Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2015

 
287 
языкознания  им.А.Байтурсынулы.  Вместе  с  тем  анализируется  доля  общей  лексики,  архаизмов, 
диалектологии казахского языка в составе технической терминологии.  
 
RESUME 
 
Problems  of  the  terms-neologisms  presented  in  the  volumes  of  the  technical  direction  in  the 
technical dictionaries published in 2014 by the A. Baytursynuly Institute of linguistics are considered in 
the  article.  At  the  same  time  the  share  of  the  general  lexicon,  archaisms,  dialectology  of  the  Kazakh 
language as a part of technical terminology is analyzed. 
 

 
288 
ӘОЖ 398.2 (512.1) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Г.С. Сағынадин 
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия 
ұлттық университеті,  
Ph.D докторанты 
Түркі халықтары 
фольклорындағы 
аңыз жанры 
 
Аннотация 
Зерттеу жұмысының нысаны - түркі халықтары 
фольклорындағы аңыз жанры болып табылады. Түбі 
бір  түркі  елдері  (қазақ,  чуваш,  башқұрт,  татар) 
аңыздарының 
жанрлық 
сипатын, 
поэтикалық 
ерекшеліктерін,  атқаратын  қызметін  талдау  – 
мақаланың басты мақсатын айқындайды.  
Түйін  сөздер:  фольклор,  аңыз,  жанр,  мотив, 
түркі халықтары. 
 
 
Аңыз – ертегілік емес проза жанры. Оның түпкі 
мазмұны өмірдің танылған бір фактісі болып келеді. 
Әрине,  ауыздан  ауызға,  біреуден  біреуге  айтылып 
жүргенде  бұл  фактінің  кейбір  детальдары,  болмаса 
ол  туралы  жалпы  хабар  өзгеріске  ұшырауы  мүмкін, 
тіпті кейде жалған болып шығуы да ықтимал.  Бірақ 
соның бәрінде де ол факті туралы хабар шын болып 
есептелінеді. 
«Аңыз  өмірде  болған  елеулі  оқиғалар, 
ертеректе өмір сүрген көрнекті адамдар және белгілі 
бір  жер-су,  мекен  жайлы  баяндайды.  Сондықтан  ел 
арасында  аңыздағы  айтылатын  оқиғалар  мен  іс-
әрекеттер ақиқат нәрсе деп қабылданған. Жұрт үшін 
аңыз  –  ертегі  емес,  онда  көркемделген  қиялдың, 
көркем шарттылықтың белгісі аз. Әрине, объективті 
түрде  қарайтын  болсақ,  аңызда  да  қиял  (вымесел) 
бар,  бірақ  ол  ертегідегідей,  я  болмаса  эпостағыдай 
көркемделмеген [1, 170].  
Қазақ  фольклортануында  аңыз  тарихи  және 
топонимикалық  деп  екіге  бөлінеді.  Күй  аңызына 
келсек  онда  әр  түрлі  жанр  тоғысқан:  миф,  аңыз, 
әпсана, 
хикаят, 
ертегі, 
жыр. 
Күй 
түрінде 
орындалатын  аңызды  айтар  болсақ,  олардың  басым 
көпшілігі  тарихи  оқиғаларға  байланысты  болып 
келеді.  Сондықтан  күй  аңызы  белгілі  дәрежеде 
тарихи аңызға жатады [2, 85]. 
Аңыз  жанры  қазақ  халқымен  қатар  өзге  түркі 
тілдес  елдердің  фольклорында  да  орын  алады.  Бұл 
мақаланың  мақсаты  –  қазақ  халқынан  басқа  түркі 
жұртының  фольклорлық  әлемінде  аңыздың  алатын 
орны  мен  жанрлық  сипатын  саралау,  атқаратын 
қызметі мен ерекшелігін айқындау болып табылады.  
Алдымен,  чуваш  халық  прозасына  тоқталатын 
болсақ,  бұл  елдің  фольклорлық  жанрларын  даралау 
аспектілері 
Н.В.Никольский, 
Г.И.Комиссаров, 
И.О.Тукташ, 
М.Я.Сироткин, 
И.И.Одюков, 
Е.С.Сидорова, 
В.Я.Канюков, 
В.Г.Родионов, 
А.К.Салман,  Н.И.Егоров  және  т.б.  еңбектерінде 
қарастырылған.  
 

 
289 
Сонымен  қатар  чуваш  халық  шығармашылығына  әр  жылдары  шетел  ғалымдары  да 
көңіл бөлді (А.Регули, Д.Месарош, А.Альквист, X.Паасонен және т.б.). 
Чуваш  ертегілік  емес  прозасын  іштей  жанрлық  түрге  бөлуде  басты  белгі  – 
шығарманың  шындыққа  қатысы,  шығармаға  негіз  болған  оқиға  не  құбылыс  туралы 
ақпарат, оның функциясы, сондай-ақ кейіпкер типі. 
Чуваш  ертегілік  емес  прозасының  жанрлық  құрамын  жіктеуде  мифтің  атқаратын 
қызметі ерекше. Миф өз алдына жанрлық түр болумен қатар, мифологиялық аңыз секілді 
жеке жанрлық форманың қалыптасуына негіз болған.  
Мұндай мифологиялық аңыздардың үлгілерінің қатарында космогониялық мифтерді 
негіз еткен сюжеттер бар. Мәселен, чуваш танымында бүкіл әлем – Тура есімді құдайдың 
жаратқан  ғажап  ісі  деген  түсінік  бар.  Тура  көк  аспан  символы,  кейінірек  жоғарғы  құдай 
ретінде  танылған.  Ал  мифологиялық  аңыздарда  Тура  көк  аспанды  ат  арбамен  шарлап 
жүретін қарт ақсақал бейнесінде көрінеді. 
Чуваш  ертегілік  емес  прозасын  зерттеуге  салмақты  үлес  қосқан  ғалым  Г.Ильина 
чуваш  мифологиялық  аңыздарын  тақырыптық  принципке  сүйеніп,  мынадай  11  топқа 
жіктейді:  космогониялық,  астрологиялық,  этиологиялық,  ландшафтік,  фитогониялық, 
зоогониялық,  антропогониялық,  культурогониялық,  эсхатологиялық,  теогониялық  және 
демонологиялық [3, 13]. 
Сондай-ақ  чуваш  фольклорында  мифологиялық  аңыздармен  қатар  тарихи  және 
топонимикалық аңыздар бар. 
Тарихи аңыздардың орны ерекше. Чуваштар бұл аңыз түрін «аваллах халапесем» деп 
атайды.  Олардың  басты  функциясы  –  тарихи  жадыны  сақтау.  Кез  келген  аңыздың 
мазмұны  тарихи  шындықты  құрайды.  Аңыз  сюжеттері  өмірде  болған  жағдайдан  көрініс 
береді.  Өткен  заман  хақында  белгілі  бір  таным  қалыптастырып,  белгілі  бір  ақпарат 
ұсынады.  Аңыз  өз  тыңдаушысын  иландырмаса,  оның  мәні  болмайды.  Сондықтан 
шынайылық принципі – оның бүкіл сюжеттік желісінің негізін құрап, іргетасын қалайтын 
бірден-бір көрсеткіш. 
Құрылымдық жағынан чуваш аңыздары алуан түрлі. Олардың ішінде көлемі шағын 
болса  да,  мағлұматтық  функциясы  өте  зор  болатын  мәтіндер  бар  («Хан  хересем»  -  «Хан 
қызы»,  т.б.)  [3,  18].  Чуваш  тарихи  аңыздарында  оқиғаның  даму  бағыты  ең  қарапайым 
тәсілмен  жүзеге  асады.  Бірнеше  эпизодтан  немесе  мотивтен  құралатын  мәтіндер  өте 
сирек. 
Көркемдік  аясы  әр  мәтінде  түрлі  дәрежеде  көрініс  тапқан.  Ол  информатордың 
көркемдік  шеберлігіне,  мәтіннің  халық  арасына  таралу  деңгейіне  байланысты.  Мұның 
барлығы  аңыздардың  өміршеңдігіне  өлшем  болмақ.  Олар  поэтикалық  қиялдан  да  кенде 
емес.  Түрлі  көркемдеуіш  құралдардың  пайдаланылуы,  соның  ішінде  ұнамды 
кейіпкерлерді  гиперболизация,  идеализация  тұрғысынан  көрсетіп,  теңеу,  эпитет,  диалог, 
мақал  және  нақыл  сөздердің  қолданылуы  аңыздардың  есте  сақталып,  атадан  балаға 
ауызша мұра боп жетуіне оң ықпал етпек. 
Ғалым  Г.Ильина:  «В  чувашских  исторических  преданиях  отразилась  вся  история 
народа, разные периоды его сознания и мышления. Реально исторические предания имели 
как познавательно-информационное, так и воспитательное значение»,- деген ой қорытады 
[3, 19]. 
Топонимикалық  аңыздар  –  қандай  да  бір  географиялық  нысанның  пайда  болу 
тарихын  баяндайтын  шығармалар.  «Тавралах халапесем»  деген  терминмен  берілетін  бұл 
жанрдың сюжетін құрайтын негізгі мотивтер мынадай: мекеннің құрылуына алғашқы бір 
тұрғынның  негіз  болуы;  мекеннің  құрылуына  екі/үш  ағайынды  адамдардың  негіз  болуы. 
«Алғашқы  тұрғын  –  тікелей  ата-баба»  мотиві  ата-баба  культінен  хабар  береді.  Ата-баба 
культі  мифологиялық  универсалия  ретінде  халық  мәдениетінің  бүкіл  саласында  көрініс 
тапқан.  Ата-бабаны  ұлықтау  –  фольклордағы  ежелгі  әрі  тұрақты  мотив.  Бұл  алғашқы 

 
290 
қауымдық дәуірден бастау алып, бүгінгі күні де өз күшін жойған емес. Мекеннің негізін 
қалаған адам қайтыс болса, оның мазары сакральді саналатыны – осының айғағы. 
Мекенге  қоныстану  мотивінен  қонысқа/құрылысқа  орын  таңдау  мотиві  туындайды. 
Мұндай  ғұрыптың  қайнар  көзі  сонау  ескі  заманда  жатыр.  Чуваш  фольклорында 
жануардың  басшылығымен  қоныс  табу  мотиві  кең  таралған.  Ғұндар  дәуірінде  ежелгі 
чуваштар қасқырды жануар-тотем ретінде ұлықтаған. Түркі тайпалары үй жануарларының 
көптеген  атаулары  мен  оларға  қатысты  әдет-ғұрып,  наным-сенімді  өздеріне  ендіргеннен 
кейін  чуваш  топонимикалық  аңыздарында  қасқырмен  бірге  басқа  да  жануар-тотемдер 
бейнесі  көріне  бастады.  Мәселен,  вакар  (өгіз)  бейнесін  айтуға  болады.  Кейінгі  дәуір 
аңыздарында  өгіз  бұғы  секілді  халықты  немесе  тайпаны  өзінің  соңынан  ертіп,  құтты 
мекен таңдауға бас болады. Мұндай мотив түркі халқының көбінде кездеседі. 
ХХ  ғасырдың  60  ж.  дейін  башқұрт  фольклорындағы  ертегілік  емес  проза  арнайы 
зерттеу  нысанында  болған  жоқ.  Әпсана,  аңыз,  хикаялардың  үлгілері  тарихи-
этнографиялық  жұмыстар  құрамында  «предание»,  «сказание»,  «рассказ»,  «поверье», 
«небылицы»  (П.И.Рычков),  «предание»,  «легенда»,  «хроника»  (М.В.Лоссиевский), 
«мифологический рассказ» (А.Алимгулов) деген терминдермен кездесті.  
Башқұрт  ертегілік  емес  прозасының  жанрлар  жүйесінде  аңыздар  негізгі  орынға  ие. 
Өткен  заманның  оқиғалары  мен  өмір  сүрген  адамдары  туралы  эпикалық  баяндама 
жасайтын  аңыздар  башқұрт  тілінде  «риүәйәттәр»  деп  аталады.  Халық  арасында  оны 
«тарих», «хикәйәт» деп те атайды. 
Оқиғаны  шынайы  мазмұны  баяндаудың  дәстүрлі  әдістері  арқылы  іске  асырылады. 
Мәселен, орындаушы аталған «тарихтың» «есте жоқ ескі заманда», «ескі уақытта», «ерте 
заманда»  немесе  белгілі  бір  уақытта  («Шыңғысхан  заманында»  [4,  234],  «Орыстардың 
Қазан  хандығын  билеген  заманда»  [4,  237],  «Бес  жүз  жыл  бұрын»)  [4,  240],  нақты  бір 
жерде  («Сармасан  жағалауында»  [4,  250],  «Салауат  ауылында»  [4,  257])  болғанын  және 
есімдері  елге  белгілі,  өмірде  болған  адамдармен  (Ақай-батыр,  Қарасақал,  Құрсай-батыр, 
Боран-батыр,  т.б.)  байланысты  етіп  айтады.  Сонымен  қатар  мекеннің  жағдайы  мен  іс-
әрекет  уақыты  да  нақтыланады:  «Ақеділдің  оң  жағалауында,  Мойнақташ  пен  Азанташ 
арасында сандыққа ұқсас үлкен бір төбе бар...» («Һандыхташ» - «Сандықтас») [4, 65].  
Аңыздардың біраз бөлігі мекендік сипатқа ие. Белгілі бір тайпаның, рудың шығу тегі 
туралы  халық  туындысы  олардың  мекен  еткен  жерінде  кеңінен  таралған  ("Биресбаштар 
араһы",  "Шайтандар  араһы")  [4,  284].  Салауат  Юлаев  сынды  атақты  тарихи  қаһарман 
туралы  аңыздар  әр  аймақта  кездеседі.  Бірақ  батырдың  туған  жері  –  Башқұртстан 
Республикасындағы Салауат ауданында өте кең таралған. 
Құрылымдық  жағынан  аңыз-риүәйәттәр  әр  түрлі.  Көлемі  жағынан  шағын  болса  да, 
мағлұматтық қызметі орасан зор болатын аңыздар бар («Салауат ғаиләһенең» – «Салауат 
жанұясының қаза болуы» [4, 274], «Салауат күпере» – «Салауат көпірі» [4,280]). Жалпы, 
аңыз-риүәйәттәр  қатарында  сюжеттік  баяндау  –  фабулаттар  басым  боп  келеді.  Олар  бір 
эпизодты болуы («Салауат менән Караһакал» [4, 271],  «Абласкин-Яуымбай» [4, 330]) не 
бірнеше эпизодтан құралуы («Мырзағол» [4, 215], «Кәнифә юлы» [4, 229], «Салауат менән 
Балтас» [4, 220], т.б.) мүмкін. Көнекөз қариялар қандай да бір оқиғаны айту барысында өз 
ойынан кейбір детальдар қосуға бейім. Соның бір үлгісі – «Бөрйәндәр хан замандарында» 
аңызы  [4,  164].  Бөрйәндәр  мен  қыпшақтар  тайпасы  туралы  толық  сипаттама, 
Шыңғысханның  ғажайып  тууы  туралы  фантастикалық  мәліметтер,  оның  бұл  тайпалар 
жеріне  соғыспен  келуі,  моңғол ханының  жергілікті  тұрғындармен,  басшылықпен  қарым-
қатынасы, башқұрттардың және басқа да түркі  тілдес халықтардың исламды қабылдауы, 
топонимдік және этнонимдік түсіндірмелер  – барлығы бір мәтінде үндестік тауып, оның 
жанрлық негізін сақтаған.  
Аңыз  қаһармандары  ретінде  белгілі  тарихи  оқиғаларға  қатысқан  адамдар  (Салауат 
Юлаев,  Кинзя  Арсланов,  Емельян  Пугачев,  Қарасақал,  Ақай,  т.б.),  ерекше  іс-
әрекеттерімен  танылған,  тағдыр  талқысына  тап  болған  (зорлықпен  күйеуге  шыққан 

 
291 
қыздар, кемсітуге душар болған келіндер), келеңсіз істері мен теріс пиғылдарымен көзге 
түскен  жандар  да  көрінеді.  Кейіпкер  бейнесінің  ашылуы,  оның  қаһармандық,  драмалық, 
сентиментальдік,  сатиралық  сынды  көркемдік  пафосының  айқындалуы  образдың  мінез 
сипатымен,  оның  фольклорлық  дәстүрге  сай  суреттелуімен,  орындаушының  жеке 
көзқарасымен, талантымен, шеберлігімен өлшенеді.  
Башқұрт  халық  прозасындағы  аралас  типтердің  қатарында  «риүәйәт-легенда»,  яғни 
аңыз-әпсана  деген  жанрлық  түр  бар.  «Шындық  негізде  пайда  болған  аңыздар  уақыт  өте 
келе  реалдық  қалыптарын  жоғалтып,  ойдан  шығарылған  мотивтермен  толықты.  Бұл 
аралас  жанрлық  формалардың  қалыптасуына  әкелді»  [5,  14].  Мұндай  шығармалардың 
тарихи-қаһармандық  болмысы  фантастикалық  элементтермен  өріліп  отырды.  Мысалы, 
Салауат  Юлаевтың  Қырмасақал  «патшамен»  күресі  туралы  аңыз-әпсананы  келтіруге 
болады [4, 256].  
Татар фольклортану ғылымында жанрлардың бөлінуіне қатысты қабылданған ортақ 
жүйеге  және  қарастырылған  біршама  материалдарға  сүйенсек,  ертегілік  емес  прозаны 
құрайтын жанрлар мыналар: 
-
 
Риваятьләр (аңыздар) 
-
 
Легендалар (әпсаналар) 
-
 
Мифологик хикәятләр (мифологиялық әңгімелер)  
Татар фольклортану ғылымында аңыз бен әпсананы бір жанр аясында тоғыстырған 
ой-пікірлер  де  болды.  Мәселен,  өткен  ғасырдың  20  ж.  зерттеушілер  Г.Рахим  және 
М.А.Васильев:  "Преданиями  или  легендами называют  рассказы  и  сказания,  бытующие  в 
народе  и  повествующие  о  каком-либо  событии  или  происшествии.  В  народной  среде 
сказка  считается  литературной  вещью,  не  имеющей  основания,  тогда  как  легенды 
принимаются за правду и рассказываются как быль" [6, 50].  
Татар  фольклортануында  аңыз  бен  әпсана  жанрын  даралау  мәселесіне  ғалым 
Н.Ф.Ибрагимовтың мақаласы арналған. Онда автор легендаларға (әпсаналарға) «халықтың 
ежелгі  наным-сеніміне  (жердің  жаралуы,  адамдар  мен  жануарлардың  пайда  болуы,  өзге 
бір әлем (потусторонний мир), ақыр заман, киелі күш, табиғат рух-иелері, жер асты, жер 
мен  су  тұрғындары)  негізделген  діни,  магиялық  және  кереметтік  (божественный) 
сипаттағы  ертегілік  емес  проза  туындысы,  ал  шындық  оқиғалар  мен  фактілерге 
негізделген  тарихи  сипаттағы  эпикалық  туындылар,  құрамындағы  қиял  мен  фантастика 
элементтеріне қарамастан, аңыз жанрына жатады» [7, 219].  
Татар  ертегілік  емес  прозасының  ең  көп  таралған  жанры  -  риваятьләр  (аңыздар). 
Риваятьләр (аңыздар) – өткен күннің реалды адамдары мен оқиғалары туралы әңгімелер. 
Эстетикалық  функциясы  айқын  көрінетін  дәстүрлі  фольклор  үлгілерінен  –  ертегіден, 
бәйіттен,  өлеңдерден  және  басқалардан  ерекшелігі  –  танымдық  функция  атқаратындығы 
болып  табылады.  Бұл  факт  олардың  көркемдік  құрылымына  өз  әсерін  тигізді.  Өйткені 
татар  аңыздары  көркемдік  тұрғыда  еркін  әрі  өте  тұрақсыз  композицияға  ие.  Оларда 
ертегілер мен бәйіттерге тән арнайы поэтикалық формалар, тіркестер жоқ. Құрылымдық 
жағынан  алуан  түрлі  болып  келеді.  Риваятьләрдің  көпшілігі  қаһарманның  өмірінен 
алынған  бір  эпизод  немесе  соған  қатысты  оқиға  жөнінде  баяндалатын  қысқа  әңгімені 
құрайды  (Ақай  көлі,  Рахманқұл  ата,  Баязит  орманы  және  т.б.).  Кейбір  сюжеттерде 
орындаушы  қаһарман  не  елдімекен  тарихы  туралы  өзіне  белгілі  барлық  мәліметтерді 
келтіреді (Пугачев туралы марқұм әкенің әңгімесі, т.б. [8, 103]).  
Аңыздар  ұрпақтан  ұрпаққа  берілу  арқылы  өзінің  алғашқы  тұр-тұлғасын  жоғалтып 
отырды. Оларға бірте-бірте көркемдік қиял араласа бастады. Бұл әсіресе, халық өмірінде 
шынайы түрде орын алған фактілерді жалпылау және типтендіру жолымен пайда болған 
«ортақ», «көшпелі» фольклорлық сюжеттер мен мотивтерден көрінді (Пугачев, Аит бабай, 
т.б.).  
Көркемдік  қиял  аңыздарды  ертегілермен  жақын  етеді.  Алайда  аңыздардағы  қиял 
көбінесе реалды сипат алады. 

 
292 
Татар  аңыздарының  екінші  ерекшелігі  –  мекендік  нақтылығы:  Бұлғар  қ.  (Бұлғар 
қаласы  қалай  пайда  болған  [8,  264]),  Буляр  қ.  (Булярдың  өртенуі  [8,  254]),  т.б.  Оқиға 
уақытын көрсетуі: "Пугачев заманында" (Юлай қайыңы [8, 301]) және т.б. 
Үшіншіден,  аңыздарда  қандай  да  бір  фактілер  туралы  айтылып  қана  қоймайды, 
олардың себептері түсіндіріледі. Бұл, әсіресе, елдімекен және ауылдардың тарихын (авыл 
тарихлары)  баяндауда  кездеседі.  Қысқаша  айтатын  болсақ,  орындаушы  аңызды  баяндау 
барысында келесі  сұрақтарға жауап беруі қажет: елдімекен қашан, қайдан және неліктен 
пайда  болды  және  оның  атауы  нені  білдіреді:  «Иван  Грозный  Қазанды  алған  уақытта 
татарларды  қуып  жіберген.  Дәл  сол  кезде  осы  ауылға  қоныстанып,  негізін  қалаған» 
(Чувашиле  [8,  223]);  «Кукмордан  көшіп  келгендер  –  қысым  көрген  адамдар  еді.  Олар 
христианданудан қорқып, қашып келген» (Байрака  [8, 220]); Алпамша ата осында көшіп 
келіп, қоныс жайған...Осыдан кейін бұл ауылды Алашайка деп атап кеткен» (Мазарбаши 
[8,  215]).  «Сюниден  адамдар  келіп,  су  сұрады.  Су  қатты  болатын.  Содан  шешім 
қабылдадық: бұл ауылдың аты Қатмыш болсын» (Қатмыш [8, 256]). 
«Орындаушының  айтқан  аңызының  шындығын  растау  үшін  ақсақалдарға,  олардың 
әкелері  мен  аталарына  сілтеме  жасалады.  Дәл  осындай  сілтемелер  аңыздардың  жанрлық 
қасиетіне айналды» [9, 27].  
Татар  аңыздарының  бір  қатарында  орындаушының  ата-бабалары  тұтас  тізім 
бойынша  айтылады.  Орындаушы  өзінен  бастап  аңызды  алғаш  жеткізген  бабасына  дейін 
толық атап береді: «Маған мұны атам Фахрутдин айтты. Оған оның әкесі Ғабдулла, оған 
оның  әкесі  Ғазим  жеткізген.  Ғазимнің  әкесі  –  Илчегүл,  Илчегүл  әкесі  тағы  Ғабдулла. 
Ғабдулла  бұл  оқиғаны  Ғазимнің  атасына  айтқан.  Бақтияр  Қанқаев  туралы  бұл  әңгімелер 
Ғабдулланың  атасынан  тараған»  («Бақтияр  Қанқаев»)  [8,  185].  Көп  жағдайда  татар 
аңыздарында  жазба  деректер  көзіне:  ауыл  тарихына,  шежіреге,  сыйға  тартылған 
жерлердің жоспарларына, патша тарту еткен, алайда жоғалған мақтау қағаздарына сілтеме 
жасалады  («Қотлымбет»  [8,  200],  т.б.).  Атап  көрсететін  жайт:  шежіре,  жазба  тарих,  т.б. 
туралы  татар  аңыздары  шындыққа  анағұрлым  жақын.  Өйткені  оларға  көптеген 
археографиялық қазбалар дәлел бола алады. Бұдан аңыздар мен жазба дерек көзінің тығыз 
байланысын аңғарамыз. 
Татар  фольклортануында  қалыптасқан  аңыздардың  тақырыптық  түрлерін 
төмендегідей  атауға  болады:  тарихи,  топонимикалық,  ән  мен  саздың  пайда  болуы 
жөніндегі  аңыздар,  халық  мейрамдарының  (жиындардың)  пайда  болу  тарихы  туралы 
аңыздар,  тұрмыстық,  татар  ағартушылары  (Ақмолла,  Утыз  Имяни  және  т.б.)  туралы 
аңыздар [10, 14].  
Таралу  сипаты  бойынша  аңыздар  жалпы  және  жергілікті  болып  бөлінеді.  Мәселен, 
бұлғарлардың  исламды  қабылдауы,  бұлғардың  киелі  тұлғалары  туралы  аңыздарды  тек 
Татарстаннан ғана емес, сондай-ақ татарлар тығыз орналасқан Ресейдің көп аймақтарынан 
да кездестіруге болады. Мұны былайша түсіндіруге болады:  
1.
 
Бұлғар  қалашығы  сонау  Қазан  хандығы  дәуірінен  мұсылмандардың  ғибадат 
ететін орны болып табылады. Бұл жерге татарлар әр аймақтан қажылыққа барған іспетті 
жиналатын.  
2.
 
Аңыздар Шарафутдин Муслимидің «Тәварихы Болгария» кітабы арқылы таралып 
отырды. Бұл төңкеріске дейінгі татар ортасында өте танымал болған еді.  
Қорыта  келе,  фольклорлық  прозаның  басқа  жанрларына  қарағанда  аңыздың 
танымдық  қызметі  айқынырақ  екенін  көреміз.  Ол  елдің  өткен  тарихынан,  өмірінен 
мағлұмат береді, яғни аңыз жұрттың білімін көбейтеді. Аңыз – халықтың өзі айтып берген 
ауызекі тарихы десе де болады. 
Аңыздың  баяндалатын  оқиға  тек  ұлттық  сипатта  болып,  белгілі  бір  жерге  ғана 
байланысты болып келеді. Тек жергілікті тарихтың ғана оқиғасы әңгімеленеді.  
Ескеретін жайт – бір аймақта отырған екі халықтың аңызы бір-біріне ауысуы мүмкін, 
бірақ ол кең жайылмайды. Сонымен қатар көрші  тұрмайтын әр жақтағы екі-үш елдің де 

 
293 
аңыздары ұқсас болуы ықтимал. Алайда, мұндағы ұқсастықты тарихи-типологиялық деп 
білу  керек,  өйткені  тұрмыс-тіршілігі,  жүрген  ортасы,  наным-сенімдері  ұқсас  елдерде  бір 
типтес  сюжеттер  пайда  бола  беретіні  белгілі.  Сөйтіп,  аймақтық  жағдайға  байланысты 
туған  сюжет  өзінің  тарихи-стадиялық  сипаты  жағынан  «халықаралық»  болып  көрінеді. 
Сонымен  қатар  жоғарыда  келтірілген  түбі  бір  түркі  халықтары  да  ортақ  сюжеттерге  ие. 
Бұл туысқан елдердің көне аңыздарынан жақсы көрінеді.  
 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1
 
Қасқабасов С. Фольклор туралы. – Алматы, 2009. 
2
 
Сейдімбек А. Күй шежіре. – Алматы, 1997. 
3
 
Ильина Г.Г. Несказочная проза в системе жанров чувашского фольклора. Автореферат. 
докт.дисс. – Ижевск, 2006. 
4
 
Башкирское народное творчество: Предания и легенды. Т. ІІ - Уфа, 1987. 
5
 
Надршина  Ф.А.  Башкирская  народная  несказочная  проза.  Автореферат  докт.дисс.  – 
Уфа, 1998. 
6
 
Әлифба  тәртибе,  имля  кагыйдәләре,  атамалар  масьәләсе,  халық  әдәбиятын  жыю 
турында инструкцияләр жыентыгы. Жыючысы Г.Алпар. – Қазан, 1926. 
7
 
Ибрагимов Н.Ф. Риваятьләр һәм легендаларның кайбер үзенчәлекләре. Татар теле һәм 
әдәбияты. Бишенче китап. – Қазан, 1976. 
8
 
Татар халык ижаты. Риваятьләр һәм легендалар. – Қазан, 1987. 
9
 
Соколова В.К. Русские исторические предания. – Москва, 1970. 
10
 
Гилязутдинов С.М. Татарские исторические предания и легенды и их художественные 
особенности.  Дисс..  в  виде  научного  доклада  на  соискание  ученой  степени  канд. 
филол. наук. – Казань, 2000. 
 
 
 

жүктеу/скачать 3,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: