Доклады казахской академии образования Ежеквартальный журнал издается с 2008 года

 
97 
Ключевые  слова:  социальный  опыт,  структурные  компоненты  понятия 
«социальный опыт», пути приобретения социального опыта, подросток. 
 
Социальное воспитание учащихся в процессе активного участия в организованной 
учебной  деятельности  позволяет  целенаправленно  осваивать  опыт  рационального, 
творческого  осуществления  любой  деятельности,  приобретать  качества  социально 
адаптированной личности. 
Одним  из  возрастных  периодов  развития  и  воспитания  ребенка,  который 
представляет  наибольший  интерес  в  изучении  процесса  формирования  социального 
опыта,  является  подростковый  возраст.  Именно  на  этом  этапе  развития  происходит 
переход  от  преимущественно  стихийного  накопления  элементарного  опыта  к 
относительно  контролируемой  социализации,  к  усвоению  научных  понятий, 
формирование единой системы мотивов, знаний, умений, опыта общения. 
Для  нашего  исследования  важным  является  определение  структуры  понятия 
«социальный опыт» и характеристика основных его компонентов. 
Общетеоретические  и  методологические  основы  социализации  и  развития 
личности  освещены  в  трудах  К.  Абульхановой-Славской,  Б.  Ананьева,  Г.  Андреевой,  А. 
Асмолова, А. Беспалько, И. Беха, А. Бодалева, Г. Вайнола, Ю. Васильковой, Б. Вульфова, 
М.  Галагузова,  Н.  Заверико,  И.  Зверевой,  А.  Капской,  И.  Кона,  Г.  Лактионовой,  М. 
Лукашевича, Л. Мищик, А. Мудрика, А. Петровского, С. Савченко, С. Харченко и других. 
Сущность  социального  опыта  как  философско-педагогической  категории 
определена в исследованиях Б. Бим-Бада, Л. Буевой, Н. Головановой, И. Дашук, Д. Дьюи, 
П. Ильина, М. Лукашевича, Дж. Мида, А. Сидорова, А. Раева и других. 
Вопросам  формирования  социального  опыта  у  детей  и  подростков  в  своих 
научных  работах  уделяли  внимание  Л.  Божович,  А.  Елькин,  И.  Кон,  А.  Петровский,  И. 
Стародубцева. 
Цель  статьи  -  структурный  анализ  понятия  «социальный  опыт»,  определение  его 
компонентов и путей формирования социального опыта у подростков. 
Изучение  современных  теоретических  источников  позволило  нам  выделить  ряд 
признаков социального опыта и определить эту педагогическую категорию как результат 
познавательной  и  практической  деятельности,  что  выражается  в  синтезе  социальных 
представлений,  понятий,  знаний,  опыта  выполнения  способов  деятельности;  опыта 
эмоциональных  отношений,  источником  которых  являются  собственные  действия  в 
различных  жизненных  ситуациях  и  переживания  этих  ситуаций;  размышления  над 
наблюдаемыми  поступками  других  людей;  опыт,  изображенный  в  произведениях 
художественной  литературы,  изобразительного  искусства,  кино,  переработанный  и 
усвоенный  личностью.  Социальный  опыт  передается  через  установленные  в  обществе 
социальные  нормы  поведения  как  направленность  на  определенный  тип  действий  и 
отношение 
личности 
к 
окружающей 
действительности. 
Социальный 
опыт 
индивидуальный 
и 
не 
передается 
индивиду 
биологическим 
механизмом 
наследственности.  Социальный  опыт  осваивается  в  результате  целенаправленных  и 
стихийных  воздействий  и  может  быть  прямым  или  побочным  продуктом  определенных 
видов  деятельности.  Основными  способами  формирования  социального  опыта  является 
деятельность,  принятие  социальной  роли,  самосознание,  социальные  отношения  к 
действительности.  Основными  функциями  социального  опыта  являются  обеспечение 
становления  внутреннего  мира  человека,  ориентирования  в  нем,  в  мире  собственных 
ценностей и поступков. 
Под формированием социального опыта  мы  понимаем  процесс, направленный на 
познание  существующих  в  обществе  социальных  норм  посредством  восприятия, 

 
98 
осмысления,  эмоционального  переживания  и  осознания  необходимости  соответствовать 
им  и  воплощать  их  в  своем  поведении.  Социальный  опыт  формируется  на  основе 
развития важных личностных качеств (активности, ответственности, самостоятельности), 
интериоризации  гуманистических  ценностей  общества,  принятие  социальных  норм  и 
овладение способами конструктивного поведения. 
Обобщая результаты проведенного нами теоретического анализа проблемы, можем 
отметить некоторые различия в определенные структуры понятия «социальный опыт», а 
именно: на начальном этапе изучения проблемы формирования социального опыта в его 
содержание включался только гностический компонент (Платон, Аристотель, Гегель). Ж-
Ж. Руссо, Дж. Локк в структуру социального опыта  включали знания об общественных 
ценностях.  В  современной  науке  единой  точки  зрения  на  эту  проблему  не  существует. 
Так,  например,  в  работах  Н.  Талызина  и  Н.  Головановой  как  компоненты  социального 
опыта  выделяются  знания,  способы  деятельности.  А.  Раев  дополняет  этот  перечень 
общими ценностями и нормами. 
Мы выделяем следующие структурные компоненты понятия  «социальный опыт»: 
знания  об  обществе,  его  социальных  нормах;  социальные  представления;  опыт 
эмоциональных отношений; опыт выполнения способов деятельности. 
Рассмотрим каждый из названных компонентов. 
В  процессе  формирования  социального  опыта  личность  усваивает  большое 
количество  знаний  об  обществе,  общественные  отношения,  социальные  статусы  и  роли 
норм  и  правил  социального  поведения  и  многое  другое.  Приобретение  знаний, 
характеризуясь  общими  признаками,  зависит  вместе  с  тем  от  того,  какие  знания 
усваиваются. 
Факты  извне  выражены  и  подвергнуты  чувственному  восприятию,  усваиваются  в 
процессе восприятия, осмысления и запоминания. Приобретение социальных знаний тем 
эффективнее,  чем  интенсивнее  и  разностороннее  деятельность  учащихся.  Социальные 
знания  являются  важной  ориентировочной  основой  социального  поведения  человека. 
Социальные  знания  -  результат  процесса  познания  социальной  действительности.  Они 
отражаются  в  сознании  человека  в  виде  социальных  представлений,  социальных 
понятий. 
Социальные  представления  уже  на  протяжении  длительного  времени  являются 
предметом  исследования  отечественных  социальных  психологов.  Эту  проблему,  в 
частности, изучали А. Васильченко, Л. Орбан - Лембрик, Л. Пономаренко, А. Скнарь, М. 
Дроздова  и  др.  Среди  российских  исследователей:  А.  Донцов,  Т.  Емельянова,  Г.  Андреева,  П. 
Шихирев, Е. Якимова, К. Абульханова-Славская, Н. Ноговицына и др. 
В  научной  литературе  термин  «социальные  представления»  используется  для 
обозначения  переходного  звена  от  ощущений  и  восприятия  к  осмыслению,  что  имеет 
место в структуре процесса познания. Б. Ананьев, В. Зинченко, А. Изотова,               И. 
Михайлова,  К.  Платонов  определяют  социальные  представления  как  обобщенное 
отражение окружающего мира, наглядный образ, несущий в себе  характерные признаки 
предмета или явления. 
Социальные представления воспроизводятся не изолированно, а в связи с другими 
представлениями. Существенное  место среди этих связей, как отмечает С. Рубинштейн, 
занимают  ассоциативные  связи.  Они  создаются  прежде  в  силу  пространственной  или 
временной  смежности.  Социальное  представление  -  не  механическое  репродукция 
восприятия,  оно  изменчиво,  динамическое  образование,  каждый раз создается при новых 
условиях и отражает социальную жизнь личности [7]. 
Осваивая  язык,  ребенок  усваивает  определенное  количество  представлений  и 
понятий. Г. Костюк указывает, что это позволяет говорить о социальных представлениях 

 
99 
как о форме индивидуального чувственного отражения человеком действительности. При 
этом представления опосредованные языком, наполненные общественным содержанием, 
осмысленные и осознанные [4]. 
Социальные  представления  -  основной  элемент  группового  сознания.  В  них 
подается  отношение  определенной  группы  к  тому  или  иному  объекту.  Поэтому 
социальное  представление  отражает  не  индивидуальное  мнение  человека,  а  его  мнение 
как  члена  группы,  культуры.  Представления  должны  рассматриваться  в  своей 
совокупности как внутреннее содержание общества, его реальность. 
Известно,  что  социальные  представления,  сочетаясь  со  словом,  формируют 
социальные понятия. В освоении социальных понятий решающую роль играет характер 
того источника, той основы, на которой формируется понятие. В одних случаях сущность 
социального понятия может быть раскрыта в процессе восприятия социальных фактов и 
явлений, в других  -  основным источником является слово, в котором  сущность  понятия 
выражена в обобщенной форме. 
В  структуре  социального  опыта  выделяется  такой  компонент,  как  опыт 
эмоциональных  отношений.  При  этом  подчеркивается,  что  такой  опыт  может  быть 
приобретен,  если  ребенок  испытывает  переживание  в  процессе  своей  деятельности. 
Эмоциональный  опыт  требует  переживаний,  чувств,  напряжения  воли,  обращенных  на 
деятельность. 
Закрепленные эмоциональные отношения большинство авторов ставят в один ряд 
с потребностями. Однако И. Лернер считает эту точку зрения неверной. По его  мнению 
закрепленные  эмоциональные  отношения  не  имеют  способности  к  самоактуализации. 
Они  актуализируются  только  в  результате  какого-либо  внешнего  толчка и поэтому могут 
быть источником только импульсивного поведения личности [5]. 
Одним  из  важных  компонентов  социального  опыта  является  опыт  овладения 
способами  деятельности.  На  наш  взгляд,  опытом  овладения  способами  деятельности 
является совокупность  социальных  умений и социальных навыков,  с  помощью  которых 
достигается весомый практический результат. 
Под  умением  в  современной  науке  понимается  самый  элементарный  уровень 
выполнения социальных действий ребенком в определенном виде деятельности. Умение - 
способ  действия,  состоящий  из  упорядоченного  ряда  операций,  которые  имеют  общую 
цель [6]. 
Умение может быть  усвоено с разной степенью совершенства, но его исполнение 
всегда контролируется сознанием. Более сложным структурным элементом есть навыки. 
Навыки  -  это  умение  выполнять  социальное  действие,  доведенное  до  автоматизма  в 
результате сознательного и многократного повторения решения типовых задач в той или 
иной социальной деятельности [6]. 
В  науке  утверждается  взаимосвязь  между  социальными  знаниями  и  опытом 
выполнения способов деятельности. Социальный опыт  -  это единство  умения  и знания, 
при  котором  социальное  умение  определяется  через  знание,  а  знание  через  умение. 
Умение  -  знание  того, как  надо выполнять  задание. Выполняя его, ребенок  приобретает 
определенные навыки и в то же время, опираясь на свои знания, постоянно анализирует 
практику,  думает,  как  выполнить  эту  работу  более  рационально.  Навыки  непрерывно 
совершенствуются  путем  создания  воображаемых  образцов  исходя  из  знаний,  понятий, 
созданных  другими  людьми.  Функцией  этого  элемента  социального  опыта  является 
подготовка ребенка к воспроизведению объектов социальной культуры - материальной и 
духовной. 
Способы  деятельности  бывают  практические  и  умственные.  К  умственным, 
относятся  способы  оперирования  различными  социальными  знаниями  в  уме.  Среди 

 
100 
умственных  способов  деятельности  следует  различать  способы  деятельности  по 
усвоению социальных знаний и по их применению. 
Не менее значимым для глубокого изучения вопроса о формировании социального 
опыта  подростков  является  рассмотрение  основных  способов  его  получения.  Одним  из 
основных способов приобретения социального опыта является деятельность (Г. Батишев, 
Л. Выготский, Н. Голованова, М. Каган, А. Леонтьев). Она представляет собой и способ, 
и  условие,  и  форму  выражения  культуры  исторического  воспроизведения  социального 
опыта. 
Анализ  психолого-педагогической  литературы  позволил  нам  выделить  виды 
деятельности, которые позволяют индивиду приобрести социальный опыт. А именно: 
-  как  побочный  продукт  (приобретенный  эпизодически,  случайно),  когда 
социальный опыт приобретается индивидом в процессе труда, игры, общения, обучения; 
-  как  прямой  продукт  (приобретенный  путем  целенаправленных  действий),  когда 
социальный  опыт  приобретается  индивидом  без  осознанной  цели  (стихийное  общение, 
игры, наблюдения,  чтение,  просмотр фильмов и т.д.) или путем  умышленного познания 
(формирование социального опыта в ситуации учебной деятельности). 
Среди  перечисленных  видов  деятельности  особое  место  занимает  общение. 
Процесс  общения  создает  дополнительные  возможности  приобретения  ребенком 
социального  опыта,  накопленного  предшествующими  поколениями,  социального  опыта 
имеющегося у других субъектов. 
В  современной  теории  педагогический  потенциал  общения  определяется  как 
важнейшая  среда  взаимодействия  ребенка  с  окружением,  незаменимое  средство, 
благодаря которому происходит развитие ребенка. 
По  убеждению  Л.  Буевой,  общение  выступает  как  «обмен»  способами 
деятельности и поведения людей, где каждый из них в определенной степени выступает и 
объектом  и  субъектом.  Уровень  становления  человека  как  субъекта  повышается  в 
соответствии  с  его  возрастным  развитием  за  счет  овладения  новыми  знаниями, 
умениями, навыками, за счет расширения круга и разнообразных форм общения. Именно 
в  общении  человек  приобретает  те  особенности,  которые  позволяют  ему  осуществлять 
саморегуляцию  в  соответствии  с  нормами,  правилами,  ценностями,  существующими  в 
обществе.  Такое  взаимопонимание  в  процессе  общения  предполагает  более  или  менее 
адекватное  чувственное  отражение  человека  в  человеке,  накопления  информации  и 
регулирования взаимных отношений на основе общих целей и реальной информации [3]. 
Одним  из  способов  приобретения  социального  опыта  ребенком  является  его 
самосознание.  Человек  как  субъект  своего  сознания  не  может  состояться,  если  он  не 
способен максимально не искаженно воспроизвести, оценить, понять образ окружающей 
действительности, образ своей деятельности и образ самого себя. Только в этом случае он 
способен ставить  жизненно важные  цели  и с  наибольшей  полнотой  удовлетворить  свои 
потребности [2]. 
Индивидуальный  уровень  приобретения  социального  опыта  в  значительной 
степени  зависит  от  понимания  воспитанником  своего  внутреннего  мира,  от 
сформированности  у  него  социальных  установок  на  себя.  Бесспорно,  что  источниками 
приобретения социального опыта индивида являются собственные действия в различных 
жизненных ситуациях и переживании этих ситуаций. 
Социальный опыт, накопленный человечеством, не передается индивиду обычным 
биологическим  механизмом  наследования,  осуществляемым  с  помощью  генетического 
аппарата. Каждый человек овладевает необходимым социальным опытом индивидуально, 
хотя и с помощью общества. Взаимодействуя с окружающим миром, личность усваивает 
социальный опыт в различных формах. 

 
101 
Функции социального опыта в жизнедеятельности и развитии индивида состоят в 
обеспечении  становления  внутреннего  мира  человека  и  ориентации  в  нем,  в  мире 
собственных  ценностей  и  поступков;  включении  приобретенных  ценностей  в  общий 
личностный  и  гностический  фонд  учащихся,  обеспечении  реализации  в  деятельности 
личностных проявлений. 
 
Список литературы 
1 Бодалев А.А. Психологические трудности общения и их преодоления / А.А. Бодалев, Г.А.  
Ковалев // Педагогика. – 1992. - №5-6. – С. 65-70. 
2  Божович  Л.И.  Избранные  психологические  труды:  проблемы  формирования  личности  / 
Под ред. Д.И. Фельдштейна. – М.: Междунар. пед. Акад., 1995. – 212с. 
3 Буева Л.П. Социальная середа и сознание личности / Л.П.Буева. -М.: Из-во МГУ. – 1968.–
168 с. 
4 Костюк Г.С. Избранные психологические труды / Г.С.  Костюк. – М.: Педагогика. – 1988. – 
302 с. 
5  Лернер  И.Я.  Дидактические  основы  методов  обучения  /  И.Я.  Лернер.  –  М.:  Педагогика, 
1981. – 185 с. 
6  Подмазин  С.  И.  Личностно-ориентированное  образование  :  Социально-философское 
исследование / Сергей Иванович Подмазин. – Запорожье : Просвіта, 2000. – 249 с. 
7 Рубинштейн С. Л. Основы общей психологии / Сергей Леонидович Рубинштейн. 

 СПб.: 
Питер Ком, 1999. 

 705 с. 
 
Түйін 
Мақалада  «әлеуметтік  тәжірибе»  ұғымының  құрылымы  ғылыми  дереккөздерге  теориялық 
талдау  жасау  негізінде  ашылған.  «Әлеуметтік  тәжірибе»  термині  қоғам  және  оның  әлеуметтік 
нормалары;  әлеуметтік  көрініс,  эмоционалдық  қатынастар,  әрекет  тәсілдері  тәжірибесі  сияқты 
құрылымдық  компоненттерден  тұратыны  анықталған.  «Әлеуметтік  тәжірибені  жинақтау»  - 
қабылдау,  ойлау,  эмоционалды  күйзелу  арқылы  бар  әлеуметтік  нормаларды  білуге  бағытталған 
үдеріс және оларға үн қосу қажеттілігін түйсіну, оларды өз әрекетіңде жүзеге асыру. 
 
Resume 
The  structure  of  the  concept  «social  experience»  is  disclosed  in  this  paper  based  on  theoretical 
analysis  of  scientific  sources.  It  is  determined  that  the  term  «social  experience»  includes  the  following 
structural  components  such  as  knowledge  about  the  society,  its  social  norms;  social  representation; 
experience  of  emotional  relationships;  experience  of  the  ways  of  activities.  Each  of  these  components  is 
considered. The «acquirement of social experience» is a process aimed at the knowledge of existing social 
norms  by  means  of  perception,  thinking,  emotional  experience  and  awareness  of  the  need  to  respond  to 
them and implement them in their behaviour.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
102 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ӘОЖ 378. 157 
 
ТАБЫСТЫЛЫҚ ҰҒЫМЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДА 
ҚАРАСТЫРЫЛУЫ 
 
А.М. УСЕНОВА 
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық 
университетінің докторанты 
 
Аннотация 
Мақалада  «табыс»  ұғымына  сипаттама  беріледі.  Педагогикалық  тұрғыда 
табыстылық оқыту мен тәрбие үрдісінде табысқа жеткен жеке тұлғаға тән қасиет ретінде 
қарастырылады. 
Түйін  сөздер:  табыс,  іс-әрекет,  әлеуметтік  табыстылық,  тұлғаның  белсенділігі, 
біртұтастық, субъектілік
 
 
Заманауи қоғамға әлеуметтік есейген, шығармашылық жағынан белсенді, бойында 
жоғары  гуманитарлық  мәдениеті  бар,  қоғамның  тіршілік  әрекетінің  барлық  өрістерінде 
әлеуметтік-маңызды  табыстарға  және  өзін-өзі  дұрыс  көрсетуге  бағдарланған,  қоршаған 
ортаға бейімделіп қана қоймай, оны шығармашылықпен түрлендіре алатын жастар қажет. 
Алайда  соңғы  он  жылда  қоғамдағы  саяси  және  экономикалық  тұрақсыздық  жастардың 
әлеуметтік бейімделу мен әлеуметтік қалыптасу, сондай-ақ олардың бойында әлеуметтік 
маңызы бар қасиеттердің пайда болу үрдістерін қиындатады. Басты мақсаты жастардың 

 
103 
жеке  тұлғасын  дамыту  болып  табылатын  білім  беруді  ізгілендіру  ойын  көпшілік 
мақұлдаса  да,  бастапқы, гуманистік мақсаттар, білім беру қағидалары  мен оларды білім 
ордасында  жүзеге  асыру  тетіктері    бүгінгі  күні  педагогикалық  теория  мен  тәжірибенің 
өзекті мәселесі болып отыр. 
Біздің ойымызша, өсіп келе жатқан ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудің қалыптасқан 
жүйесі  әлеуметтік  табыстылық,  өмірге  бейімделу,  жеке  тұлғалық  және  кәсіби  өзін-өзі 
анықтау қабілеті үшін қолайлы жағдай жеткіліксіз. 
Белгілі  болғандай,  әлеуметтік  табыстылық  жастардың  тиімді  әлеуметтенуіне 
жағдай  жасайтын  жеке  тұлғаның  әлеуметтік  маңызы  бар  ерекшеліктерінің  бірі  болып 
табылады.  Педагогикалық-психологиялық  әдебиеттерге  сүйенсек,  табыстылық  күйі 
сенімділік,  өзін-өзі  қадірлеу,  ар-намыс  сияқты  адамның  өте  маңызды  қасиеттерінің 
қалыптасуына  мүмкіндік  береді.  Екінші  жағынан,  өз  кемшілігін  сезіну,  өзіндік 
сенімділіктің болмауы жастардың бойында қатыгездік тудырады [1]. 
Т.  Шибутани  әлеуметтік  табыстылықтың  негізі  өзіндік  «Мен»  сезімінің 
құндылығын  сақтап,  арттырудың  «негізгі  өмірлік  қажеттіліктердің  бірі»  екенін  айтады 
[2]. 
Осыған  орай  заманауи  білім  беру  мекемелерінің  алдында  тұрған  басты  міндет  – 
білім  алушылардың  әлеуметтік  табыстылығын  қамтамасыз  етіп,  сол  үшін  қолайлы  әрі 
толыққанды жағдай жасау. 
Ғылыми  әдебиеттерді  талдау  кезінде  әлеуметтік  табыстылықты  жеке  адамның 
әлеуметтік  қатынастар  жүйесіне  енуі  нәтижесінде  қоғам  үшін  объективті  маңыздылығы 
бар,  жеке  тұлғаның  бойында  қалыптасқан  қызығушылықтар  мен  қабілеттеріне  сәйкес 
келетін,  оны  әлеуметтік  ықыласқа  бөлеп,  жеке  тұлға  ретінде  қанағаттандыратын 
әлеуметтік  мәртебе  мен  рөлдерге  ие  болуы  деп  түсінуге  болады.  Бұл  түсінік  негізінен 
әлеуметтік  табыстылықтың  сыртқы  көрінісін  бекітіп,  адамның  әлеуметтік  өзара 
әрекеттестікте  қол  жеткізген  жетістіктерінің  қорытындылау  сипаттамасы  болып 
табылады.  Сондықтан  оның  құрамында  ішкі  тұлғалық  түйсік  те  болу  керек.  Мұндайда 
әлеуметтік  табыстылықты  жағымды  «Мен»  тұжырымдамасына  негізделген,  жеке 
тұлғаның  әлеуметтік  толыққанды  субъект  ретінде  әлеуметтік  байланыстар  мен 
қатынастар  жүйесіне  қатыстылығын  көрсететін,  тиімді  әлеуметтену  мен  әлеуметтік 
маңызы бар мәртебеге қол жеткізуге  жағдай жасайтын жеке тұлғаның тұрақты жай-күйі 
деуге болады. 
Міндетті  түрде  атап  айтсақ,  әлеуметтік  табыстылық  адам  өмірінің  барлық 
кезеңдерінде маңызы зор. Бірақ мектеп жасында оның маңыздылығы арта түсіп, жоғары 
оқу  орнында  қалыптасады
.
  Мектептегі  бағалау  жүйесі  өсіп  келе  жатқан  жеке  тұлғаның 
әлеуетті  мүмкіндіктерінің  өзіндік  маңыздылығына  оң  бағытта  да,  теріс  бағытта  да 
айтарлықтай  ықпал  етеді.  Білім  алушының  жеке  тұлғасын  оның  оқу  іс-әрекетіндегі 
жетістіктеріне  ғана  байланысты  біржақты  бағалау  тұрақты  қабілетсіздік  сезімінің 
қалыптасуына  әкелуі  мүмкін.  Тұлғаның  басқа  да  іс-әрекеттерде  өзін-өзі  көрсетуін 
мектептегі бағаға теңестіру әлеуметтік кемтарлыққа себепші болуы мүмкін. И.С. Конның 
пікірінше, «Мұғалімдер мен ата-аналар көбінесе баланың іс-әрекеттің басқа өрістеріндегі 
жетістіктерін  ескермей,  қайткен  күнде  де  оның  өзіндік  құрметін  оқудағы  үлгерімімен 
«тұйықтауға»  тырысады  [3].  Осылайша  олар  тұлғаның  өмірлік  мақсаттары  мен  өзіндік 
сана-сезіміне қауіпті біржақтылық енгізеді, ол оқуда сәтсіздікке ұшыраған жағдайда ұзақ 
мерзімді  жеке  тұлғалық  кемтарлық  сезіміне  айналады».  Нашар  үлгерім  тұлғаның 
дамуына екілік бағасымен емес, нұсқаулар, өзіндік сенімінің жоғалуы арқылы теріс әсер 
етіп, әлеуметтенудің барлық қырларына кері ықпал етеді.
 
Психологиялық-педагогикалық  әдебиеттерге  талдау  жасай  келе,  «әлеуметтік 
табыстылық»  мәселесіне  қатысты  арнайы  зерттеулердің  жоқтығын  айқындадық. 

 
104 
Оқушылардың оқу іс-әрекетінде табыстылығын қамтамасыз етуге арналған зерттеулер аз 
емес (Ш.А. Амонашвили, А.С. Белкин, Н.И. Мешков, Э.Ш. Натанзон, Ю.М. Орлов, А.А. 
Реан,  Н.Е.  Щуркова,  А.  Якунин  т.б.)  [4].  Мектептегі  табыстылықтың  баланың  жеке 
тұлғасының дамуына ықпал етуін М.Р. Битянова, Т. Гагин, У. Глассер, А.К. Дусавицкий, 
В.П.  Созонов,  В.А.  Сухомлинский,  Д.  Холт,  т.б.  көрсеткен.  Көптеген  еңбектерде 
«табыстылық»  жеке  тұлғалық  қасиет  ретінде  қарастырылады  (Э.  Берн,  Р.  Берне,  У. 
Джеймс, Ч. Кули, М. Кун, В.М. Лизинский, Г.К. Селевко, В.П. Созонов, Х. Хекхаузен т.б.) 
[5].  Бірақ  бұл  зерттеулерде  аталмыш  мәселе  адами  іс-әрекеттің  бөлек  салаларының  бір 
қыры ретінде талданады (мысалы, педагогикалық, шығармашылық, оқу т.б.). 
Ғалымдар әлеуметтік табыстылық адамның сан алуан әлеуметтік байланыстар мен 
қатынастарға  түсуі  кезінде  қол  жеткізген  бағасы  дегенді  білдіреді.  Әлеуметтанушылар 
сияқты  әлеуметтік  қатынастарды  «әлеуметтік  мәртебедегі,  өмірлік  қажеттіліктерді 
қанағаттандыру  мүмкіндіктері  мен  тіршілік  әрекетінің  тәсілдеріндегі  үйлестік  немесе 
айырмашылық  бойынша  жеке  адам  мен  кез  келген  ауқымдағы  әлеумет  арасындағы» 
қатынастар  (Ю.Е.  Волков)  деп  түсінетін  болсақ,  әлеуметтік  табыстылықты  іс-әрекеттің 
маңызды  болса  да  тек  бір  түрінде  ғана  қол  жеткізген  жетістіктермен  анықтауға 
болмайтынын  мойындау  керек.  Гуманистік  тұжырымдамалар  енгізген  адамның  өзіндік 
құндылығын  мойындау  дегеніміз  оның  іс-әрекетте,  қарым-қатынаста  көрініс  табуын 
құндылық  деп  танып,  оның  талпынысы  мен  жағымды  жетістіктерінің  маңыздылығын 
мойындау. 
Енді  біздің  негізгі  категорияларымыз  «табыс»  ұғымы  мен  оның  мәнін  анықтап 
көрейік. 
Ғылыми  әдебиеттерге  талдау  жасай  келе,  біз  «Табыс»  ұғымының  күрделі  әрі 
бірнеше мәні бар екенін білдік. С.И. Ожеговтің сөздігінде «табыс» сөзінің үш мағынасы 
бар: бір нәрсеге қол жеткізу сәттілігі, көпшіліктің ықыласына бөлену, еңбекте, оқуда және 
қоғамдық-пайдалы іс-әрекеттің басқа да түрлеріндегі жақсы нәтижелер [6]. 
Әлеуметтік-психологиялық 
көзқарас 
бойынша 
табыс 
дегеніміз 
− 
айналадағылардың  күткені  мен  жеке  тұлғаның  іс-әрекетінің  нәтижесі  арасындағы 
оңтайлы байланыс. 
Психологиялық  көзқарас  бойынша  табыс  дегеніміз  −  жеке  тұлғаның  көздеген 
нәтижесі  ойдағыдай  немесе  тіпті  күткенінен  де  асып  түскендіктен  шаттық,  қанағаттану 
күйіне  бөлену.  Осы  жай-күйдің  негізінде  қанағаттанудың  тұрақты  сезімі,  іс-әрекеттің 
жаңа  айтарлықтай  күшті  түрткілері  қалыптасып,  өзін-өзі  бағалау,  өзін-өзі  құрметтеу 
деңгейі өзгеруі мүмкін. 
Адам  әлеуметтік  тәжірибеге  ие  болу  барысында  табысты  сезініп,  оған  табанды 
еңбек арқасында қол жеткізеді. Н.Г. Крылова табыстың бес факторы бар дейді, олар: 
- адамның өзіндік әлеуетті қабілеттеріне деген сенімі; 
-табанды еңбек ету; 
-ынтымақтастық; 
-міндеттердің күрделілігі; 
-нәтижеге қол жеткізу сәттілігі. 
Автор  жастар  көбінесе  тек  бірінші  екі  факторға  ғана  баса  назар  аударуы  мүмкін 
деп жазады. Ал ұстаздар басқаларының болуын қамтамасыз ете алады [7]. 
Атап айтсақ, адамның табыстылығы туралы оның көздеген мақсатына қол жеткізу 
табысын,  сәттілігін  мойындағанда  сөз  болады.  Бұдан  табыстылық  туралы  әлеуметтік 
қасиет  ретінде  айтуға  болады,  өйткені  табыстылықты  қоғамдық  қағидаларға, 
құндылықтар  мен  әдет-ғұрыпқа  сүйене  отырып,  өзге  адамдар  және  адамның  өзі 
бағалайды.  Табыстылықты  жеке  тұлғаның  әлеуметтік  өлшемі,  адамның  әлеуметтік 
мәртебесінің ерекше көрсеткіші деп атауға болады. 

 
105 
Сонымен,  «Табыс»  ұғымының  екі  мағынасы  бар.  Біріншіден,  күнделікті  негізгі 
құндылықтарда табысқа жету (мансап, ақша, пәтер, көлік, саяжай т.б.). Екіншіден, табыс 
дегеніміз адамның өз алдына қойған нағыз мақсатқа жетуі. Сыртқы жеңістердің барлығы 
тек заттар ғана. Табысты адамның белгілері қандай? 
Ғалымдардың  пікірінше,  біреулердің  күштеп  емес  (мысалы,  сән  үлгілерінің, 
қызметтестердің  сенен  күткені  т.б.),  өз  бетінше  алдына  қойған  мақсатына  қол  жеткізуді 
нағыз  табыс  деп  атауға  болады.  Аса  табысты  адамдар  арасында  да  (мысалы, 
олимпиадада)  бірі  артық,  бірі  кем  болуы  мүмкін.  Әрбір  адамның  өзіндік  табыстылық 
өлшемдері  бар,  ең  маңыздысы  адам  өз  жетістіктеріне  баға  бергенде  өзінің 
мүмкіндіктерін,  өзінің  орындайтын  әлеуметтік  қызметінің  объективті  қажеттілігін,  өзін 
қоршаған адамдарға қаншалықты маңызды екенін ескеру қажет. 
Педагогикалық  тұрғыда  табыстылық  оқыту  мен  тәрбие  үрдісінде  табысқа  жеткен 
жеке тұлғаға тән қасиет ретінде қарастырылады. Бұл тұлғаның оқудағы табысы, ұстаздың 
білім алушыларды оқытудағы табысы және ата-ананың бала тәрбиесіндегі табысы болуы 
мүмкін. 
Білім  ордасы  тәжірибесінде  ұстаздар  мен  ата-аналар  тұлғаның  оқудағы 
табыстылығын  (үлгерімін)  оның  жеке  тұлғасының  табыстылығымен  жиі  шатастырады, 
өмірдің  оқу  мекемесіне  қарағанда  ауқымы  әлдеқайда  кең.  Бір  жағынан,  «үлгерім»  мен 
«табыстылық»  сөздерінің  мағынасы  жақын.  Сөздікте  «табыстылық»  дегеніміз 
«табыстан»  тұратын  қасиет,  ал  «үлгерім»  дегеніміз  «оқудағы,  білімді  игерудегі 
табыстылық  деңгейі».  Демек,  табыстылық  дегеніміз  қасиет  болса,  үлгерім  дегеніміз 
дәреже,  сыртқы  көрсеткіш.  Қазіргі  уақытта  аталмыш  көрсеткіш  шын  мәнінде  адамның 
ішкі  дүниесіндегі  қасиетті  көрсетіп,  оның  шынайы  сыртқы  іс-әрекетте  көрініс  табуы 
табыстылық  болып  табылады  дегенге  көптеген  күмән  бар.  Табыстылық  үлгерімнің 
белгілі бір деңгейінен тұрады, бірақ одан басқа да көрсеткіштер бар, ал үлгерім солардың 
ішінде бірінші орында емес. 
М.Р.Битянова  тұлғаның  оқудағы  табыстылығын  «объективті  нәтижелілік  пен 
адамның  осы  нәтижелерге  деген  субъективті  қатынасынан  құралған  іс-әрекет 
нәтижелерінің  сапасын  бағалау»  деп  анықтайды.  Автордың  пікірінше,  табыстылық 
субъективті  қатынассыз  болмайды,  болуы  да  мүмкін  емес.  Тұлғаның  қол  жеткізген 
нәтижелері  көп  болуы  мүмкін,  бірақ  ол  өзін  табысты  әрі  мықты  деп  сезінудің  орнына 
бақытсыз  әрі  жолы  болмайтын  адам  ретінде  сезінеді.  Керісінше,  ол  бір-екі  адым  ғана 
ілгері  жылжыса  да,  бұның  өзі  ол  үшін  үлкен  жеңіс,  оның  табысқа  жету  сезімінде  шек 
жоқ. Ол ілгері жылжымауы да мүмкін, бірақ еш нәрсені жоғалтқан да жоқ, бұл да ол үшін 
мақтанарлық жәйт. Біз М.Р. Битянованың «өзін-өзі тұрақты жоғары бағалау және өз-өзіне, 
өз  іс-әрекетіне  қанағаттану»  табыстылықтың  субъективті  бөлшектері  болып  табылады 
деген  көзқарасына  қосыламыз.  Бақытсыз,  үрейлі,  қатал  ережелер  мен  жан-
жақтағылардың  күткен  үмітінен  мезі  болған  үздік  білім  алушы  табысты  деп  айтуға 
болмас,  өйткені  сабақ  оқу  оған  ешқандай  қуаныш,  қанағат,  өркендеу  сияқты  «табыс» 
ұғымына кіретін сезімдер сыйламайды. 
Сонымен  қорытындылай  келе,  әлеуметтік  табыстылық  жастардың  тиімді 
әлеуметтенуіне  жағдай  жасайтын  жеке  тұлғаның  әлеуметтік  маңызы  бар 
ерекшеліктерінің  бірі  болып  табылады.  Әрбір  адамның  өзіндік  табыстылық  өлшемдері 
бар,  ең  маңыздысы  адам  өз  жетістіктеріне  баға  бергенде  өзінің  мүмкіндіктерін,  өзінің 
орындайтын  әлеуметтік  қызметінің  объективті  қажеттілігін,  өзін  қоршаған  адамдарға 
қаншалықты  маңызды  екенін  ескеру  қажет.  Әр  адамның  табыстылығы  туралы  оның 
көздеген  мақсатына  қол  жеткізу  табысын,  сәттілігін  мойындағанда  сөз  болады.  Бұдан 
табыстылық  туралы  әлеуметтік  қасиет  ретінде  айтуға  болады,  өйткені  табыстылықты 
қоғамдық  қағидаларға,  құндылықтар  мен  әдет-ғұрыпқа  сүйене  отырып,  өзге  адамдар 

 
106 
және адамның өзі бағалайды. Табыстылықты жеке тұлғаның әлеуметтік өлшемі, адамның 
әлеуметтік мәртебесінің ерекше көрсеткіші деп атауға болады. 
 
Пайдаланылған әдебиеттер 
Гиппенрейтер Ю.П. Адаптация, понятие и структура . Дополнительное образование. -2003.-
№ 5.-С. 13 
Шибутани Т. Социальная психология. Пер. с англ. В. Б. Ольшанского. Ростов-на-Дону: Изд-
во «Феникс», 1999. - 544 с. 
Амонашвили Ш. А. Школа Жизни. М.: Издательский Дом Шалвы Амонашвили, 1998. - 80 с. 
Белкин А. С. Ситуация успеха. Как ее создать?: Книга для учителя. М.: Просвещение, 1991 - 176 с. 
Битянова М. Р. Успеваемость и успешность // Психологическая газета. 2003-№ 40.- 4с. 
Сухомлинский  В.  А.  Как  воспитать  настоящего  человека.  (Советы  воспитателям).  Минск: 
Изд-во «Народна света», 1978. - 288 с. 
Битянова М. Р. Успеваемость и успешность // Психологическая газета. 2003. - № 40. - С. 4. 
 
Резюме 
В  статье  рассматривается  проблема  саморазвития  личности  как  основа  его  социальной 
успешности.  Дается  характеристика  категорий  «социальная  ситуация  развития»,  «ведущая 
деятельность».
 
 
Resume 
In this article the problem of a person’s self-development is considered as a core feature of his/her 
social  successfulness.  The  categories  like  «social  situation  of  the  development»,  «eating  activity»  are 
characterized. 
 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 4,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: