Әдебиет туралы жалпы түсінік әдебиет – араб сөзі, ол «үлгілі сөз»
жүктеу/скачать 1,83 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тоныкөк (Тоңұқұқ) – Елтеріс, Қапаған, Білге қағандардың кеңесшісі болған.
- «Күлтегін» ескерткіші қазір Л.Н.Гумилев Еуразия Ұлттық университетінде.
- «Күлтегін» жыры жайлы
| ...Әкем қаған өлгенде,
Інім Күлтегін жеті жаста қалды. Он жаста Умай текті шешемнің бағына Інім Күлтегін ер атанды. Сондықтан таққа Елтерістің інісі – Қапаған отырады. Ол қаза тапқаннан кейін, Білге таққа отырып, хан (қаған) болады, ал Күлтегін – әскербасы болады. Тоныкөк (Тоңұқұқ) – Елтеріс, Қапаған, Білге қағандардың кеңесшісі болған. Орхон ескерткіштері осы тарихи тұлғаларға арнап орнатылған тастағы жазулар. Орхон-Енисей өзендерінің аңғарында табылғандықтан осылай аталған. Таста «Түркі Білге қағанның еліне арнап жаздырдым. Мен – Тоңұқұқ» деген жазу кездеседі. Негізгі ойы – елдің тәуелсіздігін, береке-бірлігін сақтауға шақыру және ел қорғаған батырлар мен көсемдерді дәріптеу. Оларды алғаш тапқандар: швед офицері Иоганн мен орыс ғалымы Н.М.Ядринцев (XVIII–XIX ғ.ғ.). Тұңғыш оқыған – Даниялық ғалым Вильгельм Томсен. Орысшаға аударғандар: Радлов, Мелиоранский, Малов, Стеблева. Тасқа қашалып жазылған бұл жазулар ғылымда руналық жазулар деп аталады. «Күлтегін» ескерткіші қазір Л.Н.Гумилев Еуразия Ұлттық университетінде. Қосымша мәлімет: - Күлтегін 731 жылы қой жылының тоғызыншы айының 17-күні дүние салып, 27-күні жерленген. - Күлтегіннің немере інісі, әрі ақын-жырау Йоллығ шеберлерді жинап, 732 жылы Күлтегін басына құлпытас қойдырды. Ескерткіш мешін жылы, 7-айдың 27-күні аяқталған. «Күлтегін» жыры жайлы Күлтегін – негізгі кейіпкер. Жырда үнемі өсу, даму үстінде көрінеді. 7 жаста жетім қалады, 10 жаста ер атанады, 16 жаста ел қайғысы мен кегін қуады, 21-інде өзіне бір оқ дарымастан соғыстан аман шығады, 26-да аты мертіксе де Қырғыздарды жеңеді, әрі қарай Түргештермен соғысып, тағы да жеңіске жетеді, 30-да Қарлұқтарды, 31-де Аздарды қиратады, 47 жасында қайтыс болады. Елтеріс – Күлтегіннің әкесі. Білге қаған – Күлтегіннің ағасы. Тоңықұқ – Білге қағанның төбе биі. Қысқаша мазмұны: Түркі халқын қалыптастырған Бұмын, Істеми қағандардың ерлік істерін мадақтау; Табғаш халқының тепкісі түркі халқының елдігін жойғандығы; Табғаштарға елу жылдай бодан болуы; түркі халқының ұлы қайғысының баяндалуы; түріктің қасиетті жер-суының «Түркі халқы жойылмасын!» - деп шақыру тастауы; Елтерістің қаған болуы, оның ерлігі, елді қайта нығайту істерінің баяндалуы; қырғыз, құрықан, қытай жаққа 47 рет аттануы; елдің күшеюінің баяндалуы; Қапағанның Елтерістен кейін қаған болуы; «кедейді бай етуі»; 25 рет Жасыл өзені, Шаңтұқ жазығы, Кәрі темір қақпа, қыр жеріне дейін аттанып, 23 рет соғысуы; Барыстың Аздарға бек болуы; түркі халқының қайтадан бақытсыздыққа тап болуы; жыршының сұрақ қоя отырып, бұған халықтың өзі кінәлі екенін ашына жырлауы; Білгенің қаған болуы; түркі халқы үшін інісі Күлтегінмен бірге істеген орасан зор еңбегінің жырлануы; Күлтегіннің қайтыс болуы; оның ерлігін, еліне жасаған ерен еңбегін мадақтауы; оның өсу жолының (әр жастағы ісі, ерлігі) жан-жақты жырлануы; Күлтегін қазасының халықты қатты қайғыға салуы; оны ардақтап жерлеудің тәптіштеп жазылуы (47 жаста қой жылы қайтыс болуы, он күннен кейін жерленуі, мазарының 7-айдың 27-күні аяқталуы, құлпытасты қоюға жер-жерден шеберлер алдыруы). Жырдағы Білге қаған сөзі: Әкеміз, ағамыз құрған халықтың Аты, даңқы өлмесін деп, Түркі халқы үшін Түн ұйықтамадым, Күндіз отырмадым. жүктеу/скачать 1,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|