П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет492/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   489   490   491   492   493   494   495   496   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

те, жэбір-ле, маза-ла
т.б.
Бірсыпыра заттар, мыс.: 
түз, құрт, сүт, май
тәрізді есімдер 
-ла,
-леж ұр н ақтар ы н ы ң қосы н- 
дысынан 
тұз-да, сүт-те, м ай-ла, бұрыш-та
сабақ- 
ты етістіктері ж асалған. Бұлар 
лаш айды сүттеп
іш, етті тұз-да, табаны м ай-ла
сияқтылар екіден 
кем емес объекті арқылы іске ж ақы н, ол екеуінің 
біреуі тура толықтауыш, екінші сабақты етістіктің 
материалдық негізі, яғн и ішкі объектілі туынды 
түбір етістік болады. 
Кірді сабын-да
да, - деген- 
дегі сабынмен жуу м ағы насы да осылар тәрізді.
Үйді балкон-да-п са лға н жөн. Терезелерді
іиыны-ла-п, тобесін қаңъштыр-ла-п, еденін паркет-
те-п беріңдер
т.т. негізгі объектілерді (үйді, тере- 
зелерді, қаңылтырмен, паркеттік материалдармен) 
қоса толығымен салып бітіріп, кіруге эбден даяр-
л а у қажет.
Ұзын сонар сипаттап, күрделі сөз 
тіркестермен де, 
-ла,
-леж ұрнағы м ен ықшамдап
ішкі объектілі туынды түбір сабақты етістік түрінде 
айту - тілге де жеңіл, көңілге де қонымды.
Тап осылар мағы налас туынды түбір етістік- 
терге: 
есікті құлып-та, кілт-те, көйлекті түйме-
ле, іиеге-ле, шеген-де, тіліңді тіс-те
(ауыз ашпа, 
үндеме 
і.Ь.)сөз бай-ла
т.т. жатады. Мұнда құлыгі- 
тың жабылса, ашылмайтын қызметі, 
кілттенген-
деде
осы қасиет, қызметтері тұрғы сы нан етістік 
жасайды. С ондай-ақ, түйм енің де сәндікке ғана 
қад ал аты н д ар ы бар. О лар т ү й м е л е -н -б е й д і. 
К өйлек, пальто, костюм т.б. қапсырылы п тұру,


382
СӨЗЖАСАМ
аш ылмау үшін түймелері тесіктеріне салынады. 
Міне осы мағынада: 
түйме-ле делінещ .
Есімдік, сын есімдерден, сондай-ақ шақыру 
одағайлары мен 
бар, жоқ
сөздерінен де: 
басқа-ла,
өзге-ле, бір-бірле, лсұп-та, дара-ла, м ам а-ла, бар-
ла, жоқ-тат.т.
етістіктер кездеседі. Бұлар көбінесе 
-лж ұрнақты көсемше, 
-ған,
-геятұлғалы есімше 
түрлерінде өздерінен соңғы сабақты етістіктердің 
объектілеріне қатыстылық таныта қолданылады.
Мыс.: 
балаларды жұпта-п тұрғызды, астық-
ты тонналап тасыды, солдаттар он-ондап қатар
түзеді, тірілерді бар-ла-п, өлгендерді жоқ-та-ды,
көп-т е-п көтерген жүк жеңілт.т.
-ла, -ле
жұрнақты сабақты етістіктер бұл жо- 
ғарыда әр нақты мағына аясында топтап корсет- 
кендермен бітпейді.
Сүр
деген сөз: а) 
сүр бойдақ,
б) 
сүр ет
тәрізділерде қай? қандай? деген сұрақтарға жау- 
ап болып, 
жас
(жас жігіт, жас ет) екенін білдірсе, 
ы сталған, әбден кепкен етті, ал адам ға одан әрі 
қатып-сену ғана қалған, “кәрі бойдақ” деген ма- 
ғы н а береді. Субстантивтенген 
сүр -
(сүрден 
қосы п пісірейін бе?) осы сападағы ет дегенді 
білдіреді. 
С ү р -ле-
негізінде осы соң ғы м ағы на- 
дан орбіген. “ Енді оны сүр-ле-йін деп пе едің?”
- деп, ұзақ сақталған , қолдану мерзімі өткен 
нәрсеге де қолданылады. О ны мен ом оним
сүр
(өмір, дәурен сүр-ді) етістігі өз алдына: 
М аған
қарай етті сүріп қойды
(жылжытып д.м.) деген- 
дегі етістікпен де омоним қимыл атау да бар. 
Бұлардың ауыспалы т.б. стильдік ерекш еліктер 
қолданылуын қоспағанда жиі кездеседі.
Тек субъектінің озіне тәң, ©згеру, құбылу, сан 
қимыл т.б. процесуалды етістіктер үшін: 
жүрді,


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   489   490   491   492   493   494   495   496   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет