б) Сөзжасам тәсілдері арқылы жасалған синонимдер. а) жұрнақтар арқылы: синонимдерді тудыруда жұрнақтар үлкен қызмет атқарады. Бұрын бір-бірімен синонимдес бола алмайтын сөздерден синонимдік қатар түзеді. Мысалы, ауыз және су деген заттық ұғымдағы түбір сөздердің жеке тұрғандағы лексикалық мағынасында ешбір байланыс жоқ. Осы түбірлерге –лық қосымшасы қосылғанда жылқының аузына салатын жүгеннің темірден жасалған бөлшегінің атын білдіреді: ауыздық-сулық. Жем, өлім деген заттық ұғымдағы сөздерге –тік қосымшасы қосылғанда да бір мағыналас сөздер жасалады: жемтік, өлімтік. Үй мен аяқ деген сөздер бір сөз табына жатқандығы болмаса, мағына жағынан ешқандай жақындығы жоқ. Осы екі түрлі ұғымдағы сөздерге –ландыр, -лендір күрделі қосымшасы жалғанғанда бір ұғымды білдіретін синоним жасалады: үйлендір, аяқтандыр. Бұлардан басқа синонимдік қатар түзетін өнімді жұрнақтар мыналар: -ыс, -іс, -с: шабыс-жарыс; -ма,-ме,-ба, -бе, -па,-пе; кеспе-салма, мінездеме-сипаттама; -ым,-ім,-м: наным-сенім т.б.
ә) Күрделену арқылы: күрделі сөздердің құрамына енген түбір сөздер оп-оңай бірікпейді. Өзінен өзі қосарланбайды немесе тіркеспейді. Олар белгілі бір заңдылыққа, ұғымға негізделіп күрделенеді. Тарихи даму барысында сөз тіркестері бұрынғы синтаксистік қарым-қатынастарын жойып, лексикаланады. Мысалы, адамның денеге жағып, жақсы иіс шығаратын затты қазақтар иіс су немесе иіс май дейді. Мұнда иіс деген сөз бірде сумен бірде маймен тіркесіп айтылып, күрделеніп, лексикаланып белгілі бір заттың ұғымын білдіріп тұр. Өзара синонимдес, лексикаланған тіркестер екі сөзден құралғанымен, көбіне дара сөздермен бірдей қызмет атқарып, бір ұғым білдіреді: бой жеткен-бикеш, көз бояушы-сиқыршы, құс төсек-мамық, орта бойлы-дембелше, еті тірі-пысық. қол алысу – амандасу, құда түсу-айттыру т.б.
2.2 Кірме сөздер арқылы пайда болған синонимдер. Бір тілден екінші бір тілдіңғ сөз қабылдап алуы бүкіл тілдерге тән заңды құбылыс. Сөздік құрам бірыңғай ішкі мүмкіншіліктер арқылы ғана емес, өзінде жоқты өзге тілдерден толтыру арқылы да толығады.
Достарыңызбен бөлісу: |
