Доклады казахской академии образования Ежеквартальный журнал издается с 2008 года

 
119 
процесс  различных  видов  искусств  как  ценностного  средства,  способствующего 
интеллектуальному и нравственному развитию ребенка [4; 5]. 
В  процессе  анализа  теоретических  источников  и  научных  трудов  было 
обнаружено, что произведения искусства имеют значительные возможности воздействия 
на  человека,  в  них  исторически  закрепленные  образцы  нравственных  отношений,  а  их 
воспитательная функция реализуется через эмоциональное переживание художественных 
образов.  Кроме  того,  было  установлено,  что  скрытые  процессы  внутреннего  мира 
человека  постигаются  благодаря  мощному  потенциалу  различных  видов  искусств  в  их 
синтезе.  Анализ  психолого-педагогических  и  искусствоведческих  работ  показал,  что 
синтез  искусств  комплексно  влияет  не  только  на  разум,  но,  прежде  всего,  на  чувства 
ребенка,  помогает  решению  воспитательных  задач  и,  стимулируя  эмоциональную 
отзывчивость, 
способствует 
внутреннему 
принятию 
нравственной 
идеи 
на 
мотивационно-потребностном  уровне.  Исходя  из  этого,  приоритетной  идеей  является 
обращение  к  синтезу  искусств,  прежде  всего,  как  к  эмоционально-образному  стимулу, 
который характеризируется возможностями воздействия на эмоционально-нравственную 
сферу человека. 
На основе проведенного анализа мы констатируем, что синтез искусств благодаря 
созданию  эмоционально-ценностной  атмосферы  является  основой  эмоционально-
ценностной  технологии,  ориентированной  на  потребностно-эмоциональную  сферу 
младших  школьников.  Введение  синтеза  искусств  как  эмоциональной  составляющей  в 
образовательный процесс способствует: 
- 
эмоционально-ценностному  обогащению  его  содержания  посредством 
обращения к актуальным в младшем школьном возрасте сказкам, играм, музыкальным и 
художественным  образам,  которые  способствуют  приближению  сложных  нравственных 
понятий к жизненному опыту детей, к сфере их чувств; 
-  осуществлению  эмоциональной  поддержки  положительных  нравственных 
представлений младших школьников; 
- формированию мотивации познавательного интереса. 
Таким  образом,  можно  сделать  вывод  о  том,  что  закономерностью  процесса 
формирования чувства собственного достоинства (ЧСД) как качества личности младшего 
школьника является единство и взаимосвязь между внешними специальными психолого-
педагогическими  и  другими  воздействиями  на  личность  ученика,  с  одной  стороны,  и 
характером  собственной  активности  воспитанника,  направленной  на  развитие  у  себя 
адекватного социальным нормам отношения к своим социальным обязанностям, с другой 
стороны, единство и взаимосвязь между воспитанием и самовоспитанием. 
С  некоторой  степенью  условности  можно  выделить  основные  этапы  становления 
ЧСД,  которые  могут  оказать  помощь  воспитателю  по  определению  уровня 
сформированности качеств, интересующих нас, а именно: 
- знакомство с нравственными нормами; 
-  проверка  их  важности  на  опыте  (своем  и  чужом,  положительном  и 
отрицательном), достижения благодаря этому  убежденности относительно данных норм 
и осмысление их ценностного значения; 
- практическое применение или отвержение их. 
Для накопления личностью чувства собственного достоинства и чести необходимо 
создать  такую  систему  воспитательных  воздействий  и  такие  социальные  условия 
деятельности  (педагогические,  психологические,  правовые  и  др.)  каждому  ученику,  в 
которых  будет  происходить  сдвиг  от  прямых  внешних  требований  к  самостоятельным 
побуждениям,  от  произвольной  саморегуляции  в  непроизвольной  саморегуляции,  от 
оценок других людей к нравственной самооценке [6]. 

 
120 
Основными из этих условий и методов являются: 
1. Нравственное образование младших школьников и формирование в их сознании 
соответствующих образцов людей с развитым чувством чести и достоинства. 
2.  Накопление  опыта  нравственных  переживаний,  связанных  с  чувством  чести  и 
собственного достоинства. 
3. Самоутверждение  личности в различных сферах жизнедеятельности как основной 
путь формирования ЧСД. 
4.  Положительные  оценочные  отношения  как  необходимое  условие  формирования 
ЧСД. 
5.  Эмоциональные  состояния  успеха,  вызванные  позитивным  отношением 
окружающих к себе. 
6.  Стремление  к  самовоспитанию,  улучшению  себя.  «Самовоспитание  -  это 
человеческое достоинство в действиях», - эти слова В.Сухомлинского точно определяют 
установку  в  воспитательной  работе  на  самовоспитание  личности,  поэтому  необходимо 
обучать  младшего  школьника  анализу  собственного  нравственного  опыта,  создавать 
условия для развития морального самосознания личности [7]. С этой целью необходимо: 
а) подача младшему школьнику необходимой информации о качествах личности и 
их становлении; 
б)  информирование  учащихся  о  возможности  нравственного  самовоспитания  и 
формирования у них специальной установки на совершенствование своих отношений; 
в)  организация  усвоения  школьниками  образцов  чести,  достоинства  и  опыта 
становления их в процессе различных видов деятельности; 
г)  обучение  учащихся  приемам  и  навыкам  анализа  и  оценки  своего  поведения, 
определение  конкретных  задач  самовоспитания,  осуществление  нравственного 
самоконтроля. 
7. Усвоение положительных традиций общения. Усвоение культурных корней, рост 
национального  самосознания,  использование  огромной  силы  национальных  традиций 
могут стать опорой в воспитательной работе любого педагога. 
8. 
Использование 
возможностей 
современных 
детских 
общественных 
организаций,  которые  создают  необходимые  условия  для  социального  творчества, 
многообразие  форм  деятельности,  позволяющие  младшему  школьнику  осознавать  себя 
как  личность;  самоутверждаться;  развивать  интересы  и  способности  личности  в 
изменяющихся социально-экономических условиях. 
По результатам теоретического анализа проблемы исследования нами определены 
уровни  эмоционально-нравственного  развития  младших  школьников,  характеризующих 
сформированность чувства собственного достоинства личности: 
-  Высокий  -  обсуждение  моральных  проблем  вызывает  положительные  эмоции, 
школьник  проявляет  интерес  к  моральной  проблеме;  ребенок  имеет  присущие  данному 
возрасту представления о нравственных ценностях; умеет применить полученные знания 
для организации своего поведения. 
-  Достаточный  (средний)  -  обсуждаемые  нравственные  вопросы  периодически 
вызывают  у  школьника  положительную  эмоциональную  реакцию;  ребенок  имеет 
присущие  для  младшего  школьного  возраста  представления  о  нравственных  ценностях; 
имеет  неустойчивую  позицию  относительно  поступков;  поведение  нередко  зависит  от 
мнения учителя. 
-  Неустойчивый  (ниже  среднего)  -  отношение  к  моральным  проблемам 
эмоционально неустойчивое, знания о моральных качествах личности эпизодические, не 
всегда  связаны  с  реальным  поведением;  моральные  проявления  зависят  от  мнения 
учителя; присутствуют случаи негативного поведения. 

 
121 
-  Отрицательный  -  обсуждение  моральных  тем  не  вызывает  у  школьника 
положительных  эмоций,  ученик  проявляет  равнодушие  к  рассмотренным  нравственным 
вопросам;  знания  ребенка  о  моральных  ценностях  бессистемные  или  ложные; 
собственные  суждения  о  моральных  поступках  высказываются  крайне  редко; 
преобладает негативное поведение. 
Неоспоримым  является  тот  факт,  что  решение  поставленной  проблемы  требует 
исследования  генезиса  чувства  собственного  достоинства  младших  школьников, 
изучение  отклонений  в  развитии  чувства  собственного  достоинства  у  детей  и  пути  их 
коррекции, исследования гендерных особенностей его развития. 
 
Список литературы 
1 Шибутани Т. Я-концепция и чувство собственного достоинства / Т.Шабутани // Самомознание и 
защитные механизмы личности. – Самара: ИД «Бахрах-М». – М., 2003. – С. 220-232. 
2 Шилова М.И Учителю о воспитанности школьников / М.И.Шилова. – М.: Педагогика, 1990. – 
144с. 
3 Бандзеладзе Г.Д. О понятии достоинства / Г.Д.Бандзеладзе. – Тбилиси: Мецниереба, 1979. – 106 с. 
4  Божович  Л.И.  Проблемы  формирования  личности:  Избранные  психологические  труды  / 
под ред. Д.И.Фельдштейна. - [3-е изд.] / Л.И.Божович. – М. – Воронеж, 2001. – 349 с. 
5  Боришевский  М.  Дорога  к  себе:  От  основ  субективности  к  вершинам  духовности: 
монография / М.Боришевский. – К.: Академвидав, 2010. – 416 с. 
6 Кон И.С. Открытие «Я» / И.С.Кон. – М.: Политиздат, 1978. – 367 с. 
7 Сухомлинский В.А. Рождение гражданина. / В.А.Сухомлинский. – М.: Молодая гвардия, 1979. – 335 
с. 
 
Түйін 
Кіші мектеп жасындағы балалардың өзіндік ар-ождан сезімін зерттеудің негізгі аспектілері 
талданады.  Кіші  мектеп  жасындағы  балалардың  ар-ожданының  қалыптасуының  негізгі 
кезеңдерінің  көріну  деңгейлері,  сондай-ақ  жеке  тұлғаның  өзіндік  ар-ожданы  мен  ар-намысын 
дамытудың негізгі шарттары мен  әдістері сипатталады. Кіші жастағы мектеп оқушыларының жеке 
тұлғаның  өзіндік  ар-ожданының  қалыптасқанын  сипаттайтын  эмоционалдық  –адамгершілік 
дамуының деңгейі анықталған. 
 
Resume 
The basic psychological aspects of the study of a self-esteem of children of primary school age are 
analyzed  in  the  article. The  levels  of  manifestation,  the  main  stages  of  self-esteem  formation of  primary 
school age children, as well as the basic terms and methods of personality dignity and honor development 
are  characterized.  Levels  of  emotional  and  moral  development  of  the  primary  school  age  children, 
characterizing formedness of the individual dignity are defined.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
122 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
0100090000037800000002001c00000000000400000003010800050000000b020000000005
0000000c024602cc0a040000002e0118001c000000fb021000070000000000bc02000000cc0102
022253797374656d0002cc0a0000a8caab56505c110004ee8339e091b7210c020000040000002
d01000004000000020101001c000000fb029cff0000000000009001000000cc0740001254696d6
573204e657720526f6d616e0000000000000000000000000000000000040000002d0101000500
00000902000000020d000000320a5a0000000100040000000000cb0a450220002d0004000000
2d010000030000000000 
 
ӘОЖ 94(574) 
Қ.А. АХМЕТОВ 
Еуразия гуманитарлық институтының 
оқу және ғылыми жұмыс жөніндегі проректоры, 
тарих ғылымдарының докторы, профессор 
 
 
ХХ ҒАСЫРДЫҢ 20-ШЫ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ 
ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҰЛТ МӘДЕНИЕТІ САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ 
 
Аннотация 
Мақалада  қазақ  зиялыларының  кеңес  кезеңінің  алғашқы  жылдарында  оқу-ағарту, 
мәдениет салаларындағы қарымды қызметі қарастырылады. 
Түйін сөздер: ұлт зиялылары, оқу-ағарту ісі, қоғамдық ұйымдар, ұлт қаламгерлері. 
 
Қазақ  зиялыларының  20-шы  жылдардағы  мәдени  саладағы  қызметі  қым-қиғаш 
тартыс, «идеялық күрес» жағдайында өтті. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында алаш 
қозғалысының  зиялылары  басымдылық  жағдайда  болғаны  белгілі.  Ол  туралы  алаш 
қозғалысын  зерттеушілердің  бірі  Хасен  Оралтай  Түркияда  жарық  көрген  «Алаш-
Түркістан  түркілерінің  ұлт-азаттық  ұраны»  атты  еңбегінде:  «Алашшылар,  яғни  қазақ 
түріктерінен  шыққан  ұлтшыл  азаматтар,  өлкедегі  маңызды  қызмет  орындарын  өз 

 
123 
қолдарына алып, ұлттық мақсаттары - түрік елінің тәуелсіздігі жолында адам шамасынан 
асатын  күш-қайрат  жұмсады.  Мәселен,  1920  жылы  қазан  айында  Орынборда  өткен 
ҚазКСР  кеңестерінің  құрылтайына  қатынасқан  700  делегаттың  көбі  Алаш  көсемдері 
Әлихан  Бөкейханұлы  мен  Ахмет  Байтұрсынұлының  жақтастары  болды»  [1],  -  деп 
жазады.
 
Бірақ,  билік  большевиктер  партиясы  мен  оның  құрған  өкіметі  -  пролетариат 
диктатурасының  қолында  болды.  Мұндай  жағдайда  ұлт  зиялыларының  алдымен  ден 
қойып,  қызмет  еткен  саласы  -  оқу-ағарту  ісі  болды.  Олар  бұл  бағытта  жаңа  оқулықтар, 
оқу  құралдарын  дайындауды,  саяси  және  көркем  әдебиеттерді  басып  шығару  істерін 
қолға  алды.  Мәселен,  Қазақстанның  мемлекеттік  баспасы  жанынан  Қазақстан  Орталык 
Атқару Комитетінің шешімімен, 1920 жылы желтоқсанда құрылған оқулықтар мен саяси 
және  көркем  әдебиеттер  шығару  редакциялық  алқасына  Ахмет  Байтұрсынов,  Әлихан 
Бөкейханов,  Хайретдин  Болғанбаев,  Жүсіпбек  Аймауытов  сияқты  Алаш  қайраткерлері 
мен  Смағұл  Сәдуақасов  кірген  [2].  Оқу-ағарту  және  ғылыми  жұмыстардың 
ұйымдастырушысы  болған  алғашқы  ғылыми  мекеме  -  1921  жылы  халық  Ағарту 
комиссариатының  жанынан  құрылған  Академиялық  Орталық  болды.  Қазақ  АССР-інде 
құрылған мұндай орталықтың жетекшісі Ахмет Байтұрсынов болса, Түркістан АССР-інің 
Академиялық орталығын Халел Досмұхамедов басқарды. 
Осы  орталықтың  тапсыруымен  қазақ  зиялылары  мектептер  және  басқа  оқу 
орындары  үшін  оқулықтар  мен  оқу  құралдарын  жазып  шықты.  Мәселен,  А. 
Байтұрсыновтың  өзі  бірнеше  рет  басылып  шыққан  «тіл  құралының»  авторы  болды,  М. 
Жұмабаев  «Педагогика»,  Ж.  Аймауытов  «Психология»,  Қ.  Сәтбаев  «Алгебра»,  Х. 
Досмұхамедов  «Табиғаттану»,  «Зоология»  М.  Дулатов  «Арифметика»  т.б.  оқулықтарын 
жазған [3]. 
Партия  мәдени  революцияның  міндеттерін  шешу  үшін  ұлт  зиялыларын 
пайдалануды теріске шығарған жоқ. Басқа жол да жоқ еді. Жұмысшы, шаруадан шыққан 
жаңа интеллигенция әлі қалыптаспаған болатын. 
Осы қалыптасқан жағдайға қарамастан қазақ зиялыларына сенімсіздік көрсету де 
орын  алған  құбылыс  болды.  Әсіресе,  орталықтан  келген  шовинистік  пиғылдан 
арылмаған партия қызметкерлері, жергілікті әсіре  «солшыл» белсенділер оларға жаппай 
«ұлтшылдар»  деген  айдар  тағудан  танбады.  Сондықтан  да,  өлкелік  V  партия 
конференциясы  былай  деп  атап  айтуға  мәжбүр  болса  керек:  «огульное  отрицательное 
отношение  и  казахской  интеллигенции  неверно  и  неправильно,  нужно  ее  привлечь  к 
деловой работе, нужно ее нивелировать...» [4]. 
Қалай  болғанда  да,  20-шы  жылдары  ұлттык  интеллигенция  оқу-ағарту  ісінде, 
әдебиет  пен  ғылымда  шешуші  рөл  атқарғаны  анық.  Бір  ғана  мысал,  1922  жылы 
Орынборда  ашылған  қазақтың  халық  ағарту  институтында  сол  кездегі  ұлттың  білімді 
азаматтары  Ахмет  Байтұрсынов,  Міржақып  Дулатов,  Жүсіпбек  Аймауытов,  Елдес 
Омаров, Телжан Шонанов,  Молдағали Жолдыбаев,  Жұмабай Оразалин және  басқалары 
сабақ  берген.  Қарт  жазушы  Ғалым  Ахмедов  осы  институт  туралы:  «Ахаң  әдебиет 
теориясынан,  Мұхтар  (Мурзин)  математикадан,  Елдес  физикадан,  Міржақып 
жағрафиядан,  Жүсіпбек  педагогикадан, Телжан мен  Жұмабай  қазақ  тілінен, Молдағали 
саяси сабақтан лекция оқыды. Сонда Елдес физика, Міржақып есеп оқулықтарын жазды. 
Москвада  шығып  тұрған  «Жизнь  национальностей»  журналының  1923  жылғы  екінші 
нөмірінде 1922 жылы Орынборда Мағжанның «Педагогика» оқулығы басылып шыққаны 
туралы хабар бар» [5], - деп жазады. 
Ұлт  зиялылары  сонымен  бірге,  орыс  ғалымдары  мен  мамандарын  да  мәдени 
өмірге тартып, әр түрлі «қоғамдар», «үйірмелер» ұйымдастырады. 
Ондағы  мақсат  -  ғылым  мен  техниканың  жетістіктерін  насихаттау  болатынды. 

 
124 
Мәселен,  Қазақстанның  астанасы  болған  Орынбор  қаласында  1921-1923  жылдары  онға 
жуық  бірлестіктер:  Қырғыз  (қазақ)  өлкесін  зерттеу  қоғамы,  «Қырғыз  (қазақ) 
кооперативтік  инженерлер  ассоциациясы»,  «Агрономдардың  экономикалық  қоғамы», 
«Ғылым мен еңбек қоғамы», «Кітап құмарлар үйірмесі», «Физика-медициналық қоғам», 
«Заңгерлер қоғамы т.б. жұмыс істеді. Бұл «қоғамдардың» кейбіреуінің Оралда, Семейде, 
Қостанайда,  Петропавлда  т.б.  қалаларда  филиалдары  болды.  Осы  бірлестіктердің 
мүшелері революцияға дейінгі жоғары «орта оқу орындарының оқытушылары, мамандар 
еді.  Бұл  қоғамдардың  басты  мақсаты:  «өзінің  мүшелерінің  ғылыми,  педагогикалық 
қызметіне  көмек  көрсету,  өз  мүшелерінің  рухани  және  материалдық  дәрежесін  көтеру 
белгілі  жазушылардың  шығармаларын  талқылау,  кітаптарын  оқыту  арқылы  бұқараның 
ақыл-ойын  дамыту»  [6]  болды.  Осы  қоғамдар  кезінде  ақылы  лекциялар,  әңгімелер 
ұйымдастырды,  өлкеде  ғылыми-техникалык,  көркем  әдебиеттерді  насихаттады  және 
таратты. Осы тұрғыдан алғанда, олар мәдени-ағарту ұйымдары ретінде болды. 
Бірақ,  бұл  ұйымдар  кеңес  өкіметі  орнатқан  «қырағылықтың»  нәтижесінде  кейбір 
қоғамдардың  мүшелерінің  «антимарксистік  насихатты  күшейтуге  бағытталған 
қылықтары» байқалғандығы үшін облыстық партия Комитетінің шешімімен қызметтерін 
тоқтатуға  мәжбүр  болды  [7].  Кейін  осы  қоғамдардың  кейбіреулерінің  мүшелері  болған 
ғалым-экономистер  С.П.  Швецов,  А.Н.  Донич,  Г.Ф.  Прокопович,  М.Г.  Сириус  т.б. 
«кондратьевшілдер» деген желеумен қуғын-сүргінге ұшырады. 
Ұлт зиялылары  да туған мәдениеттің, әдебиеттің қамын ойлап, бірлесіп, ой-пікір 
біріктіріп болашаққа бағыт-бағдар беретін бірлестік құруға әрекеттенген. 
Солардың  бірі  -  ұлт  қаламгерлерінің  басын  біріктіріп,  әдебиеттегі  ұлттық 
болмысты,  ғасырлар  бойы  қалыптасқан  дәстүр  сабақтастығын  сақтау  мақсатымен 
құрылмақшы  болған  шығармашылық  ұйым  –  «Алқа»  еді.  Зерттеуші,  әдебиетші 
Д.Қамзабекұлы  бұл  ұйымның  бағдарламасы,  оның  пайда  болған  кезеңі  туралы 
мәліметтерді 1929 жылы 5 мамырда НКВД тергеушісіне берген Жәкен Сәрсенбіұлының 
Ұлттық  қауіпсіздік  комитетінің  архивінде  сақталған  жауабы  арқылы  анықтап  отыр. 
«Алқаның»  бағдарламасы  ҚазАПП  (Казахская  Ассоциация  пролетарских  писаталей) 
құрылғаннан  кейін  дүниеге  келді  деген  кейбір  зерттеушілердің  пікірлерімен 
келіспейтіндігін  білдіре  отырып,  Д.Қамзабекұлы  оны  былайша  дәлелдейді:  «...тарихтан 
мәлім, ҚазАПП 1925 жылы 15 маусымда құрылды. Ал, «Алқаға» келсек, Ж.Сәрсенбіұлы 
былай  дейді:  «...1924  жылдың  аяғында  Ә.Бөкейханұлы,  М.Жұмабайұлы,  мен  -  үшеуміз 
мұғалімдер  съезіне  келген  А.Байтұрсынұлы  орналасқан  жатақханаға  барып,  ол  кісіні 
жазылып,  даярланып  қойған  (!)  «Алқа»  әдеби  ұйымының  бағдарламасымен 
таныстырдық. ... кешікпей Мағжан екеуміз  «Алқа» бағдарламасының 16 данасын бөліп, 
Ташкентке  -  А.Байтұрсынұлының,  Орынборға  -  Ж.Аймауыт-ұлының,  Қызылжарға  - 
Ж.Тілеуліұлының,  Семейге  -  С.Дөнентайұлының,  Ленинградқа  -  М.Әуезұлының  атына 
салып жібердік. 
1925 жылы 19 қантарда өлкелік коммунистік партия қарауына Орынбор қаласына 
шақырылдым. Мәскеуден жүрерде Ә.Бөкейханұлы мен М.Жұмабайұлы бара салысымен 
Смағұл Садуақасұлымен хабарласып, бағдарламаны баспасөз жүзіне шығару  керектігін 
тапсырды. 
Ендеше «Алқаны» құру идеясы және оның бағдарламасын әзірлеу уақыт жағынан 
ҚазАПП-тан соң емес, одан ерте қолға алынды деп сенімді түрде айта аламыз» [8] - деп 
өз ойын қорытындылайды. 
Кезінде  қазақ  зиялылары  «Алқа»  ұйымьның  бағдарламасын  толық  жүзеге  асыра 
алмады.  Оған  себептің  бірі  –  дәл  осы  кезде  РКП  (б)  Орталық  Комитетінің  қазақ 
баспасөзін, оның ішінде «Ақ жол» газетін сынға алып үсті-үстіне шұғыл нұсқаулар беріп 
жатқан кезі еді [9. Оның үстіне «Ақ жол» газетіне байланысты И.Сталиннің хаты да осы 

 
125 
тұста Өлкелік партия Комитетіне келіп түскен болатын. 
Сонымен  бірге,  коммунистік  идеологияның  қолдаушылары  –  «пролетарлық 
жазушылар»  «Алқаны»  «ұлтшылдық  саяси  ұйым»  ретінде  көрсетіп,  мәселені 
шиеленістіре түскен-ді. 
Ұлт  интеллигенциясы  мұрындық  болған  тағы  бір  қауымдастық  Түркістан  АССР-
інің  орталығы  Ташкент  қаласында  1922  жылы  құрылды.  Оның  көш  басында  «Алаш» 
қозғалысының  белгілі  қайраткерлерінің  бірі  Халел  Досмұхамедов  тұрды.  Бұл  ұйым 
мемлекеттік ғылыми кеңестің жанынан қазақ мәдениетін көркейтушілер қауымы «Талап» 
деген атпен құрылды. Қауымның мақсаттары былай анықталды: «қазақ-қырғыз халқының 
әдеби тілін, ғылым атауларын (терминология), емлесін, әрі басқа мәселелерді тексеру; ұлт 
өнерін  тәптештеу;  қазақ-қырғыз  халқының  тарихын  әрі  салтын  тексеріп  қарастыру; 
қазақ-қырғыз мектептерінде оқыту мәселесін реттеп, жөнге салу; қазақ-кырғыз халқының 
білім  қызметкерлеріне  әрі  өнер  кайраткерлеріне  жәрдем  көрсету.  Қауымды  түзушілер 
(құрушылар): 
 доктор Халел Досмұхамедов; 
 профессор Александр Шмидт; 
 Әбубәкір Диваев; 
 Кәрім Жәленов; 
 Мағжан Жұмабаев; 
 Николай 
Архангельский  болды.  Қауымның  бағдарламасының  соңында: 
«Талаптың»  осы  жолын  22-ші  жылы  3-ші  декабрьде  Түркістан  мемлекет  білім  кеңесі 
бекітіп  тағайындады.  1922  жылы  13-інші  желтоқсанда  «Талап»  қауымының  бірінші 
жалпы жиылысы болып, басқармаға (правлениеге) мына адамдар сайланды: Баскарманың 
төрағасы  -  Халел  Дос-Мұхамедұлы.  Басқарманың  мүшелері:  Профессор  Александр 
Эдуардұлы  Шмидт,  Иса  Тоқтыбайұлы,  Мырзағазы  Есболұлы,  Мұхаметжан  Тынышбай 
ұлы, Мұхтар Әуезұлы, Қасым Тыныстанұлы. 
Басқарма тұратын орын: Ташкент, Карл Маркс көшесі, 301-інші үй. Қазақ-қырғыз 
институты,  22-інші  нөмірлі  бөлме»  [10].  Міне,  осылайша  қазақ  зиялылары  әр  түрлі 
бірлестіктер  құру  арқылы  мәдениеттің  қандай  жағдайда  болмасын  өркендеуіне  үлес 
қосуға тырысты. 
20-шы  жылдардын  бірінші  жартысында  Ташкент  қаласында  қазақ  зиялылары  М. 
Дулатов,  Х.  Досмұхамедов,  С.  Қожанов,  М. Тынышбаев, М. Жұмабаев,  Ж.  Аймауытов, 
Қ.  Кемеңгеров,  М.  Әуезов  т.б.  тұрақтап,  қазақ  мәдениеті,  әдебиеті  мен  оқу-білімі  үшін 
қыруар істер тындырды. Осында «Ақ жол» газеті мен «Шолпан» журналы шығып тұрды. 
Ұлт мүддесін қорғаған «Ақ жол» газетін С.Қожанов басқарған еді. 
Смағұл  Сәдуақасов  Қазақ  АССР-інің  Түркістан  республикасындағы  өкілі  бола 
жүріп, «Ақ жол» газетінде қызметте болды [11]. 
Ташкент кезеңінде М.Дулатов, М.Жұмабаев, М.Әуезовтің шығармалары «Ақ жол» 
газеті  мен  «Шолпан»  журналында  жиі  басылып  тұрды.  Шығармашылық  өмірі  жағынан 
Мағжанның  Ташкенттегі  жылдары  сәтті  болды.  1922-1924  жылдары  аралығында  оның 
жеке  жинағы,  «Қоркыт»,  «Батыр  Баян»  дастандары,  көптеген  өлеңдері  осында  жарық 
көрді. 
Осы  жылдары  алғашқы  әдеби  кітаптар  баспалардан  шыға  бастады.  1922  жылы 
қазан  қаласында  Абай  мен  Мағжанның  жинақтары  шықты.  Ал,  қазақ  зиялыларының 
екінші  бір  шоғырланған  қаласы  -  Орынборда  А.  Байтұрсыновтың,  М.  Дулатовтың,  С. 
Сейфуллиннің кітаптары жарық көрді. 
Қазақ  зиялылары  қай  қалада  тұрмасын,  өз  халқының  мәдени  өркендеуіне  ат 
салысып  отырған.  Мәселен,  Нәзір  Төреқұлов  Мәскеуде  1922-1928  жылдары  ССРО 
халықтарының  Орталық  баспасы  басқармасының  төрағасы  болды.  Баспаның  міндеті 

 
126 
Орта  Азия  мен  Қазақстанда  баспасөз  ісін  ұйымдастыру,  газет-журналдар  шығару, 
марксизм-ленинизм  классиктерін,  озық  көркем  әдебиет  туындыларын  ұлт  тілдеріне 
аудару  болды.  Сонымен  қатар,  осы  баспада  Шығыс  халықтары  тілдерінде  кітаптар 
шығаратын  жеке  редакциялық  алқа  да  болған.  Н.  Төреқұлов  айына  бір  рет  шығатын 
қоғамдық-саяси,  әдеби  журнал  болған  «Темірқазықты»  ұйымдастырып,  оған  басшылық 
жасады [12]. 
Сонымен, 20-шы жылдары ұлт зиялылары мәдениеттің әр саласында ат салысып, 
қатаң идеологиялық қысымға қарамастан халқының қажетіне қызмет етті. Көркем әдеби 
туындылардан  басқа  тек  әдебиет  саласында  «Аламан»,  «Тарту»,  «23  жоқтау»  атты 
жинақтар,  қазақ  тілі  мен  әдебиетіне,  ғылым  мен  білімнін  көптеген  салалары  бойынша 
оқулықтар  жазып  жариялады.  Қазақ  әдебиеті  тарихына  қатысты  Сейфуллиннің, 
Әуезовтың,  Мұқановтың,  Досмұхамедовтің  мақалалары  жарық  көрді.  Ауыз  әдебиеті 
саласындағы  ой-пікірлер  М.  Әуезовтің  «Әдебиет  тарихы»  (1927),  Х.  Досмұхамедовтің 
«Қазақтың  халық  әдебиеті»  (1928,  орыс  тілінде)  атты  іргелі  зерттеулерге  ұласты.  Бұл 
кітаптарда қазақ халкының ауыз әдебиеті тұңғыш рет жүйеленді, жанрлық жіктеуге түсті, 
мазмұны мен көркемдігіне талдаулар жасалды. Қазақ мәдениеті үшін 1926 жылы жарық 
көрген А. Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқыш» атты кітабының ерекше маңызы болды. 
Себебі,  бұл  кітап  қазақтың  эстетикалық  ой-пікірін  жинақтап,  әлемдік  сөз  өнері 
ғылымымен байланыста қараған бірден-бір ғылыми еңбек болатын. 
20-шы  жылдардың  аяғынан  бастап  елде  сталиндік  тоталитарлық  жүйе  орнай 
бастауымен  ұлт  зиялыларының  қатары  қуғын-сүргінге,  қудалауға  ұшырай  бастады. 
Ендігі  кезеңдегі  мәдени  өмірде  оқығандардың  тек  таптық  идеологияны  жаны-тәнімен 
қабылдап, сталиндік жүйеге беріліп қызмет ететін өкілдері қалды. 

жүктеу/скачать 4,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: