Н .А . Д обролю бов, Д .И . П исарев

басқаруда ілгерілеу байқалды. Орыс революционер -де- 
мократтары ны ң идеалдары Қазақстан ағартушы-демок- 
р аттар ы н ы ң ж ан ы н а ж аң ы н к ел д і. О ларды ң кей бірі 
(Уәлиханов, Абай, А лтынсарин) Н.Г. Черныш евскийдің,
Н .А. Добролюбовтың, А .И . Герценнің, В.Г. Белинский- 
дің еңбектерімен , ал кейбірі (Уәлиханов, Абай) авторла- 
рымен таныс болатын.
Қ а за қ аға р ту ш ы л ы ғы н ы ң н егізін салуш ы Шоцан 
Ш ъщ гысцлы Уэлиханов (1835-1865) -  демократиялың 
үлтты қ м әдениетіміздің көрнекті өкілі. Энциклопедист- 
ға л ы м , ш ы ғы стан у ш ы , с а я х а т ш ы , публи ц и ст ж ән е 
ңоғам қай р атк ер і Ш оқан У әлиханов өз бойында ш ын 
мәнінде еуропалы қ білім ділік пен Ш ығыс халыңтары - 
ның мәдениеті ж ай лы терең түсінікті үйлестірді және 
ңы сңа ғүм ы ры нда мол да ж ан -ж аңты ш ы ғармаш ы лы ң 
мүра қалды рды . Ш .У әлиханов тікелей философиялык; 
мәселелер ж өнінде еңбектер ж азбаған, алайда, көптеген 
ш ы ғарм алары нан философ иялы ң п ікірлері мен түжы- 
рымдары н байқауға болады. Ол "Қ азаңтардағы шаман- 
ды ңты ң ңалды ғы ", "Д аладағы мүсылмандың жөнінде", 
" Т әң ір (ң ү д ай )" деген ең б е к те р ін д е ф и л о со ф и ян ы ң
негізгі мәселесіне ңаты сты пікірлер айтады.
Қ азақ ағарту ісінің көрнекті өкілі, педагог-жаңаш ыл 
ж әне ж азуш ы Ы бы рай А лт ы нсарин (1841-1889) .
Ы бырай дүниетанымы ңалы птасуы на халы қ ауыз әде- 
биеті, прогрессивті орыс мәдениеті мен Еуропа ойшыл- 
дары ны ң еңбектері өз есерін тигізді. Ы бырайды ң көпте- 
ген өлеңдері мен әңгім елерінен оның ңорш аған дүние- 
нің санадан тыс ж әне тәуелсіз өмір сүретіндігін мой- 
ы ндайты ны н байқайм ы з. "Ж аз", "Өзен" сияңты өлең- 
дерінде табиғатты өзінш е там аш алау ғана емес, соны- 
мен б ір ге о н ы ң адам са н а с ы н а н ты с ж ә н е тө у ел сіз 
екен дігі сезіледі. Е кінш іден , Ы бы рай дүниені жарату- 
ш ы қүдай деп біледі. ("Ж ар атқан м үнш а таңсы қ жаб- 
бар қүдай!", "Ж аратты неш е алуан ж үрт бір қүдай ы м ” 
деген ө л ең ш у м аң т ар ы н д а , "М ү сы л м ан ш ы л д ы қ ты ң
түтқасы нда", т.б. еңбектерінде осы пікірді ңуаттайды). 
Алтынсаринның этикалық және әстетикалық көзңараста-
41

ры ңүндылығы және маңы зы ж ағы нан ерекш е орын ала- 
ды. Ж астарды инабаттылың пен адам герш ілікке тәрби- 
елейтін ш ығармалары ерекш е орын алады. Еңбекті сүю, 
үлкенді қүрметтеу, м ейірімділік, кіш іп ей ілділік сияқ- 
ты қасиеттерді қырда өскен балаларға әңгіме, мысалдар 
арқылы ж еткізе білді.
Қ азақ ағарту ісінде, ңазақ халңы ны ң бүкіл прогрес- 
сивті мәдениеті тарихында үлкен орын алған үлы ақы н, 
ойшыл-демократ, сазгер АбайҚцнанбайцлы (1845-1904) 
болды. Оның ш ығармаш ылың мүрасы өлең, поэма, фило- 
софиялың проза, аудармалар мен әндерден түрады. Абай -
қазақ әдебиетінде сыншыл реализмнің негізін салуш ы . 
Дүниетанымдық мәселеде ол деизмге ж ақы н . Қ үдай -
өз заңдары бойынща дамып жататын өлш емнің алғаш қы
себепш ісі деп тү сін д і. Д ін б асы л ар ы н ы ң н а си х ат т ап
ж үрген соқыр сеніміне А бай ақы л м ен тан уды қарсы
қойды. Абай Қүнанбаев өзін ің аса дары н ды лы ғы , ой- 
өрісінің тереңдігі, халңына деген ңамқорлы ғы м ен әлем- 
ге танымал болды. Абайдың дүниеге көзңарасы ойы мен 
қыры мол, күрделі. Оны бірж ақты бағалап, бір бояумен 
корсету мүмкін емес. Абай ш ы ғармалары ндағы негізгі 
тақы ры п моральды қ мәселелер десек, ңателеспей м із. 
Еңбекке, ғы лы м ға мойын бүрмай, ауы л арасы нда бос 
қыдырумен күнін өткізген пысыңсымаңтар ж өнінде: 
Осындай сидаң ж ігіт елде мол-ақ,
Бәрі де ш аруаға келеді олаң.
Сырын түзер біреу ж оқ, сы рты н түзеп,
Бар өнері - ңу борбай сымпыс ш олақ", -
деп өмірін бос өткізіп ж үрген ж астарды қатты сынай- 
ды. Әсіресе, пайдасы үш ін арын сатңан, екіж үзді адам- 
дарға ж иіркеніш пен ңарайды. Ж астарды азғы ры п , ру 
тартысы, болыс сайлауы ны ң парти я таласы н а баурап 
жүрген ауыл атқамінерлеріне:
' Ары кеткен алдамыш
Мені-аң алда, сөкпейін.
Б алы тамған жас ңамыс,
Ормасайшы көктей ін ", -
деп реніш ін білдіреді. Ж астарға ғы лы м таппай маң- 
танбауды, өсек, өтірік, мақтанш ақ, ерінш ек, бекер мал
42

ш аш паң сияқты мінездерден аулаң болуды кеңес етеді. 
Қоғам өмірін түсінуде А байдың көзқарасы , әрине, идеа- 
листік түрғы да болды. Абай - үлы гуманист. Абстрак- 
ты лы , утопи ялы қ сарынды гуманист.
Абай ілім ін одан әрі ж алғасты рған ңазақты ң рухани 
мәдениеті мен менталитетінде өшпес із ңалдырған алып 
түлғаны ң бірі - Ш экэрім Қ цдайбердіцлы (1858-1931). 
Оның ш ы ғарм аш ы лы ғы н ы ң негізгі тақы ры бы мораль 
философ иясы мен мәдениет ілім ін қам тиды . Ш әкәрім
Абайдың немере інісі және үлы ақы нны ң мүрасына сүйен- 
ген. Ол арнайы оңу орны нда оңы маса да араб, парсы, 
орыс, ш ағатай тілдерін өз бетімен үйреніп, сол тілдердегі 
ш ы ғармалардан дала ойш ы лы түрғысынан ой ңорытқан: 
"Ж асы м нан ж етік білдім түрік тілін,
Сол тілге аудары лған барлы қ білім.
Ерінбей бңбек еттім, еңбек ж анды, 
Ж арң ы рап ңараңғы да туып күнім.
Оятңан мені ерте - Ш ығыс ж ы ры ,
А йнадай айңы н болды элем сыры.
Талпы ны п орыс тілін үйренумен, 
Н адандьщ ты ң тазары п кетті кірі".
Абай сияңты Ш әкәрім де ңазақ елін ңалай өркениетті, 
м әден иетті елдер қ атар ы н а қосам ы н деп талпы нады . 
Ш әкәрім нің рухани ізденісінде еж елгі саң-түрік заманы- 
нан ңалы птасңан ғары ш ты ң дүниетаны м ерекш е орын 
алады. Төңірі, Нүр, Күн, Табиғат - ол үш ін ңасиетті, киелі 
үғымдар.
Ш әкәрімнің " Үш анық" атты ш ығармасы негізгі фило- 
софиялы ң ш ы ғарм аларды ң бірі болып табылады. Басңа 
ш ы ғар м ал ар ы : "Е ң л ік -К е б е к " , "Қ ал ң ам ан -М ам ы р ", 
"Қ одарды ңөлім і", "Н артайлақ-А йсүлу’’, "М үтылғанның 
өм ірі” поэмалары, "Қ азаңтарды ң кітабы ” (этнофилосо- 
ф иялы ң), "М үсылмандың ш арты ", "Үш аньщ " филосо- 
ф иялы ң тр актаттары , "Ә діл-М ария" көлемді романы , 
"Түрік, ңы рғы з, ңазаң һөм хандар ш еж іресі", тарихи шы- 
ғармасы жөне т.б.
А л , енді Ш өкөрімнен кей інгі ңазақ философиясын да- 
мытуда үлкен өзіндік орны бар қазақ зиялы лары : Ахм ет
43

Байтцрсынов, Мірж ацып Д ула т о в, Сцлтанмахмцтп 
Торайгыров, ЖусіпбекАймауытпов, Магжан Жцмабаев, 
Мцстафа Шоцай.
М аркстік ф и л о со ф и я
Маркстік философияның пайда болуының тікелей әлеу- 
меттік алғыш арты - өнеркәсіптік ж үмы сш ы табының да- 
муы және оның революциялың қы зм етінің өсуі болып та- 
былады. М аркстік философияның дүниеге келуін ің ғы- 
лыми себептері де болды. Б үл кездегі үлы ғы лы м и жаңа- 
лықтар табиғатта да, қоғамда да барлы қ қүбы лы стар бір- 
бірімен тығыз байланыста жөне үдайы даму үстінде бола- 
тынын дәлелдеді. М аркстік философияның негізін ңалау- 
шылар: Карл М аркс, Ф ридрих Энгельс, В.И . Ленин.
Семинар сүрақтары :
1. Философия л ың ойдың ш ығуы.
2. Орта ғасыр философиясы.
3. А ғартуш ылың философиясы.
4. XIX ғ. қазақ ағартуш ы лары ны ң дүниетаны м ды қ 
көзңарастары:
- Ш .Уөлиханов;
- Ы . Алтынсарин;
- Абай Қүнанбаев;
- Ш әкәрім Қүдайбердіүлы.
Өз бетінше ж үмыстар:

жүктеу/скачать 12,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: