Әлиакбарова айгерім тілесбекқызы

117
 
 
Жиі таңдалған ер есімдері. 2018 жылы Алматы қаласы бойынша барлығы 
–  791  ер  антропонимдері  анықталды.  Оның  ішінде  ең  жиі  таңдалған  15  ер 
есімінің  тізімі  кестеде  (27-кесте)  берілді.  Келесі  ер  есімдері  бірнеше  нұсқада 
рәсімделген: Нұралы (Нұрали, Нұрәли, Нұрәлі, Нұрәлім), Темірлан (Темерлан, 
Темирлан, Тамерлан), Әли (Әлі, Али), т.б. 
 
Кестеде  берілгендей,  2010  жылы  ең  жиі  қойылған  ер  есімдері:  Әлихан  – 
316 рет, Айсұлтан – 264 рет, Әмір – 216 рет, Әлинұр – 193 рет. Тізімдегі есімдер 
арасында  Әлихан  –  2010,  2018  жылдары  ең  жиі  таңдалған  ер  есімі  екендігі 
анықталды.  Сонымен  қатар  Әмір,  Әли,  Ерасыл,  Темірлан,  Мирас  есімдері  де 
2010  жылы  жиі  таңдалған  есімдер  қатарынан  табылады.  Ал  Дінмұхамбет, 
Санжар – 2000 жылы жиі таңдалған он есім тізімінде болды.  
 
Кесте 27 – 2018 жыл жиі қойылған ер есімдері 
 
№ 
Ер есімдері 
Саны 
1 
2 
3 
1 
Әлихан  
316 
2 
Айсұлтан 
264 
3 
Әмір 
216 
4 
Әлинұр 
193 
5 
Әли 
161 
6 
Дінмұхамбет 
155 
7 
Рамазан 
144 
8 
Алан 
133 
9 
Мансұр 
125 
10 
Темірлан, Тимур  
124 
11 
Ерасыл 
122 
12 
Мирас 
121 
13 
Санжар 
118 
14 
Алдияр 
115 
15 
Омар 
103 
 
  
2018  жылы  жиі  қойылған  ер  есімдерінің  (2010  жылмен  сәйкес  келмейтін) 
шығу тегі мен білдіретін мағынасына тоқталып өтейік: 
Айсұлтан, қаз. ай + ар. сұлтан – өкімет, билеуші, әкім [136, 119 б.]; 
Әлинұр,  ар.  ғали  +  нұр  –  көркі,  ажары  артық,  әдемі  деген  мағынаны 
білдіреді [136, 33 б.]; 
Рамазан,  ар.  рамадан  –  күйдіруші,  жандырушы.  Араб  жерінде  бұл  өте 
ыстық ай. Мұсылман жыл санауының тоғызыншы айы, осы айда туған балаға 
осындай есімдер қойылады [136, 110 б.];  
Алан,  лат.  Alanus  –  скифтермен  көршілес  тұрған  ежелгі  алан  халқының 
атауы. 2. ар. – ашықтық, жариялылық [166, c. 28]; 
Мансұр, ар. – 1) жеңімпаз, жеңіске жетуші; 2) құдіретті [136, 90 б.];  

118
 
 
Алдияр,  ар.+ир.  Алла-йар  –  Алллаһтың  досы;  тақсыр,  ұлы  мәртебелі; 
құлдық [128, 25 б.]; 
Омар,  ар.  –  1)  ең  жоғары;  2)  өмір,  ғұмырлы,  пайғамбардың  ізін 
жалғастырушы [167, p. 34]. 
Сирек  есімдер.  2018  жылы  сирек  берілген  ер  есімдері  төмендегідей: 
Абдурашидалауддин, Абдуррауф, Абылайханбейбарыс, Айтас, Ақтаң, Ақылдос, 
Алансұлтан,  Аллаяр,  Артаберсұлтан,  Арұл,  Аспандияр,  Асылтөре,  Атанияз, 
Аттила,  Әзірет  Сұлтан,  Әлиназар,  Әлисұлтан,  Әлішайдар,  Байашат, 
Бақашар,  Бақсыйлар,  Батырбаян,  Бекмұхамедсұлтан,  Биік,  Бірбекет, 
Ғибратолла, Джихат, Елсұңқар, Елтерес, Елімай, Ерлібек, Жансүгір, Жаным, 
Исаәділ,  Қажымұрат,  Мәдімәр,  Маттео,  Мұзарт,  Мұхаммад  Амин, 
Мұхамедиярхан,  Нартұлға,  Нұриман,  Нұрланды,  Нұр-Райян,  Омар-Фарух, 
Өмірлан,  Рухқанат,  Салах  Ад  Дин,  СулейманӨмірхан,  Сүннет,  Сыйлас, 
Таңнұрым,  Таңсұлтан,  Тәнірұлан,  Толағай,  Ұлтқыран,  Хақназар,  Хансұлтан, 
Хандияр,  Хамза  Али,  Элисар  Ян.  Аталған  жылы  1980,  1990,  2000,  2010 
жылдармен  салыстырғанда  сирек  таңдалған  есімдер  саны  әлдеқайда  ұлғайып, 
олардың арасында біріккен тұлғалы есімдер саны артқандығы назар аудартады.  
Бұл  мысалдардан  қазіргі  уақытта  ерекше  есімдердің  саны  артқандығын 
анық  байқауға  болады.  Сәбиге  есім  таңдауда  ата-аналар  тарапынан  оның  өзге 
есімдерден  ерекшеленуіне,  түпнұсқалылығына  баса  назар  аударылады. 
Антропонимдерді зерттеуші ғалымдар мұндай үрдістің жаһандық сипат алуын 
атап  көрсетеді.  Осы  орайда  D.  Geisbauer  өзінің  зерттеу  нәтижелері  бойынша 
қазіргі  уақытта  Германияда  есімдер  алуан  түрлі  және  стандартқа  сай  емес 
болып келеді (нестандартный) деген тұжырым жасайды [168, s. 14].  
Сәйкесінше  В.Л. Дьячков,  Е.В. Трофимова  өз  ғылыми  еңбектерінде 
Ресейде  соңғы  20-30  жылда  антропонимдердің  сапасы  төмендегені  жөнінде 
тоқталып  өтеді.  Мұның  себебін  ғалымдар  әлеуметтік  және  мәдени 
құлдыраумен,  қоғамда  жастардың  негізгі  ақпарат  көзі  ретінде  кітап  оқуды 
азайтуымен,  тарихи  және  әдеби  эрудицияның  болмауы,  жас  немесе  болашақ 
ата-аналардың сөздік қорының аз болуымен түсіндіреді [169, с. 264-266]. Демек 
қазіргі  таңда  антропонимдер  барынша  айрықша,  өзгеше,  замануи  сипат  алып, 
есімнің сәнді болуына басымдық берілуде. 
Тілдік қатысымдылығы. Алматы қаласы бойынша тілдік деректерге сәйкес 
2018  жылы  сәбилерге  жалпы  саны  –  791  есім  берілген.  Есімдердің  тілдік 
қатысымдылығы бойынша сандық мен пайыздық үлесі анықталды (сурет 12). 
 2018  жылы  сәбилерге  берілген  есімдердің  арасында  араб  тілінен  енген 
есімдер саны жағынан – 35,02 %-бен басым болды.  
Келесі  орында  қазақ  (түркі)  тіліндегі  есімдер  –  32,62  %-ды  құрады.  Одан 
кейін орында гибридті есімдер – 21,99 %-ды құрады. Саны жағынан ең төменгі 
4,81 %-бен өзге шет тілдерден енген ер есімдері болды.  
 

119
 
 
 
Сурет 12 – 2018 жыл ер антропонимдері тілдік қатысымдылығы 
 
Өзге шет тілдерден енген ер есімдері: евр. – 16 есім (Адам, Арон, Исмаил – 
2,02  %),  ор.  (слав).  –  6  есім  (Дамир,  Ренат,  Эльмир  –  0,76  %),  монғ  –  5  есім 
(Алтай,  Барлас,  Жайсаң  –  0,63  %),  гр.  –  4  есім  (Алан,  Арсен,  Арьен  –  0,50  %), 
лат.  –  3  есім  (Дариан,  Марк,  Карл  –  0,38  %),  фр.  –  1  есім  (Марат  –  0,13  %), 
кельт – 1 есім (Артур – 0,13 %), испан тілінен – 1 есім (Диас – 0,16 %), к. герм. 
– 1 есім (Бернард – 0,13 %).  

жүктеу/скачать 4,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: