Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2016

 
184 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Филология 

 
185 
УДК 81’ 276:33 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
С.Б. Загатова  
Евразийский гуманитарный 
институт, канд. филол. н., 
профессор 
 
А.У.Ильясова 
Евразийский гуманитарный 
институт, м. пед. н., доцент  
 
Национальная 
специфика 
репрезентации 
концепта дом в 
английском, 
русском, казахском 
и турецком языках 
 
Аннотация 
Роль  языка  состоит  в  том,  что  он  является 
одним  из  способов  формирования  концептов  в 
сознании 
человека. 
Для 
эффективного 
формирования  концепта,  для  полноты  его 
формирования 
необходимо 
привлечение 
чувственного  опыта  и  предметной  деятельности. 
Только  в  сочетании  разных  видов  восприятия  в 
сознании  человека  формируется  полноценный 
концепт. 
Ключевые  слова:  концепт,  языковая  картина 
мира, 
концептуальная 
картина 
мира, 
репрезентация, 
ментальная 
единица, 
этнос, 
паремиологический фонд, язык и культура. 
 
 
Национальные  различия  в  видении  мира, 
особенности  отражения  реальной  действитель-
ности в конкретных языках приводят к появлению 
национально-специфичных языковых картин мира. 
Картина  мира  получает  в  каждом  национальном 
языке национальную форму выражения.  
Представления 
об 
окружающем 
мире, 
которые  появляются  у  народа,  создают  в  свою 
очередь  понятийную  картину  мира  отдельного 
этноса. Говоря другими словами, человек собирает 
знания о реальном мире, то есть познает мир. Как 
известно,  в  лингвистике  эти  знания,  понятия, 
полученные  человеком  об  окружающем  мире, 
называется концептом.  
Так, академик Д.С.Лихачев, описывая термин 
«концепт»,  говорит  об  объёмности  данного 
термина, о его скрытых, потенциальных ресурсах, 
называя  концепт  ««алгебраическим  выражением 
значения» [1]. 
А.  Вежбицкая  трактует  концепт  более  ши-
роко,  как  «многомерное  культурно-значимое 
социопсихическое  образование,  опредмеченное  в 
той или иной форме» [2]. 
Взаимосвязь 
концепта 
и 
культуры 
подчеркивает  Ю.С.  Степанов:  «Концепт  –  это 
сгусток  культуры  в  сознании  человека:  то,  в  виде 
чего культура входит в ментальный мир человека, 
…то,  посредством  чего,  обычный  человек  сам 
входит в культуру» [3]. 
В.И.  Карасик  характеризует  концепты  как 
«ментальные  образования, которые  представляют 
 

 
186 
собой хранящиеся в памяти человека значимые, осознаваемые, типизируемые фрагменты 
опыта» [4, с. 59]. 
Как  можно  увидеть  из  определений,  понятие  «концепт»  –  это  достаточно  сложное 
явление. В силу своей специфичности и сложности трудно дать однозначное определение, 
но мы попытались свести все рассмотренные точки зрения.  
Мы полагаем и понимаем, что концепт – это совокупность знаний о данном объекте 
в  сознании  отдельного  человека,  а  его  языковое  выражение  способствет  его 
объективизации. Таким образом, концепт – это ментальная единица в сознании человека, 
которая представляет элементарное знание об окружающей нас действительности. 
Познание  окружающего  мира  через  концепты  создают  у  человека  так  называемую 
концептуальную  картину  мира.  Благодаря  языку,  складывается  общая  для  всего  данного 
народа  (этноса)  или  социума  картина  мира.  Она  входит  как  важная  часть  в  менталитет 
народа или социума. 
Таким  образом,  язык  является  связующим  звеном  между  внутренним  миром 
человека  и  внешним  миром:  воспринимая  в  процессе  деятельности  окружающую 
действительность, человек фиксирует в языке результаты познания этого мира. 
Как  отмечают  большинство  исследователей,  путь  от  внеязыковой  реальности,  т.е. 
окружающей  нас  действительности  к  словесному  выражению  достаточно  сложный 
(В.Гумбольдт,  Э.Сепир,  Э.Д.  Сулейменова).  У  каждого  народа  (этноса)  по-разному 
складывалось  представление  об  окружающем  мире,  которое,  в  свою  очередь, 
формировалось  под  воздействием  условий  проживания,  климатических  условий,  образа 
жизни. Следовательно, каждый язык создает особую картину реального мира, и языковая 
личность формирует содержание высказывания в соответствии с этой картиной. Именно в 
этом  проявляется  человеческое  восприятие  мира,  зафиксированное  в  языке,  в  языковой 
картине  мира.  Роль  языка  состоит  в  том,  что  он  является  одним  из  способов 
формирования  концептов  в  сознании  человека.  Для  эффективного  формирования 
концепта, для полноты его формирования одного языка мало  – необходимо привлечение 
чувственного  опыта,  необходима  наглядность,  необходима  предметная  деятельность. 
Только  в  таком  сочетании  разных  видов  восприятия  в  сознании  человека  формируется 
полноценный концепт. 
В  лингвистике  различают  универсальные  и  национальные  концепты.  Концепты 
считаются  универсальными,  если  они  отражают  в  сознании  конкретного  народа  общие 
для  всех  народов  предметы  и  явления  действительности,  а  национальные  концепты 
представляют  в  сознании  отдельного  этноса  понятия,  касающиеся  только  этого  этноса, 
составляющие национальную специфику. 
Таким  образом,  сопоставительное  изучение  концептов  разных  народов  позволяет 
увидеть  общее  и  национальное  в  представлениях  носителей  языка  об  исследуемом 
понятии в языковой картине мира
. 
Рассматриваемый в данной статье концепт ДОМ - одно 
из основных, центральных для человека понятий. С домом связана наша жизнь, именно в 
доме мы получаем первый опыт взаимодействия с миром, первые знания об окружающей 
действительности. Многие исследователи считают, что концепт ДОМ является одним из 
важных  и  значимых  концептов  в  языковом  сознании  многих  народов.  Учитывая,  что  в 
рамках  статьи  невозможно  проверить  всю  структуру  концепта  ДОМ,  мы  ограничились 
исследованием его объективизации в паремиологическом фонде таких разноструктурных 
языков  как  английский,  казахский,  русский  и  турецкий  языки.  К  тому  же,  как  известно, 
особенности  национального  языкового  сознания,  лучше  изучать  на  таком  материале, 
который  показывает  многовековой  опыт  этноса.  Именно  к  такому  материалу  относятся 
пословицы и поговорки. 
Пословицы  и  поговорки  –  это  фольклорный  жанр  искусства,  который  выражает 
народную  мудрость,  дает  оценку  происходящих  событий,  отражает  его  духовное 
состояние. Эти короткие народные изречения имеют буквальное или переносное значения 

 
187 
и  представляют  собой  законченные  предложения.  Накопленные  на  протяжении 
нескольких  веков,  пословицы  и  поговорки  поддерживали  сущность  народного  быта, 
укрепляли нравственные  устои и заповеди. Каждая из них несет в себе жизненный опыт 
многих поколений и незаурядную бытность народа. 
Анализ  пословиц  и  поговорок  показывает,  что  носители  всех  рассматриваемых 
языков  в  течении  многих  веков  в  языковом  сознании  сравнивали  концепт  ДОМ  с 
понятием  «родная  земля»,  «родные  края».  Так,  например,  английский  язык:  There  is  no 
place  like  home  ;  Every  dog  is  a  lion  at  home;  казахский  язык:  Туған  үйдің  түтіні 
жылы,туған ананың күтімі жылы; русский язык: В гостях хорошо, дома лучше, Дома и 
стены помогают; турецкий язык: Yalnız bir ailenin oturabileceği biçimde yapılmış yapı. Taş 
taş üstünde olur, ev ev üstünde olmaz.  
Одновременно  в  национальной  картине  этих  народов  понятие  «дом» 
противопоставлялось понятию  «чужой край», «чужая земля»,  «чужбина»: англ. яз. :  East 
or  West,  home  is  best.  Dry  bread  at  home  is  better  than  roast  meat  abroad;  каз.яз.:  Үйінен 
қырық  қадам  шыққан  адам  —  мүсәпір;  рус.яз.:  Дома  все  споро,  а  вчуже  житье  хуже; 
турец.яз.: Avrat var ev yapar, avrat var ev yıkar.  
Если в концепт ДОМ в направлении дом-родина-чужой край обрастает практически 
одинаковыми  смыслами  во  всех  сравниваемых  языках,  что  объясняется  вековыми 
нравственными устоями всех народов, которые касались родной земли, то как показывают 
наши  исследования  в  понятии  «дом-отчий  дом-собственный  дом»  можно  увидеть 
различия. 
Всем  известна  английская  пословица,  которая  в  разных  вариациях:  My  house  is  my 
castle; An Englishman's house is his castle; звучит Мой дом - моя крепость. За небольшой 
пословицей  скрывается  менталитет  целого  народа,  его  национальные  особенности.  Для 
англичан  дом  –  это  святое,  что  объясняется  также  вековыми  традициями.  Англичане 
«отвоевали»  для  себя  такие  особенности  английского  концепта  home  как  закрытость, 
индивидуализм  и  уединенность.  Эта  национальная  особенность  четко  проглядывается  в 
вышеприведенной пословице. В современных реалиях англосаксоноской языковой модели 
мира  концепт  home  возможно  объяснить исконно  английским  феноменом  «privacy».  Как 
пишет  А.В.Павловская,  «дом  является  центром  вселенной  для  англичанина.  К  нему 
стремится  душа  его  после  работы,  о  нем  мечтает  он  во  время  странствий,  им  дорожит 
больше,  чем  другими  ценностями»  [4,  с.84].  Указывая  на  специфику  английской 
ментальности,  она  также  отмечает,  что  к  дому  у  англичан  отношение  действительно 
особое,  трепетное.  Не  случайно  почти  все  дома  в  Англии  имеют  имена,  что  показывает 
личное  отношение  англичан  к  своему  жилью.  К  примеру,  дом  может  называться  «Под 
дубом», хотя давно вокруг на много миль не видно ни одного дуба.  
Получает  ли  английский  концепт  home  репрезентацию  в  сравниваемых  языках, 
точнее в их паремиологическом фонде, можно проследить в сравнитетельном анализе. В 
процессе анализа мы установили, что эти же особенности концепта ДОМ присутствуют в 
языковом  сознании  и  у  других  народов,  но  не  в  жесткой  форме  как  у  английского 
концепта home: 
Казахский язык: Үйі бардың күйі бар, үйі жоқтың күйі жоқ, Үйі жоқтың көңілінде 
алтын сарай жүреді. 
Русский язык: В своем доме и углы помогают. Не дом хозяина красит, а хозяин дом. 
Турецкий язык: Ev sahibinin bir evi, kiracının bin evi var. Ev (mülk) satan, karı boşayan 
kıyamete kadar unutmaz. 
Именно с вышеуказанным английским феноменом «privacy», который соотносится с 
понятиями  «уединение»,  «приватность»,  «уединенность»,  связана,  видимо,  низкая 
представленность  концепта  home  понятиях  дом-гостеприимство,  дом-открытость.  Как 
показывает анализ корпуса пословиц и поговорок расматриваемых языках, концепт ДОМ 

 
188 
в  понятиях  дом-гостеприимство,  дом-открытость  более  ярко
 
представлен  у  казахского, 
русского и турецкого народов: 
 
Русский язык: Не красна изба углами, а красна пирогами. Просим на избу: красному 
гостю красное место. 
Казахский язык: Үйінде асы жоқтың түзде досы жок, Үйіңе қонақ келсін, алыстан 
сұрап келсін. Үй иесі мейірлі отырса, қонақ көңілді отырады. 
Турецкий язык: Gelin girmedik ev olur, ölüm girmedik ev olmaz .  
В  сравнительном  анализе  возможно  показать  эмоциональный  настрой  дома,  его 
представленность  в  пословицах  и  поговорках  рассматриваемых  этносов.  Под 
эмоциональным  настроем  мы  понимаем  все  взаимоотношения,  моральную  обстановку  в 
доме, олицетворяющего нечто такое, которое скрывает в себе все, что в нем происходит: 
отношения  тех,  кто  проживает  в  одном  доме,  отношения  к  детям,  взаимоотношения 
родителей  и  детей.  В  этом  смысле  мы  выявили,  к  примеру,  следующие  пословицы, 
которые указывают на недостатки, трудности, которые может иметь дом, его окружающая 
территория (например, сад, огород и т.д.). 
Русский язык: В каждой избушке свои погремушки. Хозяйка в дому – что оладьи в 
меду.  Добрая  жена  дом  сбережет,  а  худая  рукавом  растрясет.  Сравним  в  турецком 
языке:  Çirkin  karı  evini  toparlar,  güzel  karı  düğün  (sokak)  gezer.  (Некрасивая  жена  дом 
приберет, красивая жена по свадьбам (улицам) гуляет). Kadınsız ev olmaz. Taş taş üstünde 
olur, ev ev üstünde olmaz. 
Казахский  язык:  Үй  болған  соң:  белбау  да  керек,  желбау  да  керек.  Үй  болған  соң 
шыны-аяқ сылдырламай тұрмайды. Үйде бір күн ұрыс болса, қырық күндік ырыс кетеді. 
Английский язык: No garden without its weeds. То throw a stone in one's own garden.  
Реализация концепта ДОМ во всех четырех языках показал однозначное отношение 
о необходимости иметь в доме (в семье) детей.  
Английский язык: Happy is he that is happy in his children. 
Казахский  язык:  Балалы  үй  базар,  баласыз  үй  мазар.  Үйің  үй-ақ  екен,  ішінде 
ойнайтын баласы болса.  
Русский язык: Изба детьми весела. Дом с детьми – базар, дом без детей – могила, 
Дом с детьми – зрелище, дом без детей – кладбище. 
Турецкий язык.
 
Çocuklu ev pazar, çocuksuz ev mezar. Çocuk dolu eve şeytan pek az girer. 
Таким образом, в ходе анализа английских, казахских, русских и турецких пословиц 
и  поговорок  нам  удалось  выявить  следующие  смыслы  реализации  концепта  ДОМ  в 
четырех  языках:  ДОМ-собственность,  ДОМ-родная  сторона,  ДОМ-  чужая  сторона 
(чужбина), ДОМ - эмоциональное состояние, ДОМ-дети. Концепт ДОМ является одним из 
главных  и  основных  концептов,  так  как  именно  в  доме  мы  получаем  первый  опыт 
взаимодействия с миром, первые знания об окружающей действительности.
 
Исследование 
концепта  в  языковой  картине  разных  этносов  позволяет  узнать  специфику  их  образа 
жизни  и  мышления,  то  есть  национальные  особенности.
 
Знание  национальных 
особенностей  через  пословицы  и  поговорки  способствует  взаимообогащению  культур, 
расширению  межкультурной  коммуникации.  Сравнение  нескольких  языков  и  культур 
способствует обогащению родного языка и родной культуры
.
 
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1
 
Лихачев  Д.С.  Концептосфера  русского  языка  //  Известия  РАН.  Сер.  лит.  и  яз.  -  М., 
1993. Т. 52, № 1.  
2
 
Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание. - М.: Русские словари, 1996.  
3
 
Степанов Ю.С. Константы: Словарь русской культуры. – М., 1997. 
4
 
Карасик В.И. Введение в когнитивную лингвистику. – М., 2004. 

 
189 
5
 
Павловская А.В. Англия и англичане. - М., 2004. 
 
 
 
ТҮЙІН  
 
Мақалада  түрлі  этностардың  тілдік  санасындағы  үй  концептісінің  репрезентациясы 
ұсынылады.  Авторлар  ағылшын,  орыс,  қазақ  және  түрік  тілдері  паремиологиясындағы 
қарастырылып отырған концептінің таралуын зерттеген. 
 
RESUME  
 
In  the  article  the  authors  suggest  the  representation  of  the  concept  “house”  in  the  language 
cognition  of  different  ethnoses.  The  authors  researched  the  realization  of  the  considered  concept  in  the 
paremeology of the English, Russian, Kazakh and Turkic languages. 
 

 
190 
ӘОЖ 811.512.1.09 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Қ.А. Садықбеков 
Сүлейман Демирель атындағы 
университет, филол. ғыл. канд., 
қауым. профессор 
 
Мәмлүк қыпшақ 
жазба 
ескерткіштері 
тіліндегі рай 
категориясы 
 
Аннотация 
Қазақ  тілінің  тарихында  орта  ғасырдағы 
қыпшақ  тілінің  алар  орны  ерекше.  Мақалада  орта 
ғасыр 
мәмлүк 
қыпшақтары 
тіліндегі 
рай 
категориясы 
сөз 
болады. 
Етістіктің 
рай 
категориясын  жасайтын  қосымшалар,  олардың 
негізгі 
және 
жанама 
мағыналары 
мен 
функциялары,  сондай-ақ  қыпшақ  тіліндегі  рай 
категориясының 
өзіндік 
ішкі 
ерекшеліктері 
қарастырылады. 
Түйін сөздер: ескерткіш, мәмлүк қыпшақ тілі, 
рай категориясы, бұйрық рай, қалау рай  
 
 
Қазақ  халқы  Еуразия  кеңістігіндегі  көне 
халықтардың  бірі  екендігі,  VI-VIII  ғасырларда 
түркі  тайпаларының  басын  құрап,  алып  империя 
құрған,  кейінгі  ұрпаққа  өшпестей  мұра  қалдырған 
көктүріктер  мен  орта  ғасырларда  Алтай  мен 
Ертістен  бастап  Карпат  пен  Дунайға  дейінгі  аса 
үлкен 
территорияға 
үстемдік 
құрған 
қыпшақтардың  тікелей  мұрагері,  тарихи  жалғасы 
екендігі  әрі  тарихи,  әрі  тілдік  фактілермен 
дәлелденіп  келеді.  Осындай  сан  ғасырлық  тарихы 
бар 
ұлттың 
тілінің 
де 
тамыры 
тереңде 
жататындығы белгілі. Қазақ тілінің де тарихы көне 
түркі  тілінен  бастау  алып,  орта  ғасырлық  түркі 
тілімен сабақтасып, астасып жататыны даусыз. XI-
XII  ғасырларда  дүйім  түркі  жұртына  ортақ  жазба 
әдеби  тіл  саналып  келген  Қараханит  тілі  моңғол 
шапқыншылығынан  соң  саяси  және  әлеуметтік 
жағдаяттардың  ықпалымен  сол  кездегі  үстем 
тайпалардың 
тілінің 
ықпалына 
ұшырап, 
нәтижесінде  Орта  Азия  мен  Шығыс  Еуропада, 
Мысыр  мен  Сирияда  қыпшақ  тілінің  негізінде 
жаңа  әдеби  жазба  тіл  қалыптасты.  Қазіргі  қазақ 
тілінің  өзіндік  ерекшеліктері  қыпшақ  тілінде 
жазылып,  осы  күнге  жеткен  сол  ескерткіштерде 
айқын  көрініс  тапқандығын  көруге  болады. 
Сондықтан  да  орта  ғасырдағы  қыпшақ  жазба 
ескерткіштері қазақ тілі тарихы үшін өте маңызды 
болып  саналады.  Орта  ғасырлық  қыпшақ  тілі 
ескерткіштер  арасында  әрі  сандық,  әрі  сапалық 
тұрғыдан  мәмлүк  қыпшақ  жәдігерлерінің  алар 
орны ерекше. Өкінішке орай, мәмлүк қыпшақтары 
тілінде  жазылған  еңбектердің  өте  аз  бөлігі  ғана 
осы  күнге  дейін  келіп  жеткен.  Дегенмен  де, 
қыпшақ    жазба   ескерткіштерінің   үлкен   бөлігін 

 
191 
мәмлүк  қыпшақтары  тілінде  орындалған  шығармалар  құрайды.  Осы  зерттеу 
жұмысымызда  Мәмлүк  қыпшақ  тіліндегі  Китаб  фил-фыкһ  (КФ),  Китаб  фил-фикһ  би-
лисан  ит-Турки  (КФТ),  Мүниетүл  Гуззат  (МГ)  және  Китаб  Муқаддима  Әбу  Ләйс  әс-
Самарқанди (КМ) ескерткіштерінің материалдары негізінде мәмлүк қыпшақ тіліндегі рай 
категорияларын зерделейтін боламыз. 
Етістіктің ең көп қолданылатын және грамматикалық мазмұны жағынан да, формасы 
жағынан  өте  бай  категорияларының  бірі  -  рай  категориясы.  Жалпы,  тіл  қарым-қатынас 
құралы  ретінде  қызмет  атқару  барысында  айналадағы  заттар  мен  құбылыстар  жайында 
хабар  беріп  ғана  қоймай,  сол  заттар  мен  болып  жатқан  құбылыстарға  сөйлеушінің 
көзқарасын  да  білдіреді.  Ы.  Маманов:  Сөйлеушінің  сөзі  арқылы  қимылдың  болмысқа, 
шындыққа  қатысын  білдіретін  етістіктің  формалары  рай  деп  аталады,  -  дейді  де: 
Сөйлеушінің  бір  істің  болу-болмауы  туралы  шындықты  хабарлауын  білдіреді  немсе 
сөйлеушінің көзқарасын көрсететін әр түрлі модальдық мағыналарды білдіреді, - деп рай 
категориясының мағынасын айшықтайды [1, 94]. Яғни етістің рай категориясы сөйлеуші 
тарапынан  айтылған  хабардың  (амал-әрекеттің)  обектив  шындыққа  қарым-қатынасын 
және сол сөйлеушінің айтылған ойға көзқарасын, ішкі сезімін білдіреді.  
Рай категориясы барлық тілдерге тән категория. Тек әрбір тілде олардың формасы, 
мән-мағынасы  мен  сан  мөлшері  жағынан  айырмашылықтар  болады.  Жалпы  қазіргі 
түркітануда,  соның  ішінде  қазақ  тіл  білімінде  де  рай  категориясын  бес  түрге  бөліп 
қарастыру дәстүрі қалыптасса да, олардың саны авторларға қарай үнемі өзгеріп отырады. 
Мәселен,  қазақ  тіл  білімінің  негізін  салушы  А.  Байтұрсынов  олардың  санын  он  беске 
дейін жеткізген. М. Оразов: «Тіл-тілдегі рай категориясының түрлі қасиеттерін анықтауда 
әр тілдің өзіндік ішкі  ережелерін есепке алу қажет  болады. Бұл қағиданы тіл тарихымен 
байланыстыратын болсақ, онда қай дәуірің жазба ескерткіштері туралы сөз болатын болса 
сол ерекшелігі сөзсіз есепке алынуы қажет», - дейді [2, 226]. Олай болса, Мәмлүк қыпшақ 
жазба  ескерткіштері  тілін  негізге  ала  отырып,  мәмлүк  қыпшақ  тілінде  етістіктің  4  түрлі 
райы бар деуге болады. 
Ашық  рай  етістікте  айтылған  амал  әрекеттің  шынайы  шындыққа  байланысын 
білдіргендіктен  шақ  категориясымен  тікелей  байланысты  болып  табылады.  Басқа  түркі 
тілдеріндегі  секілді  мәмлүк  қыпшақ  тілінде  де  ашық  райдың  арнайы  қосымшасы  жоқ. 
Олар  шақ  жұрнақтары  арқылы  беріледі.  Яғни  шақ  қосымшалары  әрі  шақ,  әрі  рай 
қосымшалары  болып  табылады.  Сондықтан  да  ашық  райға  қатысты  Мәмлүк  қыпшақ 
тіліндегі шақ категориясы жайындағы зерттеуімізде арнай әңгіме ететін боламыз. 
Бұйрық  райдың  II  жақ  жекеше  түрі  етістік  түбірлер  (нөлдік  тұлға)  екендігі  мәлім: 
КФ:  Йа  Али  диди,  ‘алим  ол,  йа  илим  оқыйыжы  ол,  йа  ишидүп  ‘амел  ейлейижи  ол, 
дөрдинжи  олма  (Ей  Али,  ғалым  бол  немесе  оқушы  бол  немесе  естіп  амал  етуші  бол, 
төртіншісі болма); КМ: қумашуңы арыт айдылды тәфсир ижинде йа’ни қыса ит (12а, 3) 
(киіміңді  тазарт /деп/ айтылды тәпсір  ішінде, яғни қысқа  ет);  тб. Алайда ескерткіштер 
тілінде  етістік  түбірге  –ғыл,  -қыл,  -кіл  жұрнақтары  жалғану  арқылы  да  бұйрық  мәні 
жасалған  және  бұйрық  рай  жасаудың  бұл  тәсілі  біз  сөз  етіп  отырған  ескерткіштердің 
барлығына өте жиі қолданылған: МГ: Өзің алса сүнгі илге кейіп қарқыл мініп атқа (4а, 1) 
(өзің найза алғанда қолыңа киіп, атқа мініп қарғы); Билгил ким йа мүжахид уә мурабыт уа 
гази (6б, 2); Йайдак атқа минмеклиги өгренгил, хич уйалмагыл (7а, 7) (жайдақ атқа мінуді 
үйрен, еш ұялма) т.б. 
М.  Оразов  етістіктің  кез  келген  рай  формасының  көп  мағыналы  сипатқа  ие 
болатындығын  айтады  [2,  229].  Ескерткіштер  тілінде  -ғыл,  -гил  қосымшалары  жалғанған 
етістіктер  де  сөйлем  ішінде  тек  бұйрық  мәнде  емес  сонымен  қатар  өтініш,  жалбарыну, 
қалау,  тілек  мағынасында  жұмсалғандығын  да  көреміз.  КМ:  йа  иләһи  қылғыл  мәни 
йүрүгенүми шүкүрлү (35а, 5) (Ей, Тәңірім! Менің жүргенімді шүкірлі қыла гөр); йа иләһи 
қылғыл  мәни  анлардан  (34б,  4)  (Ей,  Тәңірім! Мені  олардан  қыла  гөр);  йа  иләһи  сегеткил 
паңа жәннәт қоқусындан (33б, 6) (Ей, Аллаһ! иіскете гөр маған жәннәт иісінен).  

 
192 
Р. Сыздық бұл қосымшаны бұйрық райдың кесімді түрі дейді [3, 100 б.]. Ж. Дени, В. 
Котвич  секілді  ғалымдар  –ғыл  жұрнағының  шығу  тегі  қыл-  көмекші  етістігі  екендігін, 
аналитикалық қолданылыс салдарынан жұрнаққа айналғандығын айтады [4, 234 б.]. Мұны 
біз де қолдаймыз. Себебі ескерткіштер тілінен де мұның дәлелін көруге болатын секілді: 
КМ: йа иләһи аққыл йүзүмү (34а, 2) (Ей, Аллаһ! Ағарт жүзімді).  
Бұйрық  райдың  II  жақ  көпше  түрі  -ңуз,  -ңүз,  -уңуз,  -үңүз,  -уң,  -үң  қосымшалары 
арқылы жасалады: МГ: Узатып атның сағ кулағы хаддинден кичүре кулагына тигүрмейиң 
(110б,  2)  (ұзатып  аттың  оң  құлағы  жағынан  өткізгей,  құлағына  тигізбеңіздер);  КФ: 
Таңры тағала айдур салих кишилере дахы газилере жәнната кирңүз (11б, 5) (Тәңір тағала 
шынайы кісілерге және қазилерге: жәннатқа кіріңдер, -деп айтады); Сиз менүм қатымда 
мелаиклерүм  кибисиз  шәфаат  әйләңүз  (12а,  2)  (сиздер  менің  қасымда  періштелерім 
сияқтысыңдар,  шапағат  жасаңдар);  КМ:  йуңуз  йүзүңүз  қолларуңуз  (23а,  3)  (жуыңыздар 
жүзеріңізді қолдарыңызды) т.б. Алайда бұл тұлғалар көптік мәнмен қатар сыпайлық мән 
де берген [5, 83 б.].  
III  жақтың  бұйрық  райы  –сун,  -сүн  тұлғалары  арқылы  жасалған.  Ескерткіштердің 
барлығында тек еріндік дауысты формаларының ғана қолданылуы не орта ғасырлық жазба 
дәстүрдің не болмаса оғыз тілінің әсері болса керек: МГ: Андын соңра бир ийер алғыл ким 
агачы  кауи  болсун  (Одан  соң  бір  жер  ал,  ағашы  үлкен  болсын);  Ики  қашы  қатығ  бүйүк 
болмасун  (7б,  9)  (Екі  қасы  қатты  үлкен  болмасын);  КФ:  Рахмети  даим  олсун,  бақи  олсун 
(4а,  5)  (мәрхаматы  әрдайым  және  мәңгі  болсын);  Ики  аяғы  уйсын,  башын  силсүн,  ики 
кулағы  силсүн,  бойныны  силсүн  (44б,  2)  (екі  аяқты  жусын,  басын  сүртсін,  екі  құлақты 
сүртсін,  мойнын  сүртсін);  КМ:  қачан  дилесе  киши  кирмеклик  намаза  авдаз  алсун  (Кісі 
қашан намазға тұрғысы келсе дәрет алсын) тб. 
Кей  зерттеушілер  бұйрық  рай  қосымшаларының  шығу  төркінін  тәуелдік 
жалғауларымен  байланысты  деп  қараса,  Э.  Наджип  пен  М.  Ергин  бұл  қосымшаларды 
жіктік жалғауының 3-типі деп көрсетеді [6, s. 288.; 7, с. 41.].  
Қалау рай ескерткіштер тілінде -ғай, -гей және -а, -е жұрнақтары арқылы жасалады. 
Э.  Наджип  те  мәмлүк  қыпшақтары  тілінде  қалау  райы  осы  екі  тұлға  арқылы 
жасалатындығын айтады [8, с. 75]. Жалпы орта ғасыр жазба ескерткіштері, соның ішінде 
мәмлүк  қыпшақ  ескерткіштері  тілінде  –ғай,  -гей  қосымшасы  өте  белсенді,  әрі  көп 
мағынада қолданылған деуге болады. Ең алдымен -ғай, -гей тұлғасы қалау рай жасаудың 
өнімді тәсілі болып табылады. Яғни сөйлеушінің ынта-тілегін білдіреді: КМ: ким ки оқуса 
ики  кез  йазылғай  шәһидлерден  (37а,  3)  (кім  де  кім  оқыса  екі  рет,  шәйіттерден 
жазылғай);  Теңри  та’ала  ачғай  аңа  секиз  учмақ  қабусу  (36б,  3)  (Тәңір  тағала  оған  сегіз 
жұмақ  есігін  ашқай);  МГ:  Ниетин  ихлас  бирлә  теңри  йолуңа  қылғай  (6а,  1)  (ниетін 
ықыласпен тәңір жолында қылғай); Мүмин мууахид мүслүманлар үзере қылыч тартып бу 
амеллерини  сарф  қылмағай  (6а,  2)  (Момын  Аллаһты  жалғыз  деп  білуші  мұсылмандарға 
қылыш  көтеріп  амалдарын  босқа  шығын  қылмағай);  КФТ:  Дава  идген  киши  ақыл  киши 
олғай  (1а,  13)  (дауласқан  кісі  ақылды  кісі  болғай);  Межнун  олмагай  (1а,  22)  (жынды 
болмағай) т.б. 
-ғай, -гей  буын үндестігіне бағынғанымен дыбыс үндестігі  заңын сақтамайды. Яғни 
қатаң дауыссызға аяқталған сөздерге де -ғай, -гей түрінде жалғана береді: КМ: ачғай аңа 
сикиз ужмақ қапусы (36б, 3) (оған сегіз жұмақ есігін ашсын); та киткей йаман қоқу (30б, 
1)  (жаман  иіс  кеткенге  дейін);  МГ:  Йүгенни  тутғай-сен  (10б,  3)  (жүгенін  ұстасын); 
Андын соңра тонныңны түзетгей-сен (10б, 4) (одан соң тонын түзеткей) т.б. 
Жоғарыда анықтағанымыздай, бұйрық рай тұлғаларының қалау рай мәні беретіндегі 
секілді,  қалау  рай  жасушы  –ғай,  -гей  жұрнақтары  да  бұйрықтық  мәнде  жұмсалады.  Бұл 
құбылыс қазіргі қазақ тіліне де жат емес. Олардың бұл қасиеттері әрі грамматикалық, әрі 
семантикалық  жақтан  тығыз  байланыста  екендігінің,  сондай-ақ  бастапқы  шығу 
төркіндерінің бір екендігінің айғағы болса керек: КМ: арытғай йүрегини кирден (37б, 2) 
(көңілін кірден тазартсын); күнеше қаршу отурмағай (25а, 4) (күнге қарсы отырмасын); 

 
193 
МГ:  Йүгенни  тутғай-сен  (10б,  3)  (жүгенді  ұста);  Ол  давы  идген  неме  ишарат  идгей, 
айдгай (1а, 50) (ол дауласқан нәрсеге ишара жасасын және айтсын) тб. 
Ескерткіштер  тілінде  көбінесе  III  жақта  жұмсалады.  I  және  II  жақтарда  өте  сирек 
ұшырасады.  КМ:  теңрийе  аһд  ейледүм  сөйлемегеймен  су  евинде  (Тәңірге  ант  етемін, 
әжетханда  сөлемегемін  /сөйлемеймін/).  Байқағанымыздай,  бұл  жерде  қалау  рай 
мағынасынан  гөрі  келер  шақ  мәніне  жақын.  М.  Қашқари  да  аталған  еңбегінде  -ғай 
тұлғасын келер шақ жасаушы жұрнақ деп түсіндірген [9, 61 б.]. Сондай-ақ ортағасырлық 
қыпшақ  ескерткіштерін  зерттеушілердің  көпшілігі  бұл  тұлғаны  келер  шақ  қосымшасы 
ретінде  көрсетеді  [5,  87  б.;  7,  с.  38.].  Яғни  –ғай,  -гей  тұлғалары  біз  сөз  етіп  отырған 
ескерткіштер тілінде де келер шақ мағынасында жиі ұшырасады: МГ: Егер ‘араби ат үзере 
сабит  болмаса  аның  минмеклиги  тақы  сабит  уә  сахих  болмағай  (6б,  6)  (Егер  арап  аты 
үстінде  мығым  болмаса  оның  атқа  мінуі  шынайы  болмайды);  Йайдак  атқа  минмеклиги 
өгренгил,  хич  уйалмагыл  ким  хажат  уақтында  керек  болғай  (7а,  7)  (Жайдақ  атқа  мінуді 
үйрен, еш ұялма, қажет уақытында керек болады) т.б. –ғай, -гей тұлғаларының келер шақ 
мәнін шақ категориясына байланысты зерттеуімізде арнайы тоқталатын боламыз. 
Тағы бір назар  аударатын нәрсе, қазақ тілі  және қазіргі көптеген түркі  тілдеріндегі 
қалау  райдың  I  жақ  -айын  тұлғасымен  ұяластығы.  -геймен<  еймин<ейин  немесе  қазіргі 
қазақ жырларында кездесетін болымсыз –ман, -мен (барман, сөйлемен) мегеймен<мейин< 
мен. Мұны Ж. Дени, Н.К. Дмитриев, А.М. Щербак, Э.А. Грунина, Э.В. Севортян, Ш. 
Шукуров  т.б.  ғалымдар  да  -айын  тұлғасының  этимологиясын  зерттеу  барысында 
атап өтеді. 
Ескерткіштер тілінде бірде қалау, енді бірде бұйрық рай мәнінде қолданылатын -а, -е 
жұрнағы  -ғай  жұрнағына  қарағанда  сирек  қолданылады.  Әсіресе  КМ  және  КФ-те  жиі 
ұшырасады.  Бұл  екі  ескерткіштегі  оғыздық  элементтердің  басымдығынан  болса  керек. 
Буын үндестігіне қарай жуан дауысты буындардан кейін а, жіңішке дауысты буындардан 
кейін  –е  тұлғалары  қолданылады:  КМ:  андан  соңра  ағыза  су  вире  (33б,  3)  (содан  соң 
ауызға  су  бергей);  әһл  ола  қуллық  қылмаға  (құлшылық  қылуға  машықтанғай);  КФ:  Хер 
‘ақыл кишийе ‘алим ола динде, ‘илми өгрене динде хатта ки бу фазилете йетише (13б, 6) 
(әрбір ақылды кісі дінде ғалым болғай, ілім үйренгей, тіпті осы артықшылыққа жеткей) тб. 
Егер сөздің соңы дауыстыға аяқталса түбір мен қосымша арасына й дәнекері кірігеді: КМ: 
арқун оқуйа жақ йирде (19, 5 б.) (ақырын оқығай жақын жерде); КФ: Йа истинжа ейлейе 
йа ики аяғын йуа (41а, 4) (не истинжа жасасын, не екі аяғын жусын) тб.  
Егер  қазіргі  түркі  тілдеріндегі  қалау  райдың  I  жақ  жекеше  -айын  тұлғасын  -ғай 
тұлғасымен  ұялас  десек  [4,  236-237  бб.],  -айын  тұлғасына  негіз  болған  жұрнақ  осы  –а 
тұлғасы. Оңтүстік батыс тілдерінде қалау райы жіктелгенде бен ал-а-й-ым; сен ал-а-сын; о 
ал-а түрінде –а –е қалау рай жұрнағы болып шығады. Демек, ескерткіштер тіліндегі қалау 
рай  мағынасында  жұмсалған  –а,  -е  және  –ғай,  -гей  ұялас,  яғни  бір  жұрнақтың  екі  түрлі 
фонетикалық  варианттары  деуге  негіз  бар.  Жиі  қолданылған  –ғай,  -гей  қыпшақ  элементі 
де, -а, -е оғыз элементі болып шығады. Мұны қазіргі тіл фактілері де (қазақ: –ғай, түрік: -
а) дәлелдейді. 
Шартты  рай  ескерткіштер  тілінде  де  қазіргі  қазақ  және  басқа  түркі  тілдеріндегі 
секілді -са, -се қосымшалары арқылы жасалады. Амал-әрекеттің жүзеге асып-аспауының 
шартын  білдіретін  шартты  рай  мағынасында  жұмсалады:  КМ:  тәрк  ейлесе  йазуқлуқ  аңа 
(39а, 3) (тәрк етсе күнә оған); қачан чықса бир несне тенден ол киши йуғай ол йири (27б, 
1) (қашан тәннен бір нәрсе шықса ол кісі ол жерді жусын). МГ: Йитер болса өзіңе Хатеми 
Таи (3б, 9) (Өзіңе Хатем Таи (Атымтай) жетер болса); Аны түрк тилине чевүрсең ким гази 
түрклер  андын  интифа  алсалар  тақы  севаб  болса  тиди  (5а,  1)  (оны  түрік  тіліне  аударсаң 
жауынгер  түріктер  одан  пайдаланса  және  сауап  болса  деді);  КФ:  Қачан  Таңры  Тағала 
дилесе  бир  қула  хайыр  вирмеги  (8б,  1)  (Қашан  Тәңір  тағала  бір  құлға  жақсылық  беруді 
қаласа); Егер авдаз алса йа гусл ейлесе (45б, 4) (Егер дәрет алса немесе ғусыл құйынса); 
КФТ:  Давы  идгени  йирнүң  үч  йаныны  билдүрсе  (1б,  40)  (дауласқан  жердің  үш  жағын 

 
194 
білдірсе) тб. Көріп отырғанымыздай, әрі мағынасы, әрі тұлғасы жағынан қазіргі тілімізден 
ешқандай өзгешелік жоқ. 
Қорыта келгенде, Мәмлүк қыпшақтары тілінде жазылған ескерткіштер тіліндегі рай 
категориясының  қазіргі  қазақ  тілінен  айтарлықтай  алшақтығы  жоқ  екенін,  бар  болған 
азын-аулақ өзгешеліктің өзі не оғыздық элементтердің араласуынан, не болмаса бір тілдің 
тарихи  даму  барысында  пайда  болаған  әдеттегі  өзгерістер  екендігін  аңғаруға  болады. 
Дегенмен  Мәмлүк  қыпшақтары  тілінде  орындалған  төрт  ескерткіштің  тіліндегі  рай 
категорияларын зерделей келе мынадай қорытынды жасауға болады: 
-  бұйрық  райдың  II  жақ  жекеше  түрі  әрі  түбір  күйінде  (нөлдік  тұлға),  әрі  –ғыл,  -гіл 
қосымшалары  арқылы  жасалған.  Ескерткіштер  тілінде  көбіне-көп  –ғыл,  -гіл  жұрнақтары 
арқылы  жасалған  формасы  түбір  күйіндегі  формасына  қарағанда  әлдеқайда  жиі 
қолданылған.  Яғни  Мәмлүк  қыпшақ  тілінде  жұрнақ  арқылы  жасалған  формасы  бұйрық 
райдың II жақ жекеше түрін жасаудың өнімді тәсілі болып табылады; 
-  ескерткіштер  тілінде  –ғыл,  -гіл  тек  бұйрық  ғана  емес,  сонымен  қоса  жалбарыну, 
қалау, тілек мәндерінде де жұмсалған. Сол секілді етістіктің қалау райын жасаушы –ғай, -
гей жұрнақтары да бұйрық мәнінде жұмсалған. Яғни Мәмлүк қыпшақ тілінде бұйрық рай 
мен қалау райдың ара жігінің әлі толық ажырамағандығын көреміз;  
-  етістіктің  қалау  райын  жасаушы  –ғай,  -гей  қосымшасы  Мәмлүк  қыпшақ  тілінде 
келер  шақ  қосымшасы  ретінде  де  белсенді  қолданылған.  Бұдан  ол  дәуірде  рай 
қосымшалары шақ қосымшаларынан толық ажырамағандығын аңғарамыз; 
-  мәмлүк  қыпшақ  ескерткіштер  тілінде  қолданылған  –ғай,  -ге,  -а,  -е  қосымшалары 
бір жұрнақтың екі  түрлі  фонетикалық варианты, яғни бірі  қыпшақтық,  екіншісі оғыздық 
элемент болып табылады. 
 
 

жүктеу/скачать 3,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: