу процесінің адамның әлеуетіне және олардың реакциясына бағдарлануы. Оқытудың бұл түрінің мақсаты оқушыларды білімді өз бетінше игеруге, шындықты іздеуге, сондай – ақ күнделікті өмірде тәуелсіздікке дайындау болып табылады[3]. Дамытушылық оқытудың мүмкіндіктерін біртұтас жүйе ретінде сипаттай отырып, оның функционалды оқытудан, ең алдымен, мазмұнымен ерекшеленетінін атап өткен жөн. Бұл басқалардың барлығын анықтайтын күрделі параметр. Дамытушылық оқытудың мазмұны іс – әрекеттің жеке тәсілдерін, дағдылары мен дағдыларын емес, іс - әрекет принциптерін игеруге бағытталған. Іс - әрекет принциптері іс жүзінде теориялық білімнің мазмұнын құрайды. Оларды ассимиляциялау бастауыш сынып оқушыларында теориялық ойлаудың негізі болып табылатын абстракциялар мен жалпылаудың қалыптасуымен байланысты. Яғни, осы жүйеде жұмыс істей отырып, баланың белгілі бір материалды жаттап қана қоймай, ойлау мен түсінуді дамытатын мәселені зерттеу қажеттілігімен мүмкіндігі бар. Нәтижесінде бала жазуды, оқуды немесе санауды ғана емес, зерттеуші ғалымдар ойлағандай ойлау қабілетін үйренеді. 30-жылдардың басында көрнекті отандық гуманистік психолог Л.С.Выготский баланың дамуына бағытталған оқытудың мүмкіндігімен орындылығын негіздеді. Оның пікірінше, педагогика кеше емес, балалардың дамуының ертеңіне бағытталуы керек. Оқыту дамудан алда болған кезде ғана жақсы болады. [3] Дамытушылық оқыту жүйесінің қалыптасуында үш кезең айқын көрінеді. Олардың біріншісі, 50-ші жылдардың аяғы мен 60-шы жылдарды қамтитын, мектеп жағдайында бастауыш сынып оқушыларын дамытудың түбегейлі жаңа теориялық тұжырымдамасын құру кезеңі. Екінші кезеңде (70-ші жылдары) осы тұжырымдама негізінде сол кездегі КСРО Білім министрлігінің тапсырысы бойынша дамушы бастауыш оқыту жүйесінің жобасы жасалды. Ақырында, біраз үзілістен кейін, 80-жылдардың аяғында жаппай жалпы білім беретін мектептің жүйені дамыту кезеңі басталды. 80-жылдардың аяғында дамуды оқыту тұжырымдамасын қабылдаған алғашқы мектептер пайда болды[5]. Дамытушылық оқыту мектебі схема бойынша құрылуы мүмкін: мақсаты: жеке тұлғаның өзін - өзі тануына және өзін - өзі растауына ықпал ету, неғұрлым жетілдірілген тұлғааралық және әлеуметтік қатынастарды қалыптастыру, қатынастарды ізгілендіру; көрініс: жеке және әлеуметтік бағдар; принциптері: ғылыми, объективті; мінез:шығармашылық, өнімді; мақсат:жеке тұлғаны дамыту, даму тұйықтарының алдын алу; мазмұны:құндылықтар (көзқарас, сенім, іс – әрекет мотивтері), интеграцияланған курстар; оқу процесінің таралуы: жеке сараланған формалардың, шығармашылық тәсілдің басым болуы; технология: жаңа, оқушы мен педагогикалық еңбекті жеңілдетуге бағытталған; басқару: оқушы - қызмет субъектісі; басқару объектісі - біртұтас педагогикалық жағдай; оқушылардың жеке бастамасын қолдау; стиль: демократиялық, ынталандырушы; ұйым: өсіп келе жатқан және дамып келе жатқан тұлғаның өмір заңдылықтарын білуге және есепке алуға негізделген; оқушы ЖБТ: өз дамуының қайнар көзі; қызмет субъектісі; мұғалім: балалардың досы, гуманист, оқушыларға ашық, ынтымақтастыққа бағытталған; бақылау: ішкі, тұтас; оның салдары: мектепке деген сүйіспеншілік, оқуға деген ұмтылыс, ынтымақтастық, даму, бірлік, өзара түсіністік, сенімділік; нәтижелер: белсенді, бастамашыл, дамыған,б осатылған, өзіне сенетін, өзінің дұрыстығына сенімді, өміршең тұлға.[5] Дамытушылық оқыту схемасы бос жерде пайда болған жоқ. Жалпы мектеп қанша болса, сонша жақсы ақыл мәселені шешеді, қалай үйрету керек, не үйрету керек, не дамыту керек. Сонымен, дамытушылық оқыту - бұл дәстүрлі бастауыш оқыту жүйесіне балама болатын біртұтас педагогикалық жүйе. Бұл оқу процесінің баланың әлеуетті мүмкіндіктеріне және оларды жүзеге асыруға бағытталуы. Дамытушылық оқытудың мақсаты - әр оқушыдан өз өмірінің субъектісін, яғни өзіне белгілі бір міндеттерді өзбетінше қоюға және оларды шешудің оңтайлы құралдарымен тәсілдерін табуға қабілетті адамды тәрбиелеу.[6] Дамытушылық оқытудың негізгі сипаттамалары: Дамытушылық оқыту деп түсіндірме – иллюстрациялық әдісті алмастыратын оқытудың жаңа, белсенді әдісі түсініледі. Дамытушылық оқыту оқыту мен оқытудың сипатымен түсіндірме – есеп беру түрінен ерекшеленеді. Дамыта оқыту процесінде мұғалімнің негізгі рөлі –танымдық тәуелсіздікті қалыптастыруға, қабілеттерді, идеялық және адамгершілік сенімдерді, белсенді өмірлік ұстанымды дамытуға және қалыптастыруға бағытталған оқушының оқу қызметін ұйымдастыру[7]. Дамытушылық оқыту оқушыны әртүрлі іс – шараларға тарту, оқытуда дидактикалық ойындарды, пікір-таластарды, сондай-ақ шығармашылық қиялды, ойлауды, есте сақтауды, сөйлеуді байытуға бағытталған оқыту әдістерін қолдану түрінде жүзеге асырылады. Оқушыны өзінің әлеуетті мүмкіндіктеріне бағытталған оқу іс - әрекетіне тарта отырып, мұғалім оқушының алдыңғы оқу барысында қандай іс – әрекет тәсілдерін меңгергенін, осы игеру процесінің психологиясы қандай екенін, оқушылардың өз іс – әрекетін түсіну дәрежесін білуі керек. Алынған мәліметтер негізінде мұғалім оқушыларға педагогикалық әсер етіп, оларды баланың жақын даму аймағында орналастырады. Дамытушылық оқыту даму заңдылықтарын ескереді және қолданады, жеке тұлғаның деңгейімен ерекшеліктеріне бейімделеді. Педагогикалық әсерлер жеке тұлғаның тұқым қуалайтын деректерінің дамуын алға жылжытады, ынталандырады, бағыттайды және жеделдетеді. Дамытушылық оқытудың құрылымы – бұл оқушының арнайы біліммен дағдыларды игеру қажеттілігін тудыратын, оның тәжірибесінде теңдесі жоқ жаңа шешім схемасын, іс – әрекеттің жаңа тәсілдерін құру қажеттілігін тудыратын күрделі пәндік міндеттер тізбегі. Алдыңғы қатарда бұрын игерілген білім мен қалыптасқан іс - қимыл әдістерін өзектендіру ғана емес, сонымен қатар гипотезаны ұсыну, принципті (идеяны) қалыптастыру және мәселені шешудің түпнұсқа жоспарын жасау, дербес белгіленген жаңа байланыстармен мәліметтермен ізделетін, белгілі және белгісіз арасындағы тәуелділіктерді пайдалану арқылы шешімді тексеру әдісін табу. Іс - әрекетті орындаудың жаңа тәсілдерін құрудың «алу» процесінде оқушылар жаңа фактілер түрінде нақты нәтиже алады. Осылайша, оқу процесінде оқушы интеллектуалды және жеке дамудың жаңа сатыларына көтеріледі. Бала оқу іс - әрекетінің толыққанды субъектісі болып табылады. Дамытушылық оқыту құрылымындағы оқытудың негізі – «мақсат –құрал – бақылау» байланысы, ал орталық технологиялық буын - баланың оқу барысында өзінің іс - әрекетін саналы мақсатқа сәйкес реттеу қабілетіне негізделген оқушының дербес оқу - танымдық қызметі. Заттармен құбылыстарды өзгертуге бағытталған бұл әрекеттер баланың мінез - құлқында белгілі бір қажеттілікке негізделген белгілі бір процесті тудырды, ол (оқушының мінез - құлқында) уақытша ынталандыру және мақсат ретінде әрекет етеді. Ілімнің мотиві тікелей практикалық қажеттілікте, ситуациялық қызығушылықта немесе жанама - субъективті түрде көрінеді және оқушыдан жасырылады. Дамытушылық оқыту жеке қасиеттердің тұтас жиынтығын дамытуға бағытталған. Дамытушылық оқыту оқушының жақын даму аймағында жүреді. Оқытудың заңдылықтары мен принциптері мәселесі отандық психологтармен мұғалімдер әзірлеген дамытушылық оқыту тұжырымдамаларында нақты көрініс табады. Соңғы онжылдықта отандық білім берудің теоретиктері мен практиктері ғылыми еңбектерін арнап, әдістемелік құралдармен арнайы бағдарламалар құра отырып, осы мәселеге көбірек көңіл бөлуде[8]. Л. С. Выготскийдің идеялары Д.Б. Эльконин, В. В. Давыдов және Л. В.Занковтың еңбектерінде одан әрі дамыды. 60-шы жылдары олар мектепте эксперименттік зерттеулер жүргізетін дамытушылық оқыту тұжырымдамаларын жасады. Алайда, көптеген педагог - ғалымдар, мұғалімдермен әдіскерлер әліде дамушы оқытудың мәні туралы, оның әртүрлі түрлері мен формалары туралы, педагогикада бұл мәселені әр түрлі түсіндіретін дамушы оқытудың бірқатар тұжырымдамалары бар екендігі туралы түсініксіз түсініктерге ие. 1950 жылдардың аяғынан бастап Л.В.Занковтың жетекшілігімен ғылыми ұжым оқу процесінің объективті заңдылықтарын зерттеу бойынша ауқымды эксперименттік зерттеуді бастады. Ол Л.С. Выготскийдің оқыту мен оқушылардың жалпы психикалық дамуының арақатынасы туралы идеяларымен ережелерін дамыту мақсатында қабылданды. Л. В. Занков қалыпты және қалыптан тыс балалардың есте сақтау, ойлау және сөйлеу психологиясының мәселелерін жасады. Ғалым педагогикалық зерттеулерде педагогикалық эксперименттің әртүрлі түрлерін қолдану мүмкіндігін негіздеді, педагогикалық инновациялардың нәтижелілігін объективті бағалау құралы ретінде оқушылардың жалпы дамуының психологиялық әдістерін педагогикалық экспериментке енгізу идеясын ұсынды және жүзеге асырды[10]. Бастауыш оқытудың жаңа тәсілін негіздеу кезінде Л. В. Занков 60-шы жылдары дәстүрлі әдістемені сынға алды. Оның пікірінше, оқыту бағдарламаларымен әдістемесі оқушылардың жалпы дамуын барынша қамтамасыз етпейді және сонымен бірге білім мен дағдылардың төмен деңгейін береді. Бұл оқу материалы теориялық деңгейі төмен жеңіл, қарабайыр сипатта болғандықтан болады, оқыту әдістемесі оқушылардың есте сақтау қабілетін ойға зиян келтіреді, тәжірибелік танымның шектелуі вербализмге әкеледі, балалардың қызығушылығы мен даралығы еленбейді, оқытудың баяу қарқыны қолданылады. Оқытудың жаңа жүйесін әзірлеуде Л.В.Занков Л.С.Выготскийдің ұстанымынан туындады: «оқыту дамуды басқаруы керек» және ол дамуды басқара алатындай оқыту қандай болуы керек екенін көрсетті. Бұл жүйеде балалардың дамуы тар мағынада емес, жеке тараптардың –зейіннің, есте сақтаудың, қиялдың және сол сияқтылардың дамуы ретінде емес, жеке тұлғаның жалпы дамуы ретінде түсініледі. Л.В. Занков жалпы дамуды психиканың тұтас қозғалысы ретінде қарастырады. Жалпы даму барысында психикадағы әрбір неоплазма баланың ақыл - ойының, ерік - жігерінің және сезімдерінің өзара әрекеттесуі, олардың біртұтас бірлігінің салдары ретінде пайда болады. Жүйе әр балаға, оның күшіне деген сеніммен ерекшеленеді. Сонымен қатар, әр баланың дамуы біркелкі емес, кейде баяулайды, содан кейін секіреді –оның жеке ерекшеліктеріне, жоғары жүйке жүйесінің ерекшеліктеріне, оның тәжірибесіне және т. б. байланысты «Жүйе баланы өзінің ерекшеліктерімен, ақыл–ойымен және мінезімен әр ересек адамды көріп, сол күйінде қабылдайды»[11]. Сонымен, Л. В. Занковтың эксперименттік жұмыстары аясында бастауыш сынып оқушыларының жалпы дамуы қабілеттердің дамуы ретінде қарастырылды, атап айтқанда: байқау, құбылыстарды қабылдау қабілеті, фактілер: табиғи, сөйлеу, математикалық, эстетикалық; алаңдататын ойлау, талдау, синтездеу, салыстыру, жалпылау қабілеті ; практикалық іс-әрекеттер, белгілі бір материалдық объектіні құру, өндіру қабілеті қабылдау мен ойлауды бір уақытта дамыта отырып, қолмен жасалатын операциялар. Оқу міндеті. Оқушыларға ғылым, әдебиет, өнер және тікелей білім арқылы әлемнің кең тұтас бейнесін ұсыну. Мұғалім оқушының көзқарасына қайта назар аударуы керек, оны тек мектеп бағдарламасын меңгеруге қабілетті немесе қабілетсіз ретінде ғана емес, сонымен бірге оның барлық тәжірибелері, тілектері, қызығушылықтары бар адам, мектепке тек білім алу үшін ғана емес, сонымен бірге сол жылдарды бақытты, толық өмір сүру үшін келген адам ретінде қабылдауы керек. Білім мазмұны. Жүйе бастауыш білім берудің бай мазмұнымен сипатталады. Л. В. Занковтың пікірінше [11], Бастауыш оқытудағы оқушыларға ғылым, әдебиет ,өнер құндылықтарына негізделген әлемнің жалпы бейнесін беруі керек. Бұл ережені білім беру мазмұнын таңдау принципі ретінде қарастыруға болады. Басқаша айтқанда, теориялық және эмпирикалық білім білім мазмұнына енеді. Түстер, пішіндер, Дыбыстар әлемі санаға, баланың рухани әлеміне енеді. Л. В. Занков жүйесінің маңызды ерекшелігі - оқу процесі баланың жеке басының дамуы ретінде қарастырылады, яғни оқыту бүкіл сыныпқа бірлік ретінде емес, әр нақты оқушыға бағытталуы керек. Басқаша айтқанда, оқыту тұлғаға бағытталған, дамытушы болуы керек. Бұл жағдайда мақсат әлсіз оқушыларды күшті деңгейге «тарту» емес, жеке тұлғаны ашу және әр оқушының сыныпта «күшті» немесе «әлсіз» болып саналатынына қарамастан оңтайлы дамыту болып табылады. Сондықтан, біздің ойымызша, мектепте «негізгі» және «негізгі емес» пәндер жоқ пәндердің әрқайсысы баланың жалпы дамуына өз үлесін қосады және біреу үшін оның болашақ өмірін анықтайтын пән болады. Білім мазмұнының байлығына қолжеткізіледі[12]: біріншіден, оқу жоспарына жаратылыстану, география пәндерінің жеке пәндері ретінде енгізу есебінен; екіншіден, бастауыш сыныптарда жалпы қабылданған пәндердің мазмұнын байыту арқылы - орыс тілі, оқу, математика, еңбекке баулу; үшіншіден, негізгі және негізгі емес деп аталатын заттардың маңыздылығының арақатынасын өзгерту арқылы; төртіншіден, әртүрлі экскурсиялар кезінде мектеп қабырғасынан тыс мұғалімнің басшылығымен балалардың алған білімінің үлес салмағын арттыру арқылы; бесіншіден, сабақ барысында балалардың дербес, жеке, күнделікті бақылауларын енгізу есебінен; алтыншыдан, «Занковсктың» сыныптарындағы білім мазмұнының маңызды элементі-баланың өзіндік «Мен», баланың өзін - өзі тануы. Білім беру мазмұнын іріктеудің бұл тәсілі оқу процесінде балалардың іс-әрекетінің алуан түрлілігін қамтамасыз етеді. Барлығына сәттіліктен бір емес,басқа қызмет түрінде аман қалуға мүмкіндік беріледі. Оқыту әдістемесі .Л.В.Занков техникасының қасиеттерінің бірі - оның жан - жақтылығы: оқу саласына тек оқушының интеллектісі ғана емес, сонымен қатар эмоциялар, ұмтылыстар, ерік - жігер қасиеттері және жеке тұлғаның басқа жақтарыда қатысады. Әрі қарай, Л. В. Занков танымның процедуралық сипаты сияқты қасиетке ие. Оқу курсының әр сегментін зерттеу басқа сегментті зерттеудің элементі ретінде енеді, білімнің әр элементі басқа элементтермен барған сайын кеңірек байланысқа түседі. Келесі қасиет - әдістеменің соқтығысуды шешуге бағытталуы, яғни соқтығысу материалын зерттеу барысында кездесетін білім, олардың қайшылықтары. Тәуелсіз, әрине, мұғалімнің жетекші рөлімен балалардың қақтығыстарды шешуі қарқынды оқу іс - әрекетін қоздыруға, демек, ойлауды дамытуға қызмет етеді. 1.2 Бастауыш сынып оқушысының педагогикалық оқыту ерекшеліктері Жалпы білім беру ұйымдары (мектеп, гимназия, лицей, т.б.) оқу үдерісінде «білім алу жолын» білетін, ынталы, қызығушылығы жоғары, өзіне сенімді, жауапкершілігі мол, зияткерлік тұрғыдан дамыған тұлғаны қалыптастыру қағидасын ұстанады. Оқушылардың бойында бұл қасиеттерді қалыптастыруда мұғалімдер түрлі педагогикалық тәсілдемелер мен технологиялар қолдана алады. Атап айтқанда, олар: - оқытудың коммуникативтік (қарым-қатынастық) тәсілдемесі (тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым); - зерттеушілік тәсілдеме (оқушылар «не білемін, нені білгім келеді, нені үйрендім» тұрғысынан өз әрекетін талдауға үйренеді); - жүйелі-әрекеттік тәсілдеме; - дамыта оқыту технологиясы (оқушылар оқу әрекетінің тәсілдерін игеріп, өзінің іс-әрекетін жоспарлау және басқару жолын үйренеді); - дифференциациялап оқыту технологиясы (оқушыларды қабілеті, мүмкіндігі, ерекшелігіне қарай оқыту). Әдебиеттік оқу пәнін оқытуда қолданылатын оқыту стратегиялары мен әдістері: - мұғалім мен оқушының «субъект-субъектілік» дидактикалық қатынаста білім іздеу үдерісіне бірдей енуі; - оқу проблемаларын шешу барысында мұғалім мен оқушының ынтымақтасқан шығармашылық ізденіс әдістерін қолдану; - оқу проблемаларын шешудің әдіс-тәсілдерін оқушыларға дамыта оқыту ұстанымына сай жолмен құру және көрсету; - оқушының жеке пікірін тыңдау, олардың бұрын меңгерген білімдері мен қалыптасқан түсініктерін әрі қарай дамыту; - ойын әдісі; - «оқыту үшін бағалау және оқуды бағалау» арқылы қолдау жасау; - сын тұрғысынан ойлау дағдыларын дамыту; - ақпараттық-коммуникациялық технологияларды тиімді қолдану арқылы оқушылардың қазақ тіліне деген қызығушылығын арттыру; - тәжірибелік, шығармашылық оқу әрекеттеріне (түрлі шығармашылық жұмыстар жасау) ынталандыру; - оқушылардың білімін жүйелі түрде мониторингілеу; - оқушыларды зерттеушілік әрекетке және зерттеушілікке негізделген белсенді оқуға ынталандыру; - оқушыларға алдын-ала берілетін түрлі стильдегі жазба мәтіндердің үлгісін қолдану (мұғалім алдын ала модельдер мен үлгілер береді); - оқушылардың оқу әрекетін жеке, жұптық, топтық және ұжымдық формада ұйымдастыру (оқушылар бірін-бірі өзара оқытуға, бірін-бірі бағалауға, пікір алмасуға, т.б. үйренеді); - оқыту барысында «не білемін? не білгім келеді? нені үйрендім?» түріндегі кері байланысты жүзеге асыру. Басты назар білім мен сол білімді қолдану үдерісіне аударылады. Оқушылардың білім алу барысындағы табыстылығы мен алдағы қадамдарын анықтау үшін оқытудың нақты мақсаттары мен табыс критерийлерін алдын ала белгілеу керек. Әдебиеттік оқу пәнін оқытуда келесі ұстанымдарды басшылыққа алу қажет: ˗ оқушыны қатесі үшін жазалап оқыту емес, қателерін түзету үшін оқыту; ˗ өз ойларын еркін айтуға, өздігінен шешім қабылдауға мүмкіндік беру; Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды (әрі қарай – АКТ) қолдану құзыреттілігі оқушылардың жұмыс барысында, бос уақыттарында және қарым-қатынасында технологияларды орынды және шығармашылықпен қолдана білуін қамтамасыз етеді. Бұл құзыреттілік АКТ-ны қолдану дағдылары арқылы қалыптасады. Ақпаратты табу, құру және онымен жұмыс істеу, мәліметтермен, ой түйіндерімен алмаса отырып, құрал-жабдықтар мен қосымшалардың кең мүмкіндіктерін пайдалану арқылы өз жұмысын бағалау және жетілдіру арқылы оқушылар АКТ-ны қолдану дағдыларын барлық пәндерге арналған оқу бағдарламаларын меңгеру үрдісінде дамытады. Бастауыш мектеп жасы - бұл бастауыш мектепте білім алу кезеңіне сәйкес келетін баланың даму кезеңі. Бұл дәуірдің хронологиялық шекарасы әртүрлі елдерде және әртүрлі тарихи жағдайларда әртүрлі. Бұл шекараларды шартты түрде 6-7жастан 10-11 жасқа дейінгі аралықта анықтауға болады, олардың нақтылануы ресми қабылданған бастауыш білім беру шарттарына байланысты[13, 74]. Баланы мектепке қабылдау кіші жастағы оқушылармен жұмыс жасау кезеңінде мекеменің алдына бірқатар міндеттер қояды: оның мектепке дайындық деңгейін және оның іс - әрекетінің, қарым - қатынасының, мінез - құлқының, психикалық процестерінің жеке ерекшеліктерін анықтау, білім беру барысында ескерілетін мүмкін болатын олқылықтардың орнын толтыру және мектепке дайындықты арттыру, сол арқылы мектептегі дезадаптацияның алдын алу, болашақ оқушының жеке мүмкіндіктерін ескере отырып, оны оқытудың стратегиясы мен тактикасын жоспарлау [14, 27]. Бұл міндеттерді шешу мектепке дейінгі жас кезеңінің психологиялық ісіктерінің жиынтығын білдіретін әртүрлі «жүкпен» мектепке келетін қазіргі мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін терең зерттеуді талап етеді - мектепке дейінгі балалық шақ. Әрбір жас кезеңі баланың белгілі бір қоғамда қабылданған қарым-қатынастар жүйесіндегі ерекше орнымен сипатталады. Осыған сәйкес әртүрлі жастағы балалардың өмірі нақты мазмұнға толы: айналасындағы адамдармен ерекше қарым - қатынас және дамудың берілген кезеңіне әкелетін ерекше әрекеттер. Л.С. Выготский жетекші іс - әрекеттің келесі түрлерін бөліп көрсетті: нәрестелер–тікелей эмоционалды қарым - қатынас; ерте балалық шақ – манипуляциялық әрекет; мектеп жасына дейінгі балалар - ойын әрекеті; кіші мектеп оқушылары – оқу қызметі; жасөспірімдер қоғамда мойындалған және қоғамда мақұлданған іс - әрекеттер; жоғары сынып оқушылары – оқу және кәсіптік қызмет[15,8]. Мектепке бару бала өмірінің сипатын түбегейлі өзгертеді. Мектепке барған алғашқы күннен бастап негізгі қайшылық – баланың жеке басына, оның зейініне, есте сақтау қабілетіне, ойлауына, сөйлеуіне, қазіргі даму деңгейіне қойылатын үнемі өсіп келе жатқан талаптар арасында туындайды. Бұл қайшылық кіші оқушының дамуының қозғаушы күші болып табылады. Талаптар артқан сайын психикалық даму деңгейі өз деңгейіне көтеріледі. Бастауыш мектеп жасы – бала дамуының сапалық жағынан ерекше кезеңі. Жоғары психикалық функциялардың және тұтастай алғанда тұлғаның дамуы осы кезеңде жетекші іс - әрекет шеңберінде (тәрбиелік-Д.Б.Элькониннің периодизациясы бойынша) жүзеге асады, бұл қызметте жетекші рөл атқарған ойын әрекетін ауыстырады мектепке дейінгі жаста. Баланың оқу іс - әрекетіне қосылуы барлық психикалық процестермен функциялардың қайта құрылуының басталғанын білдіреді [16,48]. Әрине, оқуға деген дұрыс көзқарас кіші жастағы оқушыларда бірден қалыптаса бермейді. Олар не үшін оқу керектігін әлі түсінбейді. Бірақ көп ұзамай ұстаздық – ерік - жігерді, зейінді жұмылдыруды, ақыл - ой белсенділігін, ұстамдылықты қажетететін еңбек екені белгілі болды. Егер бала бұған үйренбесе, онда оның көңілі қалады, оқуға теріс көзқарас пайда болады. Бұл жағдайдың алдын алу үшін мұғалім балаға оқу мереке емес, ойын емес, байыпты, қажырлы еңбек, көптеген жаңа нәрселерді білуге мүмкіндік беретіндігін, қызықты, маңызды екенін ұғындыруы керек. Тәрбие жұмысын ұйымдастырудың өзі мұғалімнің сөзін бекітетіні маңызды. Алғашында оның мәнін түсінбей, оқу іс - әрекеті процесінің өзіне деген қызығушылық пайда болады. Олардың оқу - тәрбие жұмысының нәтижесіне қызығушылық пайда болғаннан кейін ғана оқу іс - әрекетінің мазмұнына, білімді меңгеруге деген қызығушылық қалыптасады. Дәл осы іргетас кіші мектеп оқушысында оқуға шынайы жауапкершілікпен байланысты жоғары қоғамдық тәртіпті оқыту мотивтерін қалыптастыру үшін құнарлы негіз болып табылады. Оқу іс - әрекетінің мазмұнына қызығушылықты қалыптастыру, білімді меңгеру мектеп оқушыларының өз жетістіктеріне қанағаттану сезімін тәжірибесімен байланыстырады. Ал бұл сезім әрбір, тіпті ең кішкентай жетістікке, ең кішкентай ілгерілеуге баса мән беретін ұстаздың мақұлдауымен, мадақтауымен шыңдалады. Кіші жастағы оқушыларда мақтаныш сезімі пайда болады, мұғалім оларды мақтағанда ерекше күш - қуат көтеріледі. Ұстаздың кішілерге тәрбиелік ықпалының зор болуы – мұғалімнің балалар мектепке барған күннен бастап олар үшін талассыз беделг еайналуында. Мұғалім беделі – төменгі сыныптарда оқытумен тәрбиелеудің ең маңызды алғышарты[17,151]. Мидың функционалдық жақсаруы байқалады - қыртыстың аналитикалық және жүйелі қызметі дамиды.[18, 70]. Бастауыш сыныптардағы оқу іс – әрекеті, ең алдымен, қоршаған әлемді - сезімдер мен қабылдауды тікелей танудың психикалық процестерінің дамуын ынталандырады. Кіші мектеп оқушылары қабылдаудың өткірлігі мен балғындығымен, ойластырылған қызығушылығымен ерекшеленеді[19,152]. Бұл оқушыларды қабылдаудың ең тән ерекшелігі - оның кішігірім дифференциациясы, онда олар ұқсас объектілерді қабылдау кезінде дифференциацияда дәлсіздіктермен қателіктер жібереді. Бастауыш мектеп жасының басында оқушыларды қабылдаудың келесі ерекшелігі - оның оқушының іс - әрекетімен тығыз байланысы. Психикалық дамудың осы деңгейіндегі қабылдау баланың практикалық іс - әрекетімен байланысты. Балаға арналған затты қабылдау дегеніміз - онымен бірдеңе жасау, ондағы нәрсені өзгерту, қандай да бір әрект жасау, оны алу, оған қол тигізу. Оқушыларға тән қасиет - қабылдаудың айқын эмоционалдылығы. Оқыту процесінде қабылдауды қайта құру жүреді, ол дамудың жоғары сатысына көтеріледі, мақсатты және басқарылатын іс - әрекеттің сипатын алады. Оқу процесінде қабылдау тереңдей түседі, анализдейді, саралайды, ұйымдасқан бақылау сипатын алады. Кейбір жас ерекшеліктері бастауыш сынып оқушыларының назарына тән. Олардың негізгісі - ерікті зейіннің әлсіздігі. Бастауыш мектеп жасының басында зейінді ерікті реттеу, басқару мүмкіндіктері шектеулі. Бастауыш сынып оқушысының ерікті назары жақын мотивацияны қажет етеді. Егер үлкен оқушыларда ерікті назаралыстағы мотивация болған кезде де сақталса (олар болашақта күтілетін нәтиже үшін өздерін қызықсыз және қиын жұмысқа шоғырландыруға мәжбүр етуі мүмкін), онда кіші оқушы әдетте жақын мотивация болған кезде ғана өзін шоғырландыра алады (керемет белгі алу перспективалары, мұғалімнің мақтауына ие болу, ең жақсысын жеңу). т. б. Бастауыш мектеп жасында еріксіз назар аудару әлдеқайда жақсы дамыған. Барлық жаңа, күтпеген, жарқын, қызықты нәрсе оқушылардың назарын аударады, олардың күш - жігерінсіз. Бастауыш мектеп жасындағы есте сақтаудың жас ерекшеліктері оқытудың әсерінен дамиды. Ауызша - логикалық, семантикалық есте сақтаудың рөлімен үлес салмағы артып, есте сақтау қабілетін саналы түрде басқару және оның көріністерін реттеу мүмкіндігі дамиды. Бірінші сигналдық жүйенің жасына байланысты салыстырмалы түрде басым болуына байланысты бастауыш сынып оқушыларында ауызша -логикалық емес, көрнекі - бейнелі жады дамыған. Олар анықтамаларға, сипаттамаларға, түсіндірулерге қарағанда нақты ақпаратты, оқиғаларды, беттерді, заттарды, фактілерді жақсы, тезірек есте сақтайды және есте сақтайды. Кіші мектеп оқушылары есте сақталатын материалдың ішіндегі семантикалық байланыстарды білмей механикалық есте сақтауға бейім[22,518]. Бастауыш мектеп жасындағы қиялды дамытудың негізгі тенденциясы - қайта құру қиялын жетілдіру. Бұл бұрын қабылданған бейнені ұсынумен немесе берілген сипаттамаға, схемаға, сызбаға және т. б. сәйкес кескіндерді жасаумен байланысты. Қайта құру қиялы шындықты барған сайын дұрыс және толық көрсету арқылы жетілдіріледі. Шығармашылық қиял өткен тәжірибенің әсерін түрлендіруге, қайта өңдеуге, оларды жаңа комбинацияларға біріктіруге байланысты жаңа бейнелерді жасау ретінде де дамып келеді [23,82]. Оқытудың әсерінен құбылыстардың сыртқы жағын білуден олардың мәнін білуге біртіндеп көшу жүреді. Ойлау заттармен құбылыстардың маңызды қасиеттерімен белгілерін көрсете бастайды, бұл алғашқы жалпылауды, алғашқы тұжырымдарды жасауға, алғашқы ұқсастықтарды жасауға, қарапайым тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді. Осы негізде бала біртіндеп қарапайым ғылыми ұғымдарды қалыптастыра бастайды. Бастауыш мектеп жасындағы аналитикалық және синтетикалық іс - шаралар әлі де өте қарапайым, негізінен объектілерді тікелей қабылдауға негізделген визуалды-тиімді талдау сатысында[24,198]. Бастауыш мектеп жасы-тұлғаның айтарлықтай қалыптасуының жасы. Ол ересектермен және құрдастарымен жаңа қарым–қатынаспен, ұжымдардың бүкіл жүйесіне қосылумен, жаңа қызмет түріне-оқушыға бірқатар маңызды талаптар қоятын іліммен сипатталады. Мұның бәрі адамдарға, ұжымға, ілімге және олармен байланысты міндеттерге деген қарым - қатынастың жаңа жүйесін қалыптастыруға және бекітуге шешуші түрде әсер етеді, мінезді, ерік - жігерді қалыптастырады, мүдделер шеңберін кеңейтеді, қабілеттерін дамытады. Бастауыш мектеп жасында моральдық мінез - құлықтың негізі қаланады, моральдық нормалармен мінез - құлық ережелері игеріледі, жеке тұлғаның әлеуметтік бағыты қалыптаса бастайды. Бастауыш сынып оқушыларының мінезі кейбір ерекшеліктерімен ерекшеленеді. Ең алдымен, олар импульсивті –олар кездейсоқ себептер бойынша барлық жағдайларды ойламай немесе салмақтамай, дереу импульстардың, импульстардың әсерінен әрекет етуге бейім. Себеп мінез - құлықты ерікті реттеудің жасқа байланысты әлсіздігі мен белсенді сыртқы разрядтың қажеттілігі[25]. Жас ерекшелігі - жалпы ерік - жігердің жеткіліксіздігі, кіші оқушының жоспарланған мақсат үшін ұзақ мерзімді күрес, қиындықтар мен кедергілерді жеңу тәжірибесі әлі көп емес. Ол сәтсіздікке ұшыраған кезде қолын төмен түсіріп, өзінің күшімен мүмкіндігіне деген сенімін жоғалтуы ықтимал.Көбінесе көңіл-күйінен қыңырлық байқалады. Олардың жалпы себебі - отбасылық тәрбиенің кемшіліктері. Бала оның барлық тілектерімен талаптары қанағаттандырылғанына үйреніп, ешнәрседен бас тартуды қаламайды. Оқушының жас ерекшелігін ескеру дегеніміз – әр жас кезеңдеріне сәйкес баланың ақыл-ойының, психикалық процестерінің, дене тұлғасының физиологиялық жетілу дәрежесін және олардың «жақын аймақтағы» даму мүмкіндігін ескеру. Оқушыларға берілетін білім шамаға лайық күрделеніп, баланың «ақыл-ойының мүлгуіне мүмкіндік бермейтіндей» болуға тиіс, қиындық «шартты түрде зейінді шоғырландыру құралы ретінде пайдалы» болу керек. Шамаға лайық қиындықты жеңу – оқушы ақыл-ойын дамытудың шарты және өлшемі болып есептеледі. Ол оқушының ақыл-ой қабілеті мен таным мүмкіндіктерінің деңгейін көрсетеді. Берілетін білімнің шамаға лайық күрделі болуы оқушы ақыл-ойын, тілін дамытуда, оқу әрекеті барысында олардың іскерлігі мен байқағыштығын, психологиялық қабілет мүмкіндіктерін /ес, зейін т.б./ дамытуда ерекше маңызды екендігі жөнінде Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин, Л.В.Занков т.б. ғалымдар өз зерттеулерінде дәлелдеген. Оқудың жеңілдігі ізденуді талап етпейді, шығармашылық белсенділікті төмендетеді. Сол, сияқты бала ұғымына бас артық қиындық туғызатын күрделі материалды да ұсынуға болмайды. Шамадан тыс қиындық баланың жігерін мұқайды, оқуға ынтасын төмендетеді, өз еңбегінің жеміссіздігін байқаған соң, оқушының өз ісіне деген сенімі жоғалады. Сондықтан да оқу материалының қиындығы, күрделілігі баланың едәуір танымдық ізденіс, белсенді еңбектенуі, ақыл-ой, іскерлік қабілетін жұмылдырып, күш жұмсауы арқылы ұғынуын камтамасыз етерліктей дәрежеде болуы қажет. Көңіл-күймен қыңырлық - бұл баланың мектеп қойған қатаң талаптарға, қажет нәрсені құрбан ету қажеттілігіне қарсы наразылығының бір түрі. Кіші мектеп оқушылары өте эмоционалды. Біріншіден, эмоционалдылық, оқушылардың психикалық белсенділігі әдетте эмоциялармен боялады. Балалардың байқағанының бәрі, олар не істеп жатыр деп ойлайды, олардың эмоционалды боялған көзқарасын тудырады. Екіншіден, бастауыш сынып оқушылары өз сезімдерін қалай ұстау керектігін білмейді, олардың сыртқы көріністерін басқара алмайды, олар қуанышты білдіруде тікелей және ашық. Қайғы, қорқыныш, ләззат немесе наразылық. Үшіншіден, эмоционалдылық олардың үлкен эмоционалды тұрақсыздығынан, көңіл-күйдің жиі өзгеруінен, әсерге бейімділіктен, қуаныштың, қайғының, ашудың, қорқыныштың қысқа және дауылды көріністерінен көрінеді. Осы жылдар ішінде олардың сезімдерін реттеу, олардың жағымсыз көріністерін тежеу қабілеті артып келеді[26,14]. Ұжымдық қатынастарды тәрбиелеу үшін бастауыш мектеп жасына үлкен мүмкіндіктер беріледі. Бірнеше жыл ішінде кіші оқушы дұрыс тәрбиемен ұжымдық іс – әрекеттің - ұжымдағы және ұжымдағы іс - әрекеттің одан әрі дамуы үшін маңызды тәжірибесін жинақтайды. Ұжымшылдықты тәрбиелеуге балалардың қоғамдық, ұжымдық істерге қатысуы көмектеседі. Дәл осы жерде бала ұжымдық әлеуметтік қызметтің негізгі тәжірибесін алады. жүктеу/скачать 0,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|