Әдебиет туралы жалпы түсінік әдебиет – араб сөзі, ол «үлгілі сөз»
жүктеу/скачать 1,83 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «Байдалы бидің Уәли ханымы Айғанымға айтқаны»
- «Үйіңнің алдында төбе болса, ерттеулі атпен тең, ауылыңда ақылгөй қарт болса, жазып қойған қартпен тең». (Малайсары)
- ӘЙТЕКЕ БИ (АЙТЫҚ) БАЙБЕКҰЛЫ (1644–1700) Туған жері
| Шешендік сөздің жанрлық түрлері
Шешендік сөздің жанрлық түрі: шешендік арнау, шешендік толғау, шешендік дау. Шешендік арнау – өмірдегі сан алуан оқиғаларға сай әр түрлі мазмұнда айтылатын шешендік сөздер. Оларға шешендік бата, тілек сөз, көңіл жұбатарлық сөз, ақыл-насихат т.б. жатады. Мысалы, Жәнібек батырға Соқыр Абыздың айтқан арнау батасы, «Байдалы бидің Уәли ханымы Айғанымға айтқаны», Бөлтірік шешеннің сөздері жер, ел, ер т.б. сөздерді сипаттап арнау мағынада қолданған. Бөлтірік шешеннің шешендік арнауы: Үлкен алдында иіліп сөйле, Кіші алдында сызылып сөйле. Иіліп сөйлегеннен белің бүгілмейді, Сызылып сөйлегеннен сөзің үзілмейді. Шешендік толғау – айтушының әлеуметтік мәселелерге өзіндік көзқарасын көрсететін сөз. Мысалы, ақылгөй, дана қариялардың көрген-білгендерін келер ұрпаққа аманат ақылын, өсиетін және адам өмірін қатар алып суреттеу, шендестіру тұрғысында келеді. Шешендік толғаулар мақал-мәтел, сұрақ-жауап, қанатты сөз, жұмбақ, мысал түрінде айтылады. Мысалы, Асан қайғының толғаулары, Мөңке бидің толғауы, «Бұ дниеде не өлмейді?» т.б. Шешендік нақыл: «Үйіңнің алдында төбе болса, ерттеулі атпен тең, ауылыңда ақылгөй қарт болса, жазып қойған қартпен тең». (Малайсары) Шешендік дау – айтушының халық арасындағы түрлі даулы мәселелерді реттейтін ежелгі әдет заңы. Шешендік дау мазмұнына қарай жер дауы, жесір дауы, құн дауы және ар дауы болып бөлінеді. Мысалы, ар-намыс дауына Қазыбек бидің қалмақ ханына айтқан «Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз...» деп басталатын шешендік сөзін келтіруге болады. ӘЙТЕКЕ БИ (АЙТЫҚ) БАЙБЕКҰЛЫ (1644–1700) Туған жері: Өзбекстан, Қазбибі тауы, Қызылша мекені. Қызметі: қазақ халқының бірлігін нығайтуға үлкен үлес қосқан атақты үш бидің бірі, қазақ хандары тұсында мемлекет басқару ісіне араласқан мемлекет және қоғам қайраткері, Әз Тәуке хан құрған «Билер кеңесінің» мүшесі, «Жеті жарғы» заңдар кодексін шығарушылардың бірі. Шыққан тегі – Кіші жүздің Әлімұлы руы. Дін, құқық, аспан әлемі, жағрапия, тарих, математика пәндерін, араб, парсы, шағатай, өзбек тілдерін меңгерген. 21 жасында Бұқара мен Самарқандағы казақ, өзбек, қарақалпақтардың бас биі болған. Ал 25 жасында барша Кіші жүз халқы оны бас би етіп сайлаған. Әйтеке би шешендігімен, «қара қылды қақ жарған» әділдігімен бірге жоңғарлармен болған ұрыстарда қол бастаған батыр да болған. 1685 жылы Нұрата маңына шабуыл жасаған Қалдан-Бошақтының он мың жасағына бес мың әскерімен Әйтеке би қарсы аттанған. 1685 жылы Әлі сұлтан мен қарапайым халық арасындағы бір жанжал үлкен дауға айналып кете жаздайды. Әлі сұлтанның есерсоқ баласы бір кедейдің сұлу, ақын, әнші-домбырашы қызына дегеніме көнбедің деп әбден өшігіп алады. Әлгі бозбаланың бүркіт ұстап, құс салатын аңшылығы бар екен. Дегеніне көнбейтініне көзі жеткен жігіт бір күні қыз қызыл орамал тартып, үйден ұзай бергенде, бүркітін шүйіп, қастандық жасайды. Бүркіт қыздың басын мылжалап өлтіреді. Ашынған ағайындары төреден құн сұрайды. Әлі сұлтан оларды маңына жолатпай, барған билерді ит қосып қуып жібереді. Ақыры, ел арасы «төрежақ», «қаражақ» болып екіге жарыла бастайды. Ең соңында құн сұраушылар жағы Әйтекеге келіп өтініш жасайды. Әйтеке би қасына сіргелі батыры Қазыбекұлы Жабайды, байбақты батыры Шоланды ілестіріп Әлі сұлтанға барады. Әйтекенің айбарынан ығысатын сұлтан амалсыз құн төлеуге келіседі. Алайда Әйтеке би қыз құнына қосымша оның өнерлі екенін айтып, «өнер құнын» және қыздың жоқтаушыларын келеке қылып, сүйек сындырғаны үшін «сүйек құнын» төлеуді талап етеді. Бұл екі құнның әрқайсысы негізгі құнның жартысына тең екен. Сөйтіп, Әйтекенің қаһарынан қаймыққан Әлі сұлтан толық екі күн төлеуге мәжбүр болады. Бұл Әйтекенің ата дәстүр-салтына жетіктігімен бірге өнерге, өнерлі адамға айрықша құрметін көрсетеді1. Әйтеке бидің айтқаны: Ашу деген ағын су, Алдын ашсаң, арқырар. Ақыл деген дария, Алдын тоссаң, тоқырар. Атадан жақсы ұл туса, Елінің оңы болады. Атадан жаман ұл туса, Көшінің соңы болады. Шешендіктен не пайда, Артында сөзі қалмаса. Батырлықтан не пайда, Халқына қайыр қылмаса. Суалмайтын суат жоқ, Тартылмайтын бұлақ жоқ. Құйрығы суда тұрса да, Уақтысы жеткенде, Қурамайтын құрақ жоқ. Дүние деген фәни бұл – Баласы жоқта мият жоқ. Бәрінен де қиын сол екен, Артында жанған шырақ жоқ. жүктеу/скачать 1,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|