Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2014

 
 
175 
информации  в  рекламных  текстах  [1].  Это  объясняет  сознательную  языкотворческую 
активность автора рекламного текста, целенаправленный отбор языковых средств, способ 
их  подачи  и  организации,  умелое  сочетание  лингвистических  и  нелингвистических 
ресурсов, которые можно назвать также прагматическими средствами. 
Составителям  рекламного  текста  приходится  считаться  с  потребностями  целевой 
аудитории в соответствии с общепринятыми ценностями, менталитетом, идеалами. Часто 
рекламные  тексты,  содержащие  названия  фирм,  продукции,  выполняют  функции,  в 
основном, культурно и социально ориентированные. 
К  примеру,  рекламы  могут  призывать  общество  к  здоровому  образу  жизни, 
направлять на социальные ориентиры: 
-  “Mangez  léger  et  buvez  Contrex.  Ça  vous  change  la  ligne”  (Реклама  минеральной 
воды “Contrex”). 
- “Nous avions des problèmes de dos.  
Maintenant nous portons des chaussures Mephisto” (реклама удобной обуви)  
- Martell, depuis 1715 (коньяк марки Martell).  
- Absolut déjà vu (марка водки).  
- Complètement givrée, cette Manzana! (ликер марки Manzana).  
Следует  при  этом  заметить,  что  все  тексты,  рекламирующие  алкогольные  изделия 
(пиво,  шампанское,  вино),  во  Франции  сопровождаются  предупреждающей  фразой 
“L’abus d’alcool est dangereux pour la santé, consommez avec modération”.  
В  последнее  время  в  исследованиях  рекламного  текста  прочно  утвердился  факт  о 
необходимости  учета  гендерного  аспекта.  “В  рамках  социального  рекламного  дискурса 
можно встретить рекламные тексты, в которых гендерный фактор выдвигается на одну из 
ведущих позиций. Данные рекламные тексты отсылают к стереотипным представлениям 
о социальной роли женщин и мужчин” [2, 86]. К примеру, в таких рекламах: 
 - “Eloge de la feminité”. 
- “Tout l’éclat de la femme”. 
- “Mon âge? C’est moi qui le décide. 
- “Je suis ronde et alors?”. 
- “Si je ne sais pas faire la couture, je suis très douée pour la porter” 
четко прослеживается социальный статус женщины во французском обществе. Впрочем, 
в  таких  рекламных  текстах  как  “En  toute  femme,  il  y  a  une  Clandestine”;  “J’ai  mis  un 
homme  à  mes  pieds”  можно  говорить  о  некоторой  экзальтированности.  В  первом  тексте 
обыгрывается  название  духов  “Clandestine”(фирмы  “Guy  Laroche”)  в  значении 
“таинственность”. Во втором тексте, в котором рекламируется женская обувь фирмы “JB 
Martin” c припиской passionnément féminine, показатель женского стереотипа намеренно 
выражен. 
Для  привлечения  внимания  потребителей  часто  в  рекламных  текстах  оперируют 
названиями  самих  производителей.  Так,  в  следующих  примерах  названия  фирм 
“вписываются" в рекламные тексты: 
-“Je suis Contrex sur toute la ligne”. 
- “Ficher-Price n’en fait qu’à leur tête” 
- “Marchez avec Myrys”. 
- “Berger du Nord, laine-moi”. 
Более  того,  в  некоторых  рекламных  текстах  предопределяется  выбор  продукции, 
тем самым, предполагая предпочтение именно этой фирме и ее продукции. В этом случае 
используются такие рекламные тексты: 
“J’aime  la  caresse  de  tes  laines,  la  séduction  de  leur  matière.  Elles  ont  le  talent  de  me 
dessiner  en  toute  simplicité  la  mode  qui  me  plait  et  les  pulls  aux  couleurs  de  mon  coeur. 
Sublimes à porter, faciles à tricoter, tes laines, Berger du Nord, sont les complices naturelles 
de ma beauté ”.  

 
 
176 
Полное  доверие  фирме  ”Berger  du  Nord”  и  ее  продукции  подтверждается  стилем 
текста  рекламы,  который  составлен  от  первого  лица,  а  также  обращением  к  фирме  на 
“ты”, как старому знакомому или другу.  
Реклама способствует приобщению и к культуре других стран, привитию уважения 
к другому народу, к его культурным и национальным ценностям: 
“Ils ont un sacré caractère, les Suisses. Et pour ça qu’on les aime. 
Les  fromages  de  Suisse,  passionnément  suisses”  (рекламируются  несколько  ведущих 
швейцарских фирм, производящих сыр). 
“Un jour, vous en tomberez amoureux” (реклама путешествий в зарубежные страны).  
Как  известно,  наиболее  эффективным  средством  привлечения  внимания  адресата 
являются  так  называемые  прецедентные  феномены  (прецедентный  текст,  прецедентное 
высказывание,  прецедентное  имя,  прецедентная  ситуация)  [3].  Указанные  феномены 
предполагают  наличие  фоновых  знаний  членов  того  общества,  в  котором  проходит 
рекламная коммуникация. Фоновые знания – это, в принципе, такая информация, которая 
известна  практически  всем  членам  социума,  но  иногда  требующая  некоторого 
культурного багажа. 
Рассмотрим примеры: 
- “Les chiens aboient, les maîtres aussi”. 
- “Badoit! Il y a une vie après le repas”. 
Pассматриваемые  рекламные  тексты  -  пример  использования  аллюзивного  способа 
формирования  рекламного  текста.  Так,  в  первом  тексте  обыгрывается  известная 
пословица “Les chiens aboient, la caravane va”, первая часть которой остается неизменной. 
Речь идет о рекламе книги для владельцев собак, в которой автор рекомендует хозяевам 
собак  научиться  понимать  собачий  “язык”  своих  питомцев  (книга  так  и  называется 
“Comment  parler  chien”).  Употребленная,  хотя  и  частично,  эта  пословица  получает  в 
рекламном  тексте  двусмысленность.  Как  известно,  она  аппелирует  само  собой 
разумеющимся или развивающимся вещам или событиям. Однако, в рекламе появляется 
эффект обманутого ожидания: нужна кропотливая работа с питомцами, чтобы не только 
“залаять”, но и научиться узнавать по лаю их настроение.  
Второй  рекламный  текст,  призывающий  адресата  употреблять  минеральную  воду 
“Badoit”, содержит в себе игру слов с использованием известного выражения “ ll y a une 
vie après la mort”. Оба рассмотренные рекламные тексты включают в себя прецедентные 
высказывания, переосмысление которых не предоставляет труда для восприятия, а более 
того, некоторая неожиданность привлекает адресата.  
Умелое 
использование 
прецедентного 
феномена 
можно 
наблюдать 
в 
нижеследующих рекламных текстах: 
-  Un  café  nommé  désir  (Café  Noir)  ←  Un  tramway  nommé  désir  (название  пьесы  и 
американского фильма);  
-  Dolce  Gervita  (сладкий  сырок)  ←  La  dolce  vita  (название  фильма  Ф.  Феллини 
«Сладкая жизнь»);  
- Aide-toi Contrex t’aidera ← Aide-toi le Dieu t’aidera (поговорка). 
В  нижеследующем  рекламном  тексте  имеется  также  прецедентный  феномен,  а 
точнее, прецедентное имя: 
“Hemingway,  aurait  aimé  cette  Amerique-là,  ingénue  et  un  rien  perverse,  mêlant  les 
couleurs chamarrées d’un éternel été”. 
Обращение  к  прецедентному  имени  –  американского  писателя  Э.Хэмингуэя  – 
можно  объяснить  через  прецедентную  ситуацию.  Этот  рекламный  слоган  помещен  в 
журнале,  рекламирующем  целую  коллекцию  женской  летней  одежды  с  подчеркнутой  в 
рекламе  особенностью  –  палитрой  всевозможных  ярких  цветов,  чаще  несовместимых. 
Произведениям  Хэмингуэя  также  была  свойственна  эклектичная  тенденция;  с  именем 

 
 
177 
американского 
писателя 
авторы 
рекламы  связывают 
стереотип 
“сочетание 
несовместимостей”. 
В  следующем  рекламном  тексте  с  заголовком  “Interrompre  Mozart”  наблюдается 
абсолютная  ассоциация  с  музыкой,  связанной  с  именем  великого  композитора,  на 
которую и рассчитывали создатели рекламы: 
“Ça  vous  agace  d’entendre  le  téléphone  sonner  quand  vous  êtes  chez  vous  en  train 
d’écouter de la musique? Maintenant cela peut vous arriver partout.  Grâce à son lecteur MP3 
integré, le téléphone mobile Simens SL45 joue jusqu’à 45 minutes de musique mais s’arrête dès 
que vous recevez un appel. Désolé, Wolfgang”.  
Рекламируется новая модель мобильного телефона фирмы “Siemens”, достоинством 
которого является совершенствование технических возможностей при воспроизведении и 
слушании музыки. 
Рекламные  тексты  на  французском  языке  часто  передают  французские  реалии, 
относящиеся  к  французскому  обществу.  Одной  из  таких  реалий  является  политическая 
жизнь Франции. Так, во время кампании президентских выборов во Франции (2012 год) 
появилось множество реклам, которые были созданы в целях пропаганды по инициативе 
самих кандидатов в президенты. Всем известен слоган предвыборной рекламы Н.Саркози 
“La  France  forte”,  который  беспощадно  был  cпародирован  СМИ:  La  France  flotte;  La 
France morte; La farce forte; La franc forte; La dette forte; A la forte; A la porte; и т.д.  
Ситуацией  предвыборной  кампании  кандидатов  в  президенты  воспользовались  и 
рекламодатели. Приведем примеры рекламного текста, в котором агентством по прокату 
автомобилей Sixt обыгрываются слова gauche и droite: 
- Désolé, M.Sarkozy, en France on se fait doubler par la gauche. 
- Désolé, M.Hollande, en France on roule à droite. 
- M.Sarkozy, M.Hollande, elle va aussi bien à gauche qu’à droite. 
Таким  образом,  выразительность  данных  рекламных  текстов  достигается  за  счет 
обыгрывания  слов  gauche  и  droite,  указывающие  на  партийную  принадлежность 
кандидатов  Н.Саркози  и  Ф.Олланда  (правые  и  левые),  а  также  посредством 
использования прецедентных имен (Н.Саркози, Ф.Олланд).  
Имплицитный  способ  подачи  информации  можно  проследить  на  следующем 
примере  рекламного  текста  этого  же  агентства,  который  рекламирует  услуги 
перевозчика: 
- M.Hollande, M.Sarkozy, besoin d’un utilitaire pour emménager ou déménager? 
Разыгрываются  значения  глаголов  emménager  и  déménager,  которые  имплицитно 
обозначают  перевозку  коробок  с  вещами  в  Елисейский  дворец  (того,  кто  станет 
президентом) или из Елисейского дворца (того, кто покинет резиденцию президента).  
Таким образом, рекламный текст можно рассматривать как самостоятельный текст, 
ориентированный на максимальное воздействие на адресата. Реализации прагматических 
функций,  выполняемые  рекламными  текстами,  способствует  учет  социальных  и 
культурных  ориентиров,  существующих  в  определенном  социуме.  К  эффективным 
средствам воздействия на потребителя относятся прецедентные феномены, рассчитанные 
на  определенную  общность  знаний  у  коммуникантов.  Актуализация  рекламной 
коммуникации возможна при учете прагматической установки рекламного текста.  
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1.
 
Медведева  Е.В.  Рекламный  текст  в  плане  межъязыковой  и  межкультурной 
коммуникации: Дис. …канд.филол.наук. - М., 2002.  
2.
 
Гусейнова И.А., Томская М.В. Гендерный аспект в текстах современной рекламы (на 
материале журнальной прессы ФРГ) // Филологические науки. - 2000. - № 3. 

 
 
178 
3.
 
Постнова  Т.Е.  Прецедентные  тексты  в  печатной  рекламе  /  Т.Е.  Постнова  //  Вестник 
МГУ. Сер.19. Лингвистика и межкультурная коммуникация. – 2001. - № 2.  
 
 
 
ТҮЙІН  
 
Мақалада жарнама мәтінін қалыптастырудың прагматикалық жолдары қарастырылады.  
 
RESUME 
 
In the article the pragmatic means of forming the advertising text are considered.  
 
 

 
 
179 
ӘОЖ 801.81 (574 575) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ш.С. Әбішева 
Ш. Есенов атындағы Каспий 
мемлекеттік технологиялар және 
инжиниринг университеті,  
ф.ғ.к., доцент 
 
Жүсіпбек 
Аймауытовтың  
қазақ сатирасын 
дамытудағы рөлі  
 
Аннотация  
Мақалада  ХХ  ғасыр  басында  өмір  сүрген 
ұлт  зиялысы,  қоғам  қайраткері  Жүсіпбек 
Аймауытовтың қазақ сатирасын дамытудағы рөлі 
жайында баяндалады.  
Түйін  сөздер:  сатира,  фельетон,  кейіпкер, 
психологиялық 
талдау, 
диалог, 
баяндау, 
авторлық ремарка, реплика, образ.  
 
 
ХІХ  ғасырдың 
аяғына  қарай  қазақ 
әдебиетіне хакім Абай бастаған сатириктер тобы 
келген  болатын.  Олардың  алдына  дәуірі  мен 
заманы  өз  кезінің  кемшіліктерін  сынау-мінеу, 
бассыздықты,  зорлықты,  сайлаудағы  өзара 
тартысты,  елдің  білімсіздігі  мен  надандығын 
сынға алған сатиралық туындыларды талап етті. 
Бұл  әсіресе,  ХХ  ғасырдың  басында  ең 
өзекті  мәселеге  айналады.  1917-1925  жылдар 
арасы  қазақ  кеңес  сатирасының  туу,  қалыптасу 
дәуірі  болды.  Баспасөзде  әдебиет  және  сатира 
бөлімдері  ашылды.  Оларда  әзіл-сықақ,  күлкі-
мысқыл 
жайлар, 
сықақ 
өлеңдер, 
шағын 
фельетондар  ақын-жазушы  нысанасына  айна-
лады.  А.П.  Квятковский:  «Сатира  –  болмыстағы 
жағымсыз  құбылыстарды  сынап,  әшкерелеуді, 
күлкі  етуді  мақсат  етіп,  қара  сөзбен  немесе 
өлеңмен  жазылатын  көркем  әдебиеттің  түрі» 
[1,253-б.],  –  деп  анықтайды.  Бұларда  «өмірді 
зерттеп  білудің,  суреттеп  берудің  өзіндік 
эстетикалық  принциптері,  көркемдік  тәсілдері» 
қолданылып,  «ащы  кекесін,  күлкі  ету,  мазақ 
қылу, жоққа шығару, үкім айту, адам қиналысын 
аңдау, адам жүрегінің түкпіріне үңілу, көңілділік 
пен  күрсініс,  тенденциялық  пен  қатаң  әділдік, 
лирикалық  сезім  мен  ғылыми  талдау  тоғысып» 
жатты. Бұл іске сол кезеңде – С. Сейфуллин, М. 
Дулатұлы,  Б.  Майлин,  Б.  Күлеев,  С.  Дөнентаев, 
Е.  Алдоңғаров,  А.  Сегізбаев,  Ж.  Аймауытұлы, 
т.б. қалам қуатымен ат салысады.  
Өмір-тіршілікте  қуаныш  пен  қайғының 
қатар 
жүретіні 
секілді, 
жақсылық 
пен 
жамандықтың  да  алма  кезек  ауысып  отыруы 
заңды  құбылыс.  Бұлардың  жағымды  тұстары 
қуаныш  күлкісін  туғызса,  көлеңкелі  жақтары 
кекесін  күлкісін  шақырады.  Алғашқысы  – 
адамдарды  көтермелесе,  екіншісі  –  жағымсыз 
мінез  иелерін  келемеж,  мазақ  етеді.  Лирикалық 
сатира  жақсылық  пен  жамандық,  ескі мен жаңа 

 
 
180 
арасындағы қайшылыққа, тартысқа негізделеді. Жазушы өзінің келіспейтін, мансұқ еткісі 
келген  жайларын  насихаттағысы  келетін  болмыс-құбылыстарымен  қатар  жарыстыра 
суреттеп отырады.  
Лирикалық-сатиралық  әңгімелерде  екі  тенденция,  қос  қыртыс,  қос  өрім  байқалады. 
Олар  әрі  жағымсыз  болмысты  әшкерелеп  жатса,  әрі  ұнамды  шындықтарды,  ізгілік  пен 
игілікті паш етіп, уағыздап жатады. Бір жағынан, сатира объектісіне түрпі боп тисе, екінші 
жағынан,  жалпы  жұрт  үшін  жасампаздар  жеңісі,  қуанышы  ретінде  көрінеді.  Мұнда 
публицистика  мен  образдылық,  ұнамдылық  пен  жағымсыздық,  лирика  мен  мысқыл 
тоғыстырылады.  
Ж. Аймауытов әңгімелерінің сатиралық бояуы басым, қазақ қоғамындағы жағымсыз 
іс-әрекет, келеңсіз мінез-құлық иелерін ащы мысқылмен шеней отырып, бұлардың шығу 
себептерін көрсетіп, одан құтылудың жолдарын іздейді. Адамдық факторды басты нысана 
етеді.  
«Жүсіпбектің қызық қыры – сықақшылдығы. 
Ж.Аймауытов  қаламының  қатал  қарымын  «Қазақ»  газетінде-ақ  танытқан.  Оның 
бетінде елдің аузын алып, «тығындап», «шығындап», «шыбындап», болыс болғысы келген 
таққұмарларды,  қазақ  сахарасына  қант-шәйін әкеп,  алдап-арбап,  бірді-бірге  соғыстырып, 
ел  байлығын  тонап  жүрген  саудагерлерді  жұрт  алдына  алып  шығып,  қағып-сілкіп 
масқарасын шығарған.  
Бұл өткір де көркем дүниелердің басты бір ерекшелігі – бәрі де әлеуметтік, қоғамдық 
мәні  зор,  адамдық,  моральдық  салмақты  проблемаларды  қозғайды.  Бәрі  де  жұртты 
ойландырады,  толғандырады.  Жаманнан  жирендіріп,  жақсыға  жұмылдырады»  [2,  30-б.]. 
Мысалы, Ж. Аймауытовтың «Тұмарбай мен қатыны» (1924) әңгімесінің сатиралық сипаты 
басым. Әңгіме мазмұны – қолына билік тиген адамның мінезіндегі өзгеріс құбылыстарын 
ашу. Аз күнгі мансапқа мас болып, қармап қалудың жолын ойлаған Тұмарбай мен оның 
әйелі  кесір  мінез  иелері.  Шығармада  кеңес  үкіметінің  алғашқы  жылдары  суреттеледі. 
Автор  қазақ  ауылдарының  тыныс-тіршілігін,  ел  адамдарының  елгезек,  аңқау  мінездерін, 
сан  ғасырлық  қалыптасқан  дәстүрін  мейлінше  мол  қамтиды.  Әңгіменің  тақырыбы  – 
сайлау. Басты кейіпкер – Тұмарбай. Ол – ұнамсыз, тоғышар тұлға. Автор бұл бейнелерді, 
олардың іс-әрекеттерін шебер қолданған диалогтер арқылы көрсетеді. 
Бай ауылының көрінісін, сайлау тұсындағы қарбалас сәттерді баяндай келе, жазушы 
диалогке көшеді. Мысалы:  
«– Шәкенжан! Поздраф меня! (құттықта мені) – деді Тұмарбай орысшалап. Үйткені 
қалада өскен Шәкенжан орысшада да қара жаяу емес еді.  
– Құтты болсын, жаным! Немене? – деп түк көрмегенсіп, мойнынан құшақтай алды.  
–
 
Енструктор болдым! 
–
 
Ә, қойшы! 
–
 
Олда, құдай біледі! 
–
 
Е, жақсы болды ғой! 
–
 
Қай елде десейші! 
–
 
Қай елде, жаным? 
–
 
Майқа болысына: ең бай ел! Несін сұрайсың!  
–
 
Қымыз, көк көп, таза ауа!...” [3,85-б.]. 
Ремаркалық  түсіндірмелерсіз-ақ  Тұмарбай  мен  әйелінің  арасындағы  диалог  арқылы 
оқиға  өрбуімен  кейіпкерлердің  мінез-құлқы  анық  көрінеді.  Екі  кейіпкерді  жете 
таныстыруды автор міндетіне алмайды. Тұмарбайдың тоғышарлығы, әйелінің санасының 
таяздығы авторлық ремаркасыз-ақ диалог жүйесінен айқын көрініп тұр. 
Авторлық мінездеме бойынша Тұмарбай – қанша оқыса да, оқу қонбаған жағымсыз 
істер жағындағы адам типі. Жылпостық мінезімен партияға өтіп кетіп, инструктор болып 
елге шығуға ілініп кеткені болмаса, алдағы ісінен де оңды ештеңе шықпайтыны авторлық 
мінездемеден-ақ  көрініп  қалады.  Белгілі  әдебиет  зерттеушісі  ғалым  З.  Серікқалиевтің: 

 
 
181 
«Көркем  шығармада  тұрақты  бір  мінезінен  өспейтін  кейіпкерлер  де  кездеседі.  Характер 
құбылысын жеткізу деген – осылардың бойындағы арпалысты да қалтқысыз бейнелеу», – 
деген пікірі осы шығармадағы кейбір кейіпкерлерге дөп басып айтылғандай [4, 76-б.].  
Тұмарбай  жанындағы  арпалыс,  жақсылық,  ел  мүддесі  үшін  емес,  қара  басының 
қамы. Өзінің инструкторлыққа іліккенін зор мәртебе санап алып-ұшып, әйеліне жеткенше 
асығуының мәні де осында. Мысалы:  
«– Мен де барам ғой енді? 
– Барасың, жаным, барасың. 
– Қашан жүреміз? 
– Ертеңнен қалмай шығу керек: Трансқа заказ беріліп қойды.  
– Үйбай-ай! Енді қайттім!  
– Не қылды, немене? 
–
 
Іш киімдерім жуылған жоқ еді...  
– Ой тәйірі-ай! Соны сөз қылып тұрғанын: қазір жуғызып алмайсың ба?  
–  Жарайды,  ендеше!..  Ойпырмай,  қырға  шыққан  қандай  қызық!  Қымыз,  көк  шөп, 
таза ауа!..  
– Төренің бәйбішесі (барине) болып барғанды айтсайшы!  
– Өмірі түк көрмеген сен болмасаң, мен өзім де «төренің» қызымын...  
–  Сен-ақ  төре  болшы!..  Ертең  пар  атты  жегіп  алып:  «Айт!»  деп  өкіртіп  бір 
жөнелтсек...  –  деп,  қолын  сермеп  қалғанда,  пештің  карнезінде  тұрған  лампа  сылдыр-
күлдір етіп жерге түсті.  
–  Өй,  жарымес!  Ой,  қолаба,  шірік  ит! Жынды  көбелек  болып,  отқа  түсіп  кетсейші! 
Сайлау қылып, сен шірік не жарытам дейсің. Сені жіберіп отырған кісі де бір ақымақ... – 
деп,  әлденелерді  айтып,  Тұмарбайдың  басына  ит  терісін  қаптады.  Тұмарбай:  «Байқамай 
қалдым, қой енді, қой енді...» – деп жалынғаннан басқа түк айта алмады [3,84-б.].  
Диалогтен  ерлі-зайыпты  екі  адамның  бір-бірінен  асып  түсетін  мінездері  танылады. 
Бірін-бірі алдап-арбап, барлық сырын ішіне бүгіп әңгімелесулеріндегі жайды аңғарту үшін 
жазушы диалогті сәтті қолданған. 
Тұмарбай  әйеліне  берілген  «өзі  ерке,  өзі  паң»  дейтін  авторлық  мінездеу  «бет-аузы 
қушиған,  көзі  кілбейген,  мұрны  сорайған  тым-ақ  сүйкімді  емес»  –  дейтін  порттреттік 
мінездеулермен  жалғасып,  жағымсыз  мінез,  құлықсыз  іс-әрекеттері  диалогтерде  айқын 
көрінеді.  
Төреге  тігілген  үй,  жасалған  қошаметті  тәптіштеп  суреттеу  арқылы  жазушы  ел 
өмірінен  көп  жайтты  аңғартады.  Ел  адамдарының  түрліше  мінез  ерекшеліктерін  беруде 
авторлық мінездеу мен диалог қатар өріліп отырады. Әсіресе егде тартқан жасына қарамай 
төре  мен  оның  әйелінің  алдында  құрдай  жорғалаған  қажының  жағымсыз  мінезі  шебер 
берілген.  
Автор қажыға:  «Шәкеңе таяу бір ел қазағы да қымыз ішіп отыр. Бұл әрі молда, әрі 
қажы  ...  білмейтіні  жоқ.  Талайдың  құйрығын  қарға  шанышқан,  өз  құйрығын  бір 
ұстатпайтын  майталман»  еді  деп  мінездеме  береді  де,  мінез  қатпарларын  аша  түсу  үшін 
диалогтерге жүгінеді.  
«– Шәке! Тамаша қымыз екен: Бір жұтшы, – деді. 
Шәкежаны қабағын тырыстырып, өлімсіреп: “Ішпеймін, ащы: басым ауырды», – деп 
шытынап, тамсанды.  
–
 
Қажы-еке! Қымыз жақсы емес пе?  
–
 
Керемет!  Сұмдық!  Дәмі  жоқ,  қоп-қою,  сап-салқын!  Мұндай  қымыз  жер  үстінде 
болмайды, – деп Тұмарбайды сендіре, қабағын түйіп, басын шайқады қажы-екең. 
–
 
Қажы-еке, сіз айтпасаңыз, ішпеді, – деді Тұмарбай. Қажы Шәкеңнің кесесін аузына 
тосып жалына бастады:  
–
 
Қарағым,  Шәке!  Бір  ұртташы,  жаным!  Қымыз  қандай!  Балдай.  Мен  үшін  бір 
ұртташы, қарағым! Ішкеніміз ас болмады ғой, шырағым! Тым болмаса кішкене басыңды 

 
 
182 
көтеріп  отыршы.  Қалқиып  ер  қара  болып  отырғанның  өзі  неге  тұрады...  –  деді.  Шәкен 
тырысып, бас шайқады. «Қажы қынжылады, тағы сөйлейді. Тұмарбай шын көреді». Бұрын 
қырға  шықпаған,  жатақтың  «қулигандарымен»  төбелескеннен  басқаны  көрмеген  аңғал 
сорлы, қажының қай қыры екенін қайдан білсін» [3,85-б.]. 
Қажы төреге қалай жағынудың жолын әбден меңгерген жан.  
Ары қарай оқушы Шәкең мінезіне қаныға түскендей. Ыңырсып, тырысып, тыржиып 
не боларын білмей терісіне сыймай отырған Шәкеңді жазушы диалог арқылы оқушысына 
әжуалап отыр. Жазушының кейбір диалогтері шағын, қысқа болғанымен астарында үлкен 
сыр жатыр.  
Автор кейіпкердің іс-әрекетіне еркіндік береді және оны өзі қатаң бақылап отырады. 
Оның  қырағылығы  сонда,  ол  –  кейіпкерінің  ішкі-сыртқы  жан  дүниесінде  болып  жатқан 
психологиялық  құбылыстарды  дәл,  тап  басып  бере  біледі.  Диалогтерді  оқып  отырғанда, 
өзімізді  бейне  бір  сахнадағы  спектаклді  көріп  отырғандай  сезінеміз.  Өйткені  кейіпкер 
әрекеті  ішкі  жан  дүниесіндегі  сезімдік  құбылыстардан  туындап  жатса,  сыртқы 
психологиялық  реңктер  –  бет  жүздегі  әрбір  қимыл-қозғалысты  қолмен  қойғандай  етіп 
суреттейді.  
Әңгімедегі мына бір диалог Тұмарбай мен қатынының мінездерін тағы бір қырынан 
көрсетеді. Мысалы: 
«Тұмарбай төре қолында шыбығы, төбеге тақылдап кісі санап жүр. 
Бір кіселі қазаққа келгенде: 
– Әйда, шық! – деді. 
– Жазығым не менің? 
– Жуансың. 
– Қай жерім жуан? Нағыз кедеймін... – деп бажылдап еді, болмайды [3,86-б.]. 
Кейіпкердің  дөрекілігі  де  оның  мінезіндегі  кемшілікті  аша  түседі.  Бірінен-бірі 
жарыса айтылатын репликалар халықтың дағдылы сөйлеу мәнеріне тән:  
«Үстел басында қажы – екең отырып, – Шәкеңе сыбыр етті:  
–  Әй,  мұнда  келші!  –  деді  Шәкесі.  Келді.  Әне  бір  құлақшын  киген  жігітті 
«құйыршық»  деп  естідім,  соны  да  шығарып  жібер,  –  деп  әмір  етті.  Тұмарбай 
«құлақшынға» барды.  
– Сен кімсің? 
– Мен жұмысшымын. 
– Шығасың. 
– Шықпаймын. Сәбет кедейдікі екені шын болса, мен сайлаудан шықпаймын... Жер 
астында бес жыл жұмыс істеп, биыл келіп отырмын» [3,87-б.]. 
Төре әйелінің кесірлі мінезіне зығырданы қайнаған, бірақ амалы жоқтықтан қызмет 
етуге  мәжбүр  Елеусіздің  ішкі  ойы  көп  нәрсені  аңғартады.  Сондай-ақ  жазықсыз  жала 
жапқан Тұмарбай қылығына шыдамай төбелесе кеткен жұмысшы мен кедейдің диалогтері 
жаңа мінездің, жаңаша көзқарас пен әділетсіздікке көнбейтін өр жандардың тұлғасын көз 
алдыңа әкеледі.  
Ж.  Аймауытов  диалог  көмегімен  Тұмарбайдың  іс  білмейтін  надандығын,  әйелінің 
көрсе  қызар,  дүниеқоңыздығын  кекесінді  әжуамен  ашады.  Осылай  өрбіген  дау-жанжал 
соңы ұрыс, төбелеске айналады.  
Жазушы  шығармаларында  адамдар  арасындағы  қайшылықты,  тартысты  диалогтер 
арқылы жиі бейнелейді. Екі түрлі мінез, екі түрлі кейіпкер арасындағы ой, әрекет, мақсат 
алшақтығы диалогтің шиеленісті сипатын күшейте түседі. Кейде диалогтердің астарында 
юмор, әжуа қылаң береді. Мысалы:  
« – Ой, сенің көзіңе не болған?  
– Бір шәлкес ат тұмсығымен соғып жібергені.  
– Мұрныңдікі не?  
– Арбадан жығылып...  

 
 
183 
–  Ой,  жаның  шықсын!  Дәу  де  болса,  біреу  әкеңді  танытқан  ғой,  –  деп  құрбылары 
мазақ қылып жүрді» [3,88-б.]. 
Диалог Тұмарбай басындағы аз күнгі «бақтың» таятынын сездіргендей. 
Көркем  шығарма  –  өмірдің  қарапайым  жай  ғана  сыртқы  бейнесі  емес,  суретті  cөз 
арқылы  берілген  ішкі  мазмұны.  Қорыта  айтқанда,  «Жүсіпбек  Аймауытов  –  алымды-
шалымды  сатирик.  Ол  –  қазақ  сатирасын  тудырып,  қалыптастырушылардың,  ұлттың 
тұңғыш  сықақ  журналын  шығарушылардың  бірі.  Әрі  халқымыздың  күле  білу  қабілеті, 
сын-сықақтың кейбір сипат, сырлары туралы алғаш пікір айтқан әдебиетші, бұл саланың 
да білікті насихатшысы» [4,41-б.]. 
  
 

жүктеу/скачать 2,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: