Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

80 
ҰЛТ ҰСТАЗЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫ 
 
Айтмаганбетова Толкын Тышканбаевна, 
Қостанай облысы әкімдігі білім басқармасының 
 «Қамысты ауданы білім бөлімінің
№2 Қамысты жалпы білім беретін мектебі» КММ 
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі 
 
Ахаң ашқан қазақ мектебі, Ахаң түрлеген ана тілі, 
 Ахаң салған әдебиеттегі елшілдік ұраны – «Қырық мысал»,
«Маса», «Қазақ» газетінің қан жылаған қазақ баласына
істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы қажымаған 
 қайраты, біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болатын. 
М.Әуезов 
 
 
Қазақстанның инновациялық, педагогикалық идеяларының дамуы мектептің, 
педагогикалық баспасөздің, жоғары білім беру жүйесінің мәселелерін көтеріп қараған, 
өскелең ұрпақты, рухани-эстетикалық тәрбиелеуді жетілдірген Ахмет Байтұрсыновтың 
есімімен тығыз байланысты. Бұл проблемалар өзекті болып табылады, өйткені Қазақстанның 
білім беру жүйесі бүгінде әлемдік білім беру кеңістігіне бағдарланған. Өз халқын білімді деп 
көруді армандаған А.Байтұрсыновтың «қазақша оқыту» мақаласында: «білім алуға 
ұмтылмаған халық қандай байлыққа ие болса да, біраз уақыттан кейін оның байлығы 
өркениетті халықтардың қолына өтеді» деп жазады. Сонымен бірге уақыт бір орында 
тұрмайтынын, елдің қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени, экономикалық өмірінің түрлі 
салаларында интеграциялық процестер келе жатқанын түсіне отырып, ол еуропалық 
халықтардың мәдени құндылықтарына қосылуға, олардан үлгі алуға, ақша салуға шақырды. 
Бұның терең мағынасын түсіну бүкіл әлемдегі орта және жоғары білім беру жүйесін келесі 
сұрақтарға әкеледі: ХХІ ғасырда сәтті болу үшін не үйрену керек? Әлемдік нарықта бәсекеге 
қабілетті болу үшін білім мазмұны қандай болуы керек? Сонымен, мұғалім алдыңғы 
сұрақтарға сәйкес келуі үшін қандай кәсіби және рухани - адамгершілік қасиеттерге ие болуы 
керек? 
Елдің бүкіл білім беру жүйесі білім беру мазмұнын жаңарту үстінде жұмыс істейді, 
оған орта білім беру моделін, оның құрылымын, мазмұнын, оқыту мен тәрбиелеудің әдістері 
мен тәсілдерін қайта қарау, оқушылардың жетістіктерін бағалаудың түбегейлі жаңа жүйесін 
енгізу кіреді. Ахмет Байтұрсынов педагогикалық мамандықтың мәні мен ерекшелігіне терең 
үңіле отырып, «мектеп үшін ең маңыздысы – кәсіби педагогика, әдістемелік тәсілдер, 
балаларды оқытуды білетін мұғалім» деп жазды [1]. Қазақ халқының ұлы ағартушысының бұл 
сөздері бүгінгі таңда мектептер республикадағы білім беру мазмұнын жаңартуға көшкен 
кезде ерекше мәнге ие болады, бұл мектептегі білім берудің басты мақсаты - мұғалімдердің 
педагогикалық шеберлігін жетілдіру және критериалды бағалау жүйесін енгізуді көздейді. 
Мектептегі білім беруді жаңарту процесі бастауыш сыныптарға арналған білім беру 
бағдарламаларынан басталады. Дәл осы жерде мектеп мұғалімінің жауапкершілігінде елдің 
болашағының іргетасы қаланады. 
Ахмет Байтұрсынов білім мен тәрбие жұмысының сапалылығы мұғалімнің 
педагогикалық шеберлігіне байланысты екенін атап өтті, сондықтан мұғалімді оқу 
орындарында кәсіби даярлау кезінде мұғалімнің педагогикалық техниканы меңгеруіне, 
оқушылардың оқу процесін ғылыми негізде жүргізе алуына ерекше назар аудару қажет. Оның 
барлық педагогикалық қызметі мектептегі оқу процесін жетілдіруге және педагогикалық 
процесті сауатты ұйымдастыра алатын білікті педагогты даярлауға бағытталған. «Қазақша 
оқыту туралы» еңбегінде ол мұғалімге қойылатын негізгі талаптарды анықтайды, ол бірінші 

81 
кезекте жеке әдістемені меңгеруі, балалардың психологиялық ерекшеліктерін және оқу 
процесінің теориялық негіздерін білуі тиіс. Идея мұғалімдердің әдістемелік және 
психологиялық-педагогикалық дайындығында жатыр, өйткені «балаларды оқытумен 
айналысатын адамдар әдістеме мәселелерін жақсы білуі керек. Екіншіден, олар табиғатты 
жақсы біліп, баланың көңіл-күйін сезінуі керек. Ол үшін балалардың туғаннан бастап 
физикалық және ақыл-ой дамуы туралы бәрін білу қажет» [2].
Ахмет Байтұрсынов ұсынған мұғалім мамандығына қойылатын жоғары талаптар 
бүгінгі күні де өзектілігін жоғалтқан жоқ. Бүгінгі таңда жоғары интеллектуалды, жан-жақты, 
заманауи және бәсекеге қабілетті, ұлт ұстазы армандаған педагогты оқыту мен тәрбиелеуде 
терең теориялық және практикалық білімді игеру мәселесі өткір көтерілуде. Ол қазақ 
мектептерінің мұғалімдерін жетілдіруге және біліктілігін арттыруға көп білім мен күш 
жұмсады. Мұғалімдердің мәдени өсуі, үйлесімді, жан-жақты дамыған тұлғаны оқыту мен 
тәрбиелеу әдістемесін жетілдіру қажеттілігі мәселелерін жиі көтерді. 
Халыққа білім беру мәселелері жөніндегі өзінің барлық еңбектерінде ол халықты 
оқуға, білім мен өнерді меңгеруге шақырады. Оның еңбектерінде тұлғаның рухани дамуына 
үлкен орын беріледі, оның ұлт болашағы ретінде жас ұрпақ үшін қажеттілігі мен 
маңыздылығы түсіндіріледі, адамгершілік, адалдық және тектілік сияқты қасиеттерді жоғары 
насихаттайды. Ол оқуды, білімді елінің әл-ауқаты мен болашағының кепілі деп санай отырып, 
мәдениетті дамытудың үлкен перспективаларын көрді. Ол өз халқын шын сүйді және оның 
ерекше табиғи қабілеттеріне сенді, өз елін әлемдегі өркениетті мемлекеттердің қатарында 
көруді армандады. Қазақ даласының ұлы ұстазының жоспарлары мен үміттері тәуелсіз 
Қазақстанда жүзеге асырылуда. 
Халық ағарту, бостандық және мәдениет үшін күрескен Ахмет Байтұрсынов қазақ тіл 
білімі мен әдебиеттанудың дамуына баға жетпес үлес қосты. Оның шығармалары қазіргі 
қоғамдық-саяси жүйені сынауға бағытталған, халықты сауатсыздықпен, надандықпен және 
немқұрайлылықпен күресуге шақырады. Қазақ әдебиетін сапалы жаңа деңгейге шығарды. 
Оның «Қырық мысал» (1909), «Маса» (1911) сияқты шығармалары үлкен рухани- 
адамгершілік құндылыққа ие, олар жалқаулық, надандық, бос әурешілік сияқты жаман 
қасиеттерді мазақ етеді, халықты еңбексүйгіштікке, білімге баулиды, өнердің дамуына, 
халықтың мәдениетінің артуына ықпал етеді. 
Ахмет Байтұрсыновтың еңбегі - ол араб графикасы негізінде жаңа қазақ әліпбиін 
енгізіп, алғашқы қазақ әліпбиін жазды. Оның әдістемесі елдегі сауатсыздықты жоюда үлкен 
рөл атқарды. Алғашқы қазақ әліппесінің, қазақ тіл білімі саласындағы бірқатар еңбектердің, 
қазақ тілін оқыту әдістемесінің авторы. Қазақ жазуын реформалау принциптерін әзірлейді, 
қазақ грамматикасының санаттарын анықтау үшін ғылыми терминологияны әзірлейді.
Ұлт ұстазы ұрпақтарына бай мұра қалдырды және бүгінгі таңда білім беру жүйесінде 
оның қазақ тіл білімі саласындағы ғылыми – әдістемелік еңбектері мен қазақ тілін оқыту 
әдістемесі кеңінен қолданылады. Ұлттық әдебиеттануда сөз өнері, шығарма, ауызша әдебиет, 
аллегория, эпитет, персонализация, метафора, метонимия және басқалар сияқты жаңа 
ұғымдар, терминдер, категориялар тұжырымдалған. Ол әдеби мұраны, халық ауыз 
шығармашылығын зерттеп, «Ер Сайын» көркем шығармасы мен «23 жоқтау» (1926) жинағын 
қамтитын кітап шығарды. Ол Абайдың ағартушылық және сыни дәстүрлерінің 
жалғастырушысы және оның ұлы қазақ көсемсөзінің көркемдік шеберлігі туралы ғылыми-
зерттеу тұжырымдары қазақ әдебиеттануында көрініс тапты. Абайдың қоғамды 
демократияландыру туралы идеясын дамыта отырып, өзі редактор болған «Қазақ» газетінде 
ұлттың өзін-өзі тануын оятып, халықтың әлеуметтік-саяси сипаты, білімі, ағартуы мен 
тұрмысы мәселелерін көтерді. Ахмет Байтұрсынов газетте былай деген: «Өз дербестігімізді 
сақтап қалу үшін бізге барлық күш-жігерімізбен және құралдарымызбен ағарту мен ортақ 
мәдениетке ұмтылу қажет, ол үшін біз бірінші кезекте ана тіліндегі әдебиетті дамытумен 
айналысуға міндеттіміз. Өз тілінде сөйлейтін және өзіндік мәдениеті бар адамдар ғана 
тәуелсіз өмір сүруге құқылы екенін ешқашан ұмытпауымыз керек...». Ол білімнің, ана тілдің, 

82 
өз мәдениеті мен дәстүрін білудің жарқын жақтаушысы, жоғары патриотизмнің, Отанға, өз 
халқына, халықтың мәдениетіне сүйіспеншіліктің үлгісі болып қала береді [3].
Ғылымға, қазақ тілінің дамуына, мәдениеті мен біліміне қатысты көптеген мәселелер 
қазіргі уақытта да өзінің маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Мысалы, ҚР Тұңғыш Президенті 
Н.Ә. Назарбаев: «Қазақ тілі - біздің рухани өзегіміз. Біздің міндетіміз - оны барлық салада 
белсенді пайдалана отырып дамыту. Біз ұрпақтарымызға бабаларымыздың сандаған 
буынының тәжірибесінен өтіп, біздің де үйлесімді үлесімізбен толыға түсетін қазіргі тілді 
мұраға қалдыруға тиіспіз. Бұл өзін-өзі құрметтейтін әрбір адам өз бетінше шешуі керек 
міндет» [4]. 
Ахмет Байтұрсынов білім және ғылым саласында оқып, еңбек еткісі келетіндердің 
күші мен мүмкіндіктеріне шын жүректен сенді. Сондықтан 1928 жылы Қазақстанда бірінші 
жоғары оқу орнын ашу кезінде сөз сөйлеген ол жоғары оқу орнының өз атауы мен маңызын 
ақтауын тілеген болатын. Ол «Университет – жоғары мәдениетті құру, ал жоғары мәдениет- 
адамзаттың ғылым мен техникаға қатысты ең жоғары түсініктерінің жиынтығы» деп санайды. 
Университеттің ашылуы, оның пікірінше, біріншіден, қазақ жастарын оқуға және өз халқына 
жоғары мәдениетке қосылуға мүмкіндік береді; екіншіден, мәдени жағдайды арттыра отырып, 
теңдік пен әділдікке қол жеткізу – кез келген халықтың дамуының кепілі; үшіншіден, 
«Қазақстандағы жоғары білікті қызметкерлердің алғашқы ошағы» болып табылады. Біз оның 
университетке қандай үлкен рөл жүктегенін, болашақ мамандарды оқыту мен тәрбиелеу 
ісінде оның басымдықтарын, функциялары мен міндеттерін айқындағанын көріп отырмыз.
Ол қазақ халқының болашағы, қазақ тілі мен ұлттық мәдениетінің болашағы жас ұрпақтың 
білім деңгейіне, руханилығына және адамгершілігіне байланысты екенін түсінді. Олар 
прогрессивті ғылыми идеялардың көпшілікке таратушысы болады. 
Қазақ халқының білім беру мәселелерін баяндайтын өзінің барлық еңбектерінде 
белгілі педагог және әділдік үшін күрескер халықты білімге ұмтылуға, өнер мен мәдениетті 
игеруге шақырады. Жеке тұлғаның рухани даму қажеттілігін түсіндіреді, адамгершілікті 
сақтауға, халықтың мәдени әл-ауқатының өсуі, қазақ тілінің, оның әдебиетінің, ұлттық салт-
дәстүрлерінің өркендеуі мен дамуы шарты ретінде адами құндылықтарды сақтауға 
шақырады. Оның бұл үндеуінде өз халқына, оның болашағына деген зор махаббат пен 
жанашырлық сезіледі. Ал ол өз халқының болашағын бүгінгі тәуелсіз, гүлденген, өркениетті 
мемлекет ретінде көрді, оның дәлелі ҚР Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 
Қазақстан халқына Жолдауы болып табылады: «Жаңа саяси және экономикалық бағыт беруге 
бағытталған... жастар үшін ең жақсы білім, бұл одан да лайықты болашақ. Мемлекет жастар 
алдында жаңа мүмкіндіктер ашу үшін қажеттінің бәрін жасауда» . 

жүктеу/скачать 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: