Т о п о н о м І / ik r ЖӘне этимология қазақ тіл білімінің антологиясы а. Әбдірахманов Топономика жэне этимология Павлодар 2010

В.И. Абаев осы критерийлердің үстіне осы күнге дейін 
пайдаланылмай келген тағы бір критерийді, яғни реалийді 
этимологиялық ізденулерге қолдану керек дейді.
Автордың «реалий» терминіне берген анықтамасы мынадай:
«Термин «реалии» мы употребляем в самом широком смысле 
как совокупность всех конкретно-исторических, материальных, 
социальных и культурных условий, в которых рождаются слова 
и которые налагают на них свой отпечаток»29.
Автор реалийді білу ғылыми этимологияның маңызды шар- 
ты деп есептейді. Ол үшін этимология маманы боламын де­
ген лингвист тарих, мәдениет, этнография, археология, ауыз 
әдебиеті салаларынан терең білімдар болуы қажет.
Автордың бұл пайымдаулары - көп жылғы зерттеу үстінде 
туған асыл қазына есепті деп багалауымыз әділдік.
М. Н. Петерсонның орыс тілінің этимологиялық сөздің 
жасауға арналган мақаласында да30 осы сөздік жасау маңында 
конкретті ұсыныстар айтылган.
Бұдан кейін 1957 жылдан бері этимологияныңтеориясы, оның 
тіл білімінің баска салаларымен қарым-қатынас сөздіктер жасау 
принциптері туралы бірсыпыра мақала, еңбектер шыкты.
Олардың бэріне талдау жасаудың мүмкіндігі де қажеті де 
жок. Біз тек принциптік маңызы бар бірер мақалаға гана қысқа 
тоқталып өтейік.
В.Н. Топоров 
жогарыда 
көрсетілген 
этимологияның 
теориялық мэселелеріне ар налган мақаласында «дәстүрлі прин- 
циптер» осы күнге дейін өз ролін жақсы аткарып келге-нін, 
бірак келешекте олармен шектелмеу керек екенін айтады.
Автор ендігі этимологиялық зерттеулерде структуралық тіл 
білімінің табыстарын (структуралық әдісті) пайдалану, дәл
29 Сонда.
30 
М.Н. Петерсон.
О составлении этимологического словаря руского 
языка ВЯ 1952, № 5.
15

әдістерді, соның ішінде модельдеу тәсілін, кибернетиканы, ин­
формация теориясын т. б. қолдану қажет екенін көрсетеді31„
Алайда В.Н. Топоровтың бүл айтқан жаңа әдістері, әзірге 
теориялық 
тұрғыдан 
болмаса, 
практикада 
қолданылмай 
отырғанын ашып айтуымыз қажет.
Ж.Ж. Варботтың мақаласы этимологиялық зерттеулерде 
сөз тудыру тэсілін талдауға арналган. Сөз тудыру мәселесі -
автордың пікірінше, этимологиялық зерттеулердің көлемді бір 
саласы. Сөз тудыруды зерттеу сөздердің морфемасын ажыратуға 
бағытгалған. Алайда индоевропа тілдерінде сөздердің түбірін 
табу өте қиын. Бір кездегі сөз түбірі деп табылған түлғалар 
қазір өз ішінен морфемаға бөлініп кетті және бүл жаңа 
морфема-түбірдің бүл тілдерде конкретті лексикалық мағынасы 
сақталмаған. Мұндай морфема-түбірлер туыс тілдердің бірінде 
сақталса ғана, оның алғашқы лексикалық мағынасы ашылмақ. 
Сол себептен сөз тудыру тәсілін этимологиялық зерттеулерде 
қолданғанда, ретроспектив (жаңадан көнеге қарай) талдау пай- 
далы. Мүнда сол тілдегі жэне туыстас тілдердегі сөз мағынасын 
жэне формаларының дамуын ескерген жөн. Оның үстіне 
мұндай зерттеулерде түбір сөздің фонологиялық (дыбыстық) 
қүрылымын да терең қарастыру тиімді. Автор осы жағдайларды 
айта келіп, былайша қортындылайды: «Место каждого метода 
исследования в каждом отдельном случае определяется специ­
фикой этимологизируемого слова, наличными данными отно­
сительно его родственного окружения истории и т. д. На раз­
личных уровнях исследования могут преобладать различные 
методы. Ни один из методов не может быть отвергнут с порога. 
Данные различных методов должны взаимно контролироваться 
и поддерживать друг друга.
Говорить о преобладающей роли какого-то одного из мето­
дов можно лишь в порядре полемики с его противниками. Рас­
сматривая как один из возможных стержней этимологического

жүктеу/скачать 7,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: