Доклады казахской академии образования Ежеквартальный журнал издается с 2008 года
жүктеу/скачать 4,5 Mb. Pdf көрінісі
|
154 УДК 821.512.122 МӘШҺҮР ЖҮСІП ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ БОЛМЫСТЫҢ БЕЙНЕЛЕНУІ А.О. ТОҚСАМБАЕВА филология ғылымдарының кандидаты Семейдің Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің қазақ әдебиеті кафедрасының профессор м.а. Аннотация Мақалада қазақ даласында мыңжылдықтар арасында орын алған мәдениеттер мен діндердің аралас-құраластығы әдеби-мәдени алмасуларға ұласқандығы жайында айтылады. Осы алмасулар ХІХғ. соңы мен ХХғ. басындағы әдеби үдеріске араласқан қаламгерлер шығармашылығында бой көрсеткендігі,бұдан Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармашылығы да тыс қала алмағандығы жөнінде. Түйін сөздер: Егемендік, психологизм, көркемдік, поэзия, ұлттық нақыш, «романтикалық психологизм», «реалистік психологизм», «ат тұяғының сүрінуі», этнотіркесі, ақын, поэтикалық акцент. Еліміз өз егемендігін алғаннан бері, бұрын тұмшаланып келген ХІХ ғ. соңы мен ХХғ.басындағы шығармашылық ғұмыр кешкен әдебиет алыптарын ұлттық болмыс-бітім тұрғысынан пайымдап, жаңаша сипатта зерттеуге біздің зерттеуші ғалымдарымыз қол жеткізді. Еліміздің өз егемендігіне қол жеткізуі отандық ғылымның қарыштап дамуына жол ашты. Ең бастысы, қазақ әдебиетіндегі жабық тақырыптардың кең ауқымды зерттелуіне толыққанды мүмкіндік туды. Бұрын тек біржақты бағаланып келген Ш. Құдайбердіұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, М. Жұмабаев сияқты ХХ ғ. басындағы әдеби үдерісте үлкен әдеби рөл атқарған қаламгерлер шығармашылығы өзінің шынайы әдеби бағасын әдебиет зерттеушілері тарапынан ала бастады. Біз өзімізге дейін айтылған ғылыми пікірлер мен әдеби тұжырымдардың бәтуалы тұстарын осы мақаланы жазуда басшылыққа ала отырып, қазақ әдебиетінің тарихында өзіндік орны бар қаламгер Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының туындыларындағы ұлттық болмыс жайында аз-кем сөз етпекпіз. Шығу тегіміз бен тіліміз туыстас болып келсе де, белгілі бір әдеби ой-пікірді түйіндеуде қырғыз бен қазақ қаламгерлері екі түрлі тұрғыда ойлап (Әбіш Кекілбаев пен Шыңыс Айтматовтың «мәңгүрті» –Т.А.) әр түрлі көркемдік шешім қабылдайды. Қазақ пен қырғыз қаламгерлеріне осындай түрлі көркемдік шешім қабылдатып отырған басты 155 әдеби себеп – ұлттық психология. «Демек психологизм көп қырлы бағыттар мен әдістерге ортақ әрі олардың негізгі принциптеріне тікелей тәуелді. Сонымен қатар психологизм белгілі бір көркемдік әдістердің ауқымына сыймайды…яғни дербес поэтикасы болуға тиіс» [1], - деп,профессор Б.Майтанов дұрыс атап көрсеткендей,Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы өлең-деріндегі ХХ ғ. басындағы қазақ қоғамындағы белгілі бір әлеуметтік топтардың арман-мұратын, мақсат-сезімін білдіретін ұлттық нақыштар-дың астарына үңілу үшін ақынның өз лирикалық қаһармандарының өмір сүрген кезеңіндегі дүниетанымы мен іс-әрекеттеріне қай тұрғыдан келетіндігіміздің басын ашып алу қажет. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы әдеби үдеріске өзінің оң мен солын айырып араласқанға дейін М. Әуезов орынды атап көрсеткен зар заман әдебиеті Нарымбет ақынмен аяқталған болатын [2]. Осындай тұтас бір әдеби үдерістің аяқталуы ХІХ ғ.соңғы ширегінде қазақ әдебиетінің шығыстық мәнерде қайыра гүлденуін тудырды. Бұрынғы ұлттық әдебиеттегі томаға-тұйықтық жойылып, әдеби даму өз кезегінде шығыс, орыс және батыс әдебиетінің жауһарларымен жақсы таныс қазақ әдебиетінің жаңа өкілдерін әдеби аренаға әкелді. Бұлар өз заманына сай жәдидше білім алған қазақ ағартушылық әдебиетінің ІІ кезеңінің өкілдері еді [3]. Олар өздерінің шығармашылық әлеуетін отаршылық дәуіріндегі қазақ қоғамдық-саяси күресіне арнап, өздерінің осы жолдағы түрлі бағыт пен ағымдардағы идеялық-философиялық ізденулерін тудырды. «Ең алдымен психологизм көркемдіктің кепілі ретінде бой көрсетеді» [4],-дейді орыс зерттеушісі А. Изеуитов. Біз осыны негізге ала отыра Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы поэзиясын қарастырған шақта ондағы ұлттық нақышта бой көрсететін «романтикалық психологизм » мен «реалистік психологизмнің» бірде ірге ажырата, бірде тоғыса шарпысуын айырып көрсетіп отыруымыз қажет. Сонда ғана ақын шығармасындағы ұлттық болмыс бітімді біршама толық ашып көрсетуге қол жеткізе аламыз. Сондай-ақ ақынның азаматтық лирикасындағы ұлттық нақыштардың қай әдеби ағымға жататынын қажетті жерінде көрсетіп отырған да орынды. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы өмір сүрген дәуірдегі саяси-әлеуметтік оқиғаларды неміс ақыл-ойының асқаралы шыңы Гегельдің өзекті пікіріндегі қаламгер сезіміне қатысты аяда алар болсақ: «Бірінші менің қандай да бір жағдайларға тікелей жалқылығым, бұған мысалы: ашу, ыза, кек, қызғаныш, ұят, өкініш тәрізділер жатады. Екінші менің өзім арқылы жалпыға қатыстылығым: заңға, ұждан-салтқа, дінге, әсемдік пен ақиқатқа қатыстылары» [5] арқылы толық ауқымда тек шығармаларының тереңіне бойлап енгенде ғана ұғына аламыз. Осы негізде ақын туындыларын саралайтын болсақ, ақын өзінің азаматтық лирикасында ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басындағы отаршылыдық зардабының кесапатын өзі басы-қасында жүрген қоғамдық өмірдегі белгілі бір әлеуметтік топтардың ұлттық нақышта суреттелуі негінде төмендегіше айшықтайды: Сүрініп ат тұяғы кетер болса, Дұшпан түгіл, досың да табаласқан. Бұл жұртта сұмырай нәрсе толып жатыр, Өтірік, ұрлық, өсек араласқан [6]. Біз алған өлең үзігіндегі «ат тұяғының сүрінуі» этнотіркесіміне ақын поэтикалық акцент түсіріп қолданылып тұр. Осы бір фразалық қолданылыс арқылы ақын өз заманындағы елдің аузына іліккен жанның жаза басқан бір іс-әрекеті үшін дұшпанының табасы мен достарының күстаналауына қалайша ұшырағандығын өзіне тән стильдік сөз саптауымен тамаша бере білген. Біз арнайы алған өлең шумағының соңғы екі тармағы өз бойына отаршылдық өмір салты тудырған қазақ қоғамындағы кесепатты кеселдерден хабар береді. Енді осы өлең шумағының жалғасын келітірер болсақ. Онда: Өңшең сәурік, текешік, бұқашықтар, 156 Бірін-бірі соғып, шаншып, жараласқан, Жақсыны өзі болған, көре алмаған, Өрт қойып жан-жағынан қамаласқан [6], - деген шумақтардан бұрынғы тармақта айтылған ойдың одан ары тереңдетіліп берілгендігін байқаймыз. Ақын өзі жаратпайтын әлеуметтік топ өкілдерін «сәурік, текешік, бұқашықтар» деп метафоралық символдаумен берсе, өзі ұнататын жанды – халық ұғым-түсіндегі «жақсы» эпитеттік метонимиясымен суреттейді. Өз өмір сүрген ортасындағы қоғамдық-саяси күресті осы топтың арасында орын алған іс-әрекеттер: соғысу, шаншысу, жараласу персонаждық қимылдары арқылы дәуір тынысын ашып береді. Ұлттық таным-түсініктер әдеби әрлеуден басым түсіп отыруы - ақынның азаматтық лирикасындағы өзіндік стильдік ерекшеліктерінің бірі. Біз оны ақынның 1907 жылы патша үкіметі тәркілеген «Тіршілікте көп жасағандықтан, көрген бір тамашымыз» кітабынан молынан кезіктіріп отырамыз. Бұл арада бір ескеретін жайт Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармашылығынан ең бастысы көркемдікті іздеуді емес, ондағы ұлттық нақыштардың түбінде бұғып жатқан азат ойлылықты іздеуге көп көңіл бөлгеніміз дұрыс. «Адам қашанда әдеби шығармашылықтың орталық нысанасын құрайды. Бейнеленген адамға қатысты тек әлеуметтік тұрмыстың шынайылығы ғана емес, заманның болмысы мен тарихи өзгермелілігі т.б. көрініс тауып, автор қолданған барша көркемдік амал-тәсілдердің өзі бейнелеген адам болмысымен біте қайнасуы» [7б] біз келтірген өлең жолдарында кең ауқымда таңбаланғандығын байқаймыз. Өз ұлтының кемістігі мен кемшілігін басқа орыс ойшыдарынан асыра айтқан П.Я. Чаадаевтың орыс-ақыл ойының дамуындағы алатын орны турасында Тұрсын Жұртбай [8] өзінің құнды пікірлерін айтқан болатын. Біздің ХІХғ.соңы мен ХХғ. басындағы қаламгерлеріміз де өз туындыларында өздері өмір сүрген отаршылдық дәуірдің кесапатын өздерінің азаматтық лирикаларында түрлі деңгейде ашып көрсете алды. Енді өз ұлтының шынайы бет пердесін басқа замандастарына қарағанда айырықша ашып көрсете алған П.Я. Чаадаевтың пікіріне орын бере кетелік: «Демек, біздің ереже мынау: біздің өзімізге мәлім фактілер туралы ой толғағанда, өлі материалдарға қарағанда,жанды образдар туралы ауқымды ой жинақтай аламыз» [9]. Сол дәуірдегі өлі материалдар патша үкіметі қазақ тілінде шығарған «Түркістан уәлаяты газетасы» мен «Дала уәлаяты газетасы» сияқты биліктің шоқпарын соққан басылымдарда жарық көрсе, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы сияқты өз заманының озық ойлы, алдыңығы қатарлы қаламгерлерінің шығармашылығынан қазақ өмірінің мұңы мен зарын айқын аңғарамыз. Оның ұлтымызға тиген зобалаңынан М. Мырзахметов[10], М. Мағауин [11] сияқты тарихшылардың еңбектерінен нақты фактілер арқылы таныс болсақ, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының шығармашылығынан осы бір бодан дәуірдің кесапатын көркемдік тұрғыдан пайымдай аламыз. Енді ақынның нақты ұлт басындағы қайғыны «әділ патша» туралы ұлттың ұлығ арманымен ұштаса төгілтуін төмендегідей өлең жолынан бағамдаймыз: Сөйлесе, жұрт пайдасын, білген ерлер, Хакімдер атып тастар көзін жойып. Қалайша Россияның ғаділдігі Мүшелер терімізді қойша сойып?! [ 6] - деуінде ақын өмір сүрген дәуірдің шынайы суреті бір ғана тармақтық штрих деталь «қой сою процесімен» беріледі. Бұл ойдың астары ақынның азаматтық лирикасында кейін бұдан да тереңдетіліп, Ақ патшаны – қойшы, оның империясының құрамындағы езіліп жаншылған бодан елдерді – қой бейнесінде беруімен айшықталады. Бұл сияқты белгілі бір ұлттық нақышты тұрақты қолдана отырып, бұрынғысынан да асырып, бұрынғысынан да көркемдеп әспеттеп беру Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының өзіндік дербес қаламгерлік стилінен хабардар етеді. Бұл туралы Шоқан Уәлиханов: «Орыс бастықтарының әрбір 157 әрекетінен қазақтар тек қана қастық, бостандығымызға, тұрмысымызға қол сұғатын озбырлық деп білген» [12]. Ал Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы өмір сүрген дәуірде орыс отаршылары өз дегенін қазаққа орындататын уақыт туып, қарсы тұрушылар қатары мүлдем сирей түскен заман еді. Осындай сөз ойнату ерекшелігінің ертеден келе жатқан дәстүр екендігін академик Зәки Ахметов: «Теңеу, балама бейнелер – метафора мен метонимия, тұспалдап суреттеу тәсілдері – аллегория мен символ, әсірелеу тәсілдері – гипербола (зорайту), литото (кішірейту), табиғат құбылыстарын жандандырып кейіптеу тәсілі (олицетворение), сөзді керісінше мағынада алатын сықақтау тәсілі (ирония) – осының бәрі де не салыстыру негізінде, не қалайда екі нәрсенің өзара жалғастық, жанасымдылығы негізінде астарлы мағына тудырады, бір мағынаны екінші мағынамен алмастырады» [13] деп сөз етеді. Біз ақын қолданған сөзден бұрынғы ескінің енді бой көрсете бастаған жаңаша қолданылумен астасуын байқаймыз. Ақын жұрттың бәрі жабыла мақтанған Кеңестік дәуірдің болашағына күмән айтуы ұлттық әдебиетіміздегі Асан Қайғының, Бұқар жыраудың болашақты болжауымен үндесетіндігін енді ғана ашып айтатын болдық. Ай, Жәнібек, ойласаң, Қилы, қилы заман болмай ма, Суда жүрген ақ шортан Қарағай басын шалмай [2]- деген Асан Қайғы жұмбағын, Бұхар жырау: Құбыладан келер бір кәпір, Аузы-басы жүн кәпір [14]- деп, шешсе, өз кезегінде Кеңес үкіметінің түптің түбінде құлауын Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы: Жұрт көрді –Құдай ісі оңайлығын, Қысы-жазы тығын жоқ, күнде шығын. Пенде асығып, жеткенше тарығады, Құдай өзі көрсетпек – Құдайлығын!.. Деп жүрміз: «Құдай бар»!-деп, бір,-деп,-«күшті!» Сол сөзде болып кетті-ау дәл екі ұшты! Анық көңіл бекиді қарарланып, Құдайлық, таң қалғандай, көрсетсе істі! [15]- деп зорлыққа құрылған үкіметтің түптің түбінде құлайтындығын көрегендікпен айта білуі ұлттық әдебиетіміздегі дәстүр жалғастығын танытып тұр емес пе!? Ақын осы ақын абыздығын сөзбен тұспалдап айтуды ұлттық салт-дәстүріміздегі ұғым-түсініктер арқылы көркемдеп беріп отыр. Қазақ даласында мыңжылдықтар арасында орын алған мәдениеттер мен діндердің аралас-құраластығы әдеби-мәдени алмасуларға ұласты. Осы алмасулар ХІХғ. соңы мен ХХғ. басындағы әдеби үдеріске араласқан қаламгерлер шығармашылығында бой көрсетті. Бұдан Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармашылығы да тыс қала алмады. Осының шынайы ғылыми тұрғыда зерделенуін белгілі қоғам қайраткері Иманғали Тасмағанбетов өзінің Т. Сұлтановтың «Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана» кітабына жазған алғы сөзінде: «Проблема формирования исторического самосознания является комплексной и требует совместных усилий писателей, журналистов, политических деятелей и особенно ученых – того мощного пласта неординарных людей, которые обладают масштабным мышлением, научным складом ума и способностью просчитывать на много ходов вперед динамику социально-исторических процессов. 158 Нужны исследования по философии истории, социальной мысли. В стремлении пропустить факты через социальное мысль, подвергнуть их теоретическому анализу и реализуется социальное мышление ученого, важнейшая задача которого сегодня - дать объективный анализ допущенных в прежние годы искажений исторических фактов. А это невозможно без обращения к опыту мировой исторической мысли, к концептуальным направлениям в дореволюционном и послереволюционном российском и казахстанском отечественном историознании, без активного развития восточного источниковедения и восточной историософии» [16] дегенінен шығармашылығы ислам дінімен және шығыс әдебиетімен тікелей байланысты ХІХ-ХХ ғғ. ақындардың шығармашылығын зерттеу объектісі етіп алған ғалымдар да тысқары қала алмайды. Осындай зор міндет ХІХ-ХХ ғғ. әдебиетінің тарихын зерттеуші ғалымдарға да жүктеліп отыр. Кеңес қазақ әдебиетінің зерттеушісі Жармағанбетов: «Үйткені олардың бір тобы (Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Мұхаммеджан Сералин т.б.) революция жылдарында қоғам өмірінде болып жатқан теңдесі жоқ ұлы өзгерістердің түп мақсатына көзі жетпегендіктен, дауылдың артын күтіп тоқырасып қалды» [17] деп орынды атап көрсетеді. Біз өтірікті – шын, шынды - өтірік деп жырлауға қаламгерлік ар-ожданы жібермеген Мұхаммеджан Сералиннің әдеби үдерістен саналы бас тартуын оның қаламгерлік ерлігі деп бағаласақ, ақ патша саясаты мен қызыл отаршылдық дәуірді сынаудан тайсалмаған Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының қаламгерлік ерлігіне орынды бағалау жасауды, ұлттық болмысты айқын таныта алуын С. Сүтжан [18], Г. Жүсіпова [19], Е. Жүсіпов [20] т.б. ғалымдардың зерттеу еңбектерінен ұшыратамыз. Пайдаланылған әдебиеттер Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. Оқу құралы. – Алматы, «Санат». 1996. – 336 б. Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы, 1991 - 221 б. Қамзабекұлы Д. Алаш және әдебиет. – Ас.: Фолиант, 2002. – 167 б. Изеуитов А. Проблема психологизма в эстетике и литературе // Проблема психологизма в советской литературе. – Л.: Наука, 1970. – 178 б. Гегель Г. Энциклопедия философских наук. Философия духа. – М., Мысль, 1977. – 254 б. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 4 том Павлодар қ.: «ЭКО» ҒӨФ, 2004.-535 б. Лихачев Д. С. Человек в литературе Древней Руси. Изд-во «Наука», М., 1970. – 179 с. Чаадаев П. Я. Жизнь и мышление. СПб., 1908. – 149 с. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды? Алматы, 1993. - 128 б. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. Алматы, 1994. - 192 б. Уәлиханов Ш.Ш. Таңдамалы. Алматы, 1985 - 560 б. Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық. Астана: Фолиант, 2002.-408 б. Ай, заман-ай, заман-ай… (Бес ғасыр жырлайды). Құр: М. Мағауин, М. Байділдаев. Алматы, 1991. -380 б. 159 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 4 том Павлодар қ.: «ЭКО» ҒӨФ, 2004.-535 б. Т. Султанов Т. Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. –Алматы: - Дайк-Пресс, 2001.-276 – (Казахстанские востоковеденые исследования). 17. Қазақ совет әдебиеті тарихының очеркі, Қазақ ССР ҒА баспасы А., 1948. – 78 б. 18. Сүтжан С. Мәшһүр – Жүсіп Көпеевтің әдеби мұрасы: ф.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. – 27 б. 19.Жүсіпова Г., Мәшһүр – Жүсіп дастандары: ф.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. – 32 б. 20. Жүсіпов Е. Мәшһүр – Жүсіп шығармаларындағы шығыс әдеби дәстүрі:ф.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. – 26 б. Резюме Статья посвещена анализу творчества М. Копеева, отражающему связь культуры и религии казахского народа. Resume The given article is devoted to the peculiarities of the development of national consciousness in the works of M. Kopeyev, which undoubtedly takes a place not only in the history of literature, but also in the Kazakh socio - philosophical thoughts of the 19 th - 20 th centuries. 160 УДК 81-13 МЕТАФОРИЗАЦИЯ КАК КОГНИТИВНЫЙ МЕХАНИЗМ ТЕРМИНООБРАЗОВАНИЯ Н.А. ШАХМЕТОВА кандидат филологических наук, доцент кафедры русской филологии, Павлодарский государственный университет им. С. Торайгырова Аннотация Статья посвящается описанию метафоризации как когнитивного процесса терминообразования. Автор выделяет пути семантического переноса в русском и казахском языках. Большое внимание уделяется исследованию терминов, в основе которых лежат имена собственные. Термины такого характера содержат в себе культурную память. Метафоричность их обуславливается особенностями мировидения того или иного народа. Ключевые слова: когниция, когнитивный механизм, термин, терминообразование, отраслевая терминология, метафора, языковая картина мира. Человек переносит свой житейский опыт на специальную сферу деятельности. В процессе накопления профессиональных знаний расширяется семантика слов. Следовательно, научное познание, будучи продуктом когнитивной деятельности человека, использует те же механизмы и мыслительные стратегии, что и обыденное познание. А значит, что и термины имеют вторичные значения, возникающие на основе переноса. Способность к cемантическим переносам является результатом ассоциативных отношений, играющих важную роль в научном познании. Метафора (от греч. metaphora – ‘перенос’) – «троп или механизм речи, состоящий в употреблении слова, обозначающего некоторый класс предметов, явлений и т.п., служащий для наименования объекта, входящего в другой класс. В широком понимании термин «метафора» применяется к любым видам употребления слов в непрямом значении» [1]. По мнению некоторых ученых, семантический перенос значения характерен для раннего этапа развития терминологии [2]. В. В. Петров отмечает, что метафорическое значение отражает первый этап формирования значения некоторых научных понятий, когда язык исследования и язык научного сообщества еще не совпадают [3]. Согласно Э. Маккормаку, «...метафоры функционируют как когнитивные процессы, с помощью которых мы углубляем наше представление о мире и создаем новые гипотезы» [4]. В профессиональном языке любое терминообразование метафорично по своей природе и терминологическая метафоризация представляет собой универсальный процесс, обусловленный спецификой научного познания самим языком. Обратимся к анализу языкового материала, представляющего отрасль науки «Железнодорожный транспорт». 161 Как мы отмечали в предыдущей статье, железнодорожный транспорт прошел длительный путь своего эволюционного развития. Появление первых транспортных средств потребовало их скорейшей номинации. В когнитивной деятельности человек устанавливает ассоциативные связи между вещами и явлениями окружающего мира. Так создаются метафорические наименования. Анализ материала показывает, что большая часть терминов, появившихся на начальном этапе формирования отраслевой терминологии, метафорична и связана, прежде всего, с особенностью строения железнодорожного пути, паровозо- и вагоностроения. Проиллюстрируем это примерами: подошва рельса – рельс табаны; гребень колеса – доңғалақ жалы; земляное полотно – жер төсемі; профиль рельса – рельс пішіні; тормозной рукав – тежегіш жеңі; капот двигателя – қозғалтқыш қақпағы; палец поршневый – піспек саусағы и т.д. Значительную часть терминов-метафор, вошедших в железнодорожную терминологию, составляют общетехнические термины, образованные на основе семантического переноса. К примеру, подошва, рукав, профиль, зуб, колено и др.; табан, жең, пішін, тіс т.т. Все вышеперечисленные термины функционируют в различных терминосистемах, являясь примерами междисциплинарных омонимов. Как известно, ассоциативные отношения возникают на основе внешнего сходства и по функции. Большую часть терминов составляют те, которые созданы на основе первого вида ассоциаций: зубчатая передача, зуб рыхлителя, крестовина, рельсовая накладка и т.д.; тістік беріліс, қопсытқыш тісі, айқастырма, рельстік жапсырма т.т. Примерами аналогии по функции в русском и казахском языках могут служить термины: перешивка пути (каз. жолды қайта шегелеу) – работа по изменению ширины рельсовой колеи железнодорожного пути; скрещивание поездов (каз. поезд айырылысуы) – процесс встречного движения поездов на станции однопутной железной дороги); угон пути (каз. жолдың ығысуы) – продольное перемещение рельсов под колесами проходящего поезда и др. Результаты исследования свидетельствуют о том, что характерной особенностью терминологии железнодорожного транспорта является обширный антропометрический фонд терминов-метафор. В основ е е м е етафоры л е ежат «объ е ективированны е е ассоциативны е е связи, отража е емы е е в коннотативных признаках, н е есущих св е ед е ения либо об обиходно- практич е еском опыт е е данного языкового колл е ектива, либо о е его культурно-историч е еском знач е ении» [5]. В качестве единиц измерения могут служить части человеческого организма, предметы хозяйственной деятельности и т.д. К примеру, тяга канатная, укладка бесстыкового пути, земляное полотно, профиль поперечный, зуб затылочный, головка светофора; арқанды тартым, түйіспесіз жолды төсеу, жер төсемі, көлденең пішін, арқа тіс, бағдаршам қалпақшасы т.т. Большой интерес, на наш взгляд, представляют термины, в основе которых лежат имена собственные. Имя собственное, оним (калька лат. nomen proprium; оним – от греч. оnoma, onyma – имя, название) – слово, словосочетание или предложение, которое служит для выделения именуемого объекта из ряда подобных, индивидуализируя и идентифицируя данный объект [6]. Ученый А.В. Суперанская, занимавшаяся историей изучения имен собственных, указывает на три признака, которые различают их от имен нарицательных: «Основные отличительные признаки собственного имени заключаются в том, что: 1) оно дается индивидуальному объекту, а не классу объектов, имеющих черту, характерную для всех индивидов, входящих в этот класс; 2) именуемый с помощью имени собственного объект всегда четко определен, ограничен, очерчен; 3) имя не связано непосредственно с 162 понятием и не имеет на уровне языка четкой и однозначной коннотации» [7]. Деление слов любого языка на имена собственные и нарицательные является одним из основных подразделений его лексики. У тех и у других имен есть свое особое назначение, свои задачи и функции. Имена нарицательные помогают познавать мир, объединяя окружающие объекты в классы однородных. Имена собственные присваиваются в индивидуальном порядке каждому предмету, имеющему свое имя нарицательное. Предмет, обозначенный именем нарицательным, неопределенен и неограничен. Как пишет Т.Д. Джанузаков, «основной состав казахской антропонимии отражает культурно-историческую жизнь народа, начиная с древнейших времен и до наших дней» [8]. Академик А. Кайдар приходит к заключению, что «собственные названия могут заключать в себе информацию о расселении и этническом составе народов, данные о материальной и духовной культуре, отражать религиозное мировоззрение и верования, обычаи, обряды и другие сферы духовной и социальной жизни народа» [9]. Изучая историю имен, мы тем самым входим в историю создания словесного знака, ибо «изучение фактов в преемственности их изменения во времени» Ф.Ф. Фортунатов называет «историческим изучением этих фактов или историей этих фактов» [10]. Еще В. фон Гумбольдт указывал на утрату значений исторических имен: «Чем глубже проникаем мы в древние эпохи, тем, естественно, заметнее сокращается масса материала, передаваемого от поколения к поколению. Исторически достоверные фигуры, чьи внешние жизненные обстоятельства известны, встречаются нам реже, теряют отчетливость; их судьбы, даже их имена расплываются в неопределенности, и становится неясно, только ли ими создано то, что им приписывают, или имя объединяет творения многих. Личности как бы исчезают, переходя в разряд туманных образов. Таковы Орфей и Гомер в Греции, Ману, Вьяса, Вальмики в Индии и другие громкие имена древности» [11]. Таким образом, имена собственные, как информаторы, кумулирующие в одном знаке целый текст, обладают «культурологическим зарядом». В именах собственных хранится этимологическая память слова, которая позволяет соединять старый опыт с новым, ввести свою субъективную оценку. Казахстанский ученый А.Е. Бижкенова выделяет два пути перехода имен собственных в имена нарицательные: 1) на основании логически-ассоциативных отношений между значениями именующего и именуемого объектов. Этот процесс ученый называет естественной деонимизацией; 2) путем нормативных записей. Этот процесс называется искусственной деонимизацией [12]. Первый путь разивается стихийно, на протяжении определенного времени. Примерами могут служить: вокзал – имя владелицы парка с концертным залом Джейн Вокс; гипноз – по имени мифологического бога сна и сновидений Гипноса: искусственно вызываемое сноподобное состояние человека и высших животных; коньяк – по названию города Коньяк во Франции, в долине реки Шаранта, где производят напиток: крепкий спиртной напиток; нарцисс – по имени прекрасного юноши, сына речного бога Кефиссы в греческой мифологии. Отверг любовь Нимфы и был за это наказан: влюбился в собственное отражение в воде (отсюда самовлюбленный Нарцисс) и от безнадежности закололся. Из капель его крови выросли цветы, названные нарцисс: род многолетних трав семейства амариллисовых. 163 На наш взгляд, они являются более интересными для исследования, так как именно они создают речевой колорит, аккумулируют национальные особенности и выражают тем самым специфику языка. Широкое распространение получают имена персонажей из народных сказок, национальной религии, народных поверий, носители которых выделяются своим характером, внешностью, поведением и другими социально-окрашенными чертами личности. Так, выделяются образы, характеризующиеся по шкале «хорошо» / «плохо»: хитрость и плутовство (рус. Фомка – плут, мошенник, вор; Алеха – от собирательного имени собственного: лгун, хвастун, бахвал; каз. Алдаркөсе – қазақ ертегі, аңыздарындағы ақылды айлакердің, қудың жиынтық бейнесі: қу, өтірікші); щедрость и жадность (каз. атымтай жомарт – шығыс фольклорында кездесетін Хатим ибн Абдиаллах (6 ғ.) атына байланысты; шық бермес Шығайбай – қазақ ертегі, аңыздарында кездесетін өз құлқынан басқасын ойламайтын, сараң, іші тар адам; Қарынбай – қазақ фольклорында шектен тыс сараң, қытымыр, дүниеқор адам; Қарабай – сараң, қайырымсыз, шіріген бай адам); злость и коварство (рус. мегера – по имени одной из эриний в греческой мифологии: злая, сварливая женщина; баба-яга – по сказочному персонажу: злой дух; бранная, злая баба; каз. албасты, пері) и другие. Немало собственных имен выражают человеческую физическую силу (рус. Геркулес – по имени греческого мифического героя Геракла, отличавшегося необыкновенной силой; каз. Балуан Шолақ – қазақ халық композиторы, күш өнерпазы, спортшысы Баймұрзаұлы Балуан Шолақтың (1864-1916) атына байланысты: мықты, күші зор адам); красоту (рус. Венера – по имени древнеримской мифической богини любви и красоты, в древнегреческой мифологии – Афродита: 1. планета; 2. серия советских межпланетных космических аппаратов для изучения планеты Венера и космических пространств; 3. красивая женщина; каз. Қыз Жібек – лиро-эпостық жырдың ең басты бейнесі, сұлу Жібек атты арудың есіміне байланысты: сұлу қыз) и т.д. Вторым путем создаются термины различного рода, которые связаны с именами собственными. Так, например, дизельный двигатель – по имени немецкого изобретателя Рудольфа Дизеля (1858-1913); дрезина (самоходное транспортное средство на железнодорожном ходу, используемое для перевозки материалов, оборудования) – по имени изобретателя К. Дреза; в других областях науки: мартеновская печь – по имени французского металлурга Пьера Мартена (1824-1915): пламенная регенеративная печь для переработки чугуна и стального лома в сталь; конфуцианство – по имени древнекитайского мыслителя Конфуция (около 551-479 до н.э.): одна из трех, наиболее распространенных религий Китая, наряду с даосизмом и буддизмом; абердин-ангусская порода – порода мясного направления выведена в Шотландии (графства Абердиншер и Ангус); болезнь Дауна – по имени английского врача Л. Дауна, описавшего в 1866-ом году эту болезнь: одна из форм олигофрении, обусловленная аномалией хромосомного набора; архимедова спираль (по имени древнегреческого ученого Архимеда (287-212 до н. э.), плоская кривая, описываемая точкой М, равномерно движущейся по прямой, в то время как эта прямая равномерно вращается в плоскости вокруг одной из своих точек); кесарево сечение (лат. sektio caesarea, по имени Юлия Цезаря, название связывают с легендой о рождении римского диктатора с помощью этой операции: искусственное родоразрешение путем вскрытия брюшной полости и матки); сегнетова соль (по имени французского аптекаря Э. Сеньета, открывшего соль в 1655-ом году). Таким образом, исследование отраслевой терминологии позволяет говорить о том, что, семантический перенос играет важную роль в процессе терминообразования, поскольку метафора позволяет экономно, точно и наглядно определить то или иное новое понятие. Мы считаем, что терминология метафорична по своей природе, что обусловлено 164 национально-специфическим видением мира того или иного народа. Список литературы 1 Лингвистический энциклопедический словарь // Гл. ред. В. Н. Ярцева. – М.: Сов. энциклопедия, 1990. – 685 с. 2 Гринев-Гриневич С.В., Сорокина Э.А. Основы антрополингвистики: учебное пособие. – М.: Компания Спутник+, 2005. – 213 с. 3 Петров В.В. Семантика научных терминов. – Новосибирск: Наука, 1982. – 126 с. 4 Маккормак Э. Когнитивная теория метафоры // Теория метафоры. – М.: Прогресс, 1990. – С. 358-386. 5 Лакофф Дж., Джонсон М. Метафоры, которыми мы живем. – М.: Едиториал УРСС, 2004. – 256 с. 6 Советский энциклопедический словарь; под ред. А.М. Прохорова. – М.: Сов. энциклопедия, 1998. – 630 с. 7 Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. – М: Наука, 1973. – 360 с. 8 Джанузаков Т.Д. Основные проблемы ономастики казахского языка: автореферат… докт. филол. н. – А.-А., 1976. – 49 с. 9 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б. 10 Фортунатов Ф.Ф. Сравнительное языковедение. Общий курс // Введение в языковедение: хрестоматия / Сост. А.В. Блинов. – М.: АспектПресс, 2001. – С. 158-170. 11 Humboldt W. Gesammelte Schriften / Hg. A. Leitzmann. Bd. IV. – Berlin. Leipzig, 1905. – Р. 42-51. 12 Бижкенова А.Е. Содержательный и словообразовательный потенциал деонимов (слов, восходящих к именам собственным) – Алматы: НИЦ «Ғылым», 2003. – 308 с. Түйін Мақалада терминжасамдағы метафораның рөлі анықталады. Сонымен қатар, белгілі бір салаға қатысты терминдердің ауыспалы мағынасының жасалу жолдары айқындалады. Терминдердің метафоралануы белгілі бір халықтың ұлттық ерекшеліктерін көрсетеді. Resume The article focuses on the role of metaphor in shaping the industry terminology. Metaphorization terms show the features of national worldview of people. |